Historia Chełmna

Z Wikipedii

Spis treści 1 Historia Chełmna do 1223 2 Historia Chełmna od 1224 do 1450 roku 3 Historia Chełmna od 1451 do 1817 roku 4 Historia Chełmna od 1818 do 1920 roku 5 Historia Chełmna od 1921 do 1939 roku 6 Historia Chełmna od 1940 roku 7 Bibliografia 8 Przypisy

[edytuj] Historia Chełmna do 1223

Okolica miasta Chełmna pozwoliła przechować nie jeden zabytek z epoki kamiennej (mezolitu i neolitu).

Patrz także: http://www.archeologia.umk.pl/jedn/zmek.html

Przejście człowieka z neolitu do epoki brązu nie było przełomem tak wielkim jak to przełomem było pokonanie progu zdobycia umiejętności uprawy roślin i hodowli zwierząt (przełom mezolitu i neolitu). W epoce brązu uprawa roślin i hodowla zwierząt są podstawą dla zdobywania pożywienia. Konieczność posiadania bezpiecznego i stałego miejsca zamieszkania spowodowało powstanie grodów obronnych.

Epoka brązu jest prezentowana na ziemi chełmińskiej kolejno przez kulturę grobsko-śmiardowską, przedłużycką , trzciniecką oraz łużycką ([1]).

Cmentarzyska z wczesnej fazy kultury łużyckiej (1200 l.p.n.e.), z Gzina i Kałdusa dały rozpoznać ozdoby i narzędzia, jakie noszone były w tamtym czasie: Trzeba pamiętać, że kultura łużycka to jedna z kultur pól popielnicowych. Muszą zatem być obok ufortyfikowanego grodu również cmentarzyska zawierające urny z resztką stosu pogrzebowego.

Kształt przemian w epoce brązu był „dyktowany” z ośrodków zakarpackich, na które z kolei miały wpływ centra cywilizacyjne na Bałkanach i w Anatolii. W tym okresie uległy zmianom kultura materialna i sfera wierzeń i stosunków społecznych. Na kulturę materialną wpływało opanowanie metalurgii brązu tj. stopu miedzi i cyny. Ludność kultury łużyckiej budowała osiedla obronne podobne do grodu w Biskupinie.

1. Gzin,^[1] województwo kujawsko-pomorskie, w powiecie bydgoskim, w gminie Dąbrowa Chełmińska.

– jest to grodzisko wyżynne, dające czworobok (180X112), ok. 3,2 ha,

– gród otoczony wałem dwufazowym (w partii zachodniej) w głównej części wykonanym w konstrukcji skrzyniowej, w dolnych partiach wypełnionej kamieniami, po zewnętrznej stronie (wschodnie partie grodu) wzmocnienia wału konstrukcji przekładkowej. Fundament z kamieni polnych, szerszy od korony wału, od strony zachodniej fosa,

– zabudowa mieszkalna skoncentrowana wzdłuż wałów, na majdanie liczne jamy odpadowe i kultowe; a) półziemianki, b) liczne jamy odpadowe (o śr. od 1,2–2,4 m, wypełnisko: narzędzia i ozdoby metalowe, wyroby z kości i rogu oraz ceramika). Kilkanaście jam kultowych (jam 10 śr. 1,6 m, głęb. 2 m, wypełnisko: od góry – szkielet kobiecy, czaszka bydlęca, poniżej liczne kości zwierzęce (krowy, konia, owcy, kozy, świni) oraz fragment szkieletu dziewczynki, przy nim naszyjnik żelazny). W pozostałych jamach liczne kości ludzkie i zwierzęce (czaszki, fragmenty kończyn dolnych i drobne kości) ze śladami nacinań (kanibalizm!), w jamie "10" – kilka poziomów wypełniska, przedzielonych warstwami gliny i piasku,

– ceramika i ozdoby z żelaza i brązu pochodząca z okresu: (550–50 r. p.n.e.)

– istnienie w grodzisku ceramiki wczesnośredniowiecznej świadczy o ponownym zamieszkaniu grodziska przez Słowian, podobnie zresztą jak to było w Kałdusie.

1. Kałdus pod Chełmnem.
2. Mokre koło Grudziądza, woj. kujawsko-pomorskie.
3. Słupski Młyn, koło Gudziądza, woj. kujawsko-pomorskie.
4. Biskupin, http://www.biskupin.pl/ ; http://www.muzarp.poznan.pl/muzeum/muz_pol/Arena/Biskupin/index_pl.html
5. Gałęzinowo (grodzisko), gm. Słupsk: http://www.powiatslupsk.info/galezinowo%20grodzisko.htm

We wschodnich, a właściwie północno wschodnich obszarach zaczyna się wyodrębniać w kulturze łużyckiej (od ok. 550 roku p.n.e.) kultura pomorska. Tworzy ona inny obrządek pogrzebowy, powstaje kultura urn twarzowych, kultura grobów kloszowych, wyodrębnia się kultura grobów skrzynkowych. Mamy zatem inną terytorialnie i czasowo dającą się wyodrębnić kulturę archeologiczną epoki żelaza – kulturę pomorską (ok. 550 p.n.e.– 200 p.n.e.).

Ludzie w epoce pól popielnicowych mieszkali nie tylko po grodach ubezpieczanych wałem. Ludzie mieszkali również w pomniejszych nieobronnych osadach, to prawda, że mieściły się one blisko grodów. Kulturę łużycką i późniejszą w stosunku do niej, kulturę pomorską cechowały cmentarzyska, które dopiero obecnie dość często są odkrywane w naszym regionie, na Pomorzu. Prof. J. Chudziakowa mówi o cmentarzyskach w Ziemi Chełmińskiej: „W obu kulturach zmarłych palono na stosie i przepalone szczątki (kości) wkładano do naczyń. Najstarsze chronologicznie cmentarzysko znane jest z miejscowości Nowy Dwór pow. Chełmno, datowane na III–V okresu epoki brązu. Materiały z tego cmentarzyska uległy zniszczeniu w czasie wojny. Na podstawie literatury możemy stwierdzić, że odkryto tam groby płaskie, bez obstawy kamiennej. W grobie umieszczona była przeważnie jedna popielnica. Funkcję popielnic spełniały naczynia dwustożkowate, wazowate lub jajowate. Jako przystawki służyły kubki, dzbany, misy i amfory. W skład wyposażenia wchodziły brązowe pierścionki, brzytwa, pinceta i brązowy haczyk do wędki.” Często naukowcom trudno jest powiedzieć, dla tamtego wczesnego okresu czy naczynia używano takie same są w normalnym gospodarstwie, czy były one wykonywane ze specjalnym wzorem na ceremoniał pogrzebowy.

Goci. Już na początku naszej ery a dokładnie w drugiej połowie Iw. jest zauważona obecność Gotów na południowym brzegu Bałtyku (prof. Gerard Labuda mówi, że tu w okolicach Zalewu Wiślanego przebywali głównie Gepidzi). Obecność Gotów jest odnotowana tak samo jak i obecność Wenedów (ci ostatni lokalizowani byli trochę dalej na północny wschód) na południowym wybrzeżu Bałtyku przez Tacyta w Germanii. Wenedów wielu uczonych traktuje jako pra-Słowian. Pobyt Gotów i Gepidów znaczony jest cmentarzyskami łatwymi do ich znalezienia. Obok cmentarzysk uczeni znajdują ówczesne zasiedlenia Gotów. Takie cmentarzysko Gotów znajduje się w Grzybnicy, inne w Węsiorach, Odrach... Cmentarzysko w Grzybnicy jest z poł. I – pocz. III wieku n.e.

Kamienne kręgi w Węsiorach

Kamienne kręgi w Węsiorach

Patrz również zbiory z cmentarzyska w Grzybnicy: [2]

Goci opuszczają swoje miejsca pobytu na dzisiejszym Pomorzu i odchodzą na południowy wschód. Kierują się na Cesarstwo Bizantyjskie. Archeolodzy twierdzą, że pozostaje niemal wyludniony kraj – brak warstw kulturowych z tego okresu. Z kroniki Jordanesa nie można rozczytać tego jako pewnik ale tubylcza ludność prawdopodobnie odeszła z Gotami w zgodzie.

Archeolog, Krystyna Hahuła; Cmentarzysko Gotów w Grzybnicy, [...]...Obecnie wydaje się, że kulturę czerniachowską należy traktować jako konglomerat różnych elementów etnicznych z dużym procentem Gotów, ale też z cała pewnością Wenedów, Sarmatów itd. Zanikanie cmentarzysk środkowopomorskich i kaszubsko-krajeńskich w pierwszej połowie III wieku jest niewątpliwym dowodem na przyłączenie się ludności tubylczej do ekspansji Gotów, którzy i później tworzyli właściwie zlepek różnych etnosów. Wędrówka Gotów ze Skandzy (właściwie Skandii) nad Morze Czarne była niezwykle skomplikowanym procesem kulturowym oraz społecznym i w tym kontekście zasługujące na uwagę jest przetrwanie języka i ciągłość tradycji tego ludu...[...]

Słowianie. Nadszedł od południowego-wschodu nowy żywioł – Słowianie. Słowianie zetknęli się z Gotami bo ludy te przemieszczały się w przeciwnych kierunkach po prostu przez pewien czas sąsiadowali z sobą – walcząc między sobą co jakiś czas. Wielu, bardzo wielu naukowców zajmowało się problematyką Słowian. Przemieszczanie się plemion słowiańskich, ich osiedlenie się w Europie Środkowej nierozerwanie wiąże się z powstaniem Polski. Trzeba tu wymienić takie nazwiska naukowców jak: L. Niederle, Aleksander Brückner, Gerard Labuda, Henryk Łowmiański i inni – wielu naukowców zajmowało się zagadnieniami Słowian.

Stwierdzono, niegdysiejsze istnienie grodu kultury łużyckiej, na wzgórzu dokoła obleganym przez wody Wisły w pobliskim Chełmnie (dokładnie w Kałdusie. Są tam też fundamenty nigdy nie zakończonej budowy katedry. Przecież ta budowla to właśnie dowodne urzeczywistnienie przyjęcia chrztu przez Mieszka I, budowa katedry świadczy o podjętych decyzjach powstania biskupstwa podległego pod Gniezno, jeszcze przed działalnością biskupa misyjnego Prus.

Słowianie preferowali budowę ukrytych na bagnach grodzisk. W niewielkiej odległości od grodziska znajdowały się osady. Ludność z okolicznych osad chroniła się za wałem ziemnym lub ziemno-drzewnym w chwili wystąpienia zagrożenia. W samym Chełmnie (dokładnie w Kałdusie) i w najbliższej okolicy były eksplorowane przez archeologów z Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Odnalezione m.in. kabłączki skroniowe nie dają cienia wątpliwości, co do czasu i co do tego, że byli to Słowianie.

Słowianie wykorzystywali często stare konstrukcje obronne pozostałe np. po ludności kultury łużyckiej. Grody obronne kultur łużyckiej czy celtyckiej miały wały obronne, były budowane na wzgórzach, dominowały nad całą okolicą. Niemal wszystkie grody obronne kultury łużyckiej były ponownie "zaadoptowane" przez Słowian.

Prof. Andrzej Kola z UMK w Toruniu zauważa, że są nawet i w późnym średniowieczu budowane jeszcze grodziska i osady. Rejon ziemi chełmińskiej ma wiele jezior. Główne rzeki tego terenu to Wisła, Drwęca i Osa, z mniejszych Lutryna (dopływ Osy) oraz Struga, Łąka, Browina i Bacha. Oprócz jezior i rzek obszar ziemi chełmińskiej pokrywają liczne bagna, moczary i grunty podmokłe, występujące we wszystkich jej częściach. Zarówno moczary, bagna i grunty podmokłe, jak i płaskowyże denno-morenowe stwarzały dogodne warunki obronne, stąd bardzo często w miejscach tych wznoszono osady. Najbliżej Chełmna położone są grodziska:

1. Storiuz
2. Jeleniec
3. Żygląd

Chełmno było (jak i Toruń) miastem zbudowanym z inicjatywy Krzyżaków. Oto kilka fragmentów z publikacji ks. dr Stanisława Kujota. Są to fragmenty opisów dokonanych z zachowanych dokumentów źródłowych:

[...]...Już 7 października r. 1233 wiedział papież Grzegorz IX o zdradzieckiem pojmaniu Chrystyana przez Prusaków, a jeszcze 29 czerwca r. 1232 bawił biskup pruski w Wielkopolsce. W międzyczasie, prawdopodobnie na wiosnę r. 1233, zabrali go poganie w niewolę. Z Krzyżakami i z ludnością miejscową w ziemi chełmińskiej mógł się Chrystyan r. 1232 o zmianę dziesięcin układać. Właśnie wtenczas było to sprawą piekącą, bo pierwsi osadnicy niemieccy osiedlali się w Toruniu i w Chełmnie, kiedy w grudniu r. 1233 już oba miasta były założone i przywilej odebrały....[...]^[2]

[...]...Prosta rzecz, że przynajmniej w czasie wojen obsadzanie miast i wsi w ziemi chełmińskiej ustępowało zupełnie. Przed r. 1283 Krzyżacy wydali tylko wielki przywilej dla Chełmna i Torunia 28 grudnia r. 1233 i dla Radzyna między 1234 a 1238. Oba pochodzą od namiestnika pruskiego Hermana Balke, który między r. 1230 a 1238 urzędował. Ten sam wystawił też pierwszy przywilej dla szlachty polskiej, która by pod Krzyżakami osieść chciała. Przywilej ten został odnowiony r. 1278, albowiem podczas wojny był zginął...[...] ^[3]

[edytuj] Historia Chełmna od 1224 do 1450 roku

Widok od północy, Fara w Chełmnie

Portal główny, Fara w Chełmnie

Wnętrze, Fara w Chełmnie

Niemal każdy przewodnik turystyczny o Chełmnie porusza kwestię, czy fara w Chełmnie była budowana z myślą by stała się katedrą chełmińską. Oto co mówi na ten temat cytowany już Stanisław Kujot: [...]...Atoli kościół parafialny w Chełmnie nigdy nie był na katedrę biskupią przeznaczony, albowiem nie prędzej go zaczęto budować, jak około r. 1300; roku 1311 budowano go jeszcze, jak dowodzi zapis uczyniony na ten cel przez Adelheidę Ullmann , a nie prędzej jak r. 1333 był ukończony albo bliski ukończenia, bo biskup sambijski rozporządził tegoż roku, żeby dzwony w katedrze jego królewieckiej na wzór – secundum formam et dispositionem – chełmińskich – Culmensis ecclesie – były sporządzone. Budowla kościoła chełmińskiego zaczęła się tedy spełniać 50 lat później od katedry biskupiej w Chełmży. Zaczęto go od presbyterium, które jest z tego samego czasu, co wschodni szczyt kościoła Ducha św. zbudowanego przy murze miejskim. Kiedy tak rzekome przeznaczenie fary chełmińskiej na katedrę wobec dat chronologicznych się rozwiewa, to już tylko zapiszemy, że i rozmiary jej, bardzo znaczne, w długości 56,74 m., w szerokości 26,89 m. wynoszące, nie są największe w dyecezyi chełmińskiej, kiedy kościół św. Jana w Toruniu ma 65,20 m. długości, a 32,20 m. szerokości ...[...]^[4]

Krzyżacy założyli w innym miejscu miasto Chełmno niż istniejący wcześniej gród o polskiej przeszłości. Powyższy opis o budowie fary chełmińskiej przesądza kwestię o wcześniejszych decyzjach co do lokalizacji miasta. Początki miasta Chełmno (Culm) to okres napływu niemieckich kolonistów – od ok. 1232. (Patrz także: prawo chełmińskie).

Klasztor SS. Miłosierdzia i kościół

Widok kościoła od południa

Południowa elewacja kościoła

Portal południowy (1619 r.)

Pierwsze lata zaraz po powstaniu miasta przypadają na wojenne wypady oddziałów Prusów. Miasto musiało się bronić, powstawały szkody. To jednak trzeba podkreślić, że lokalizacja miasta na skarpie, nad Wisłą i rzeką Browina dawało dobrą, naturalną pozycję obronną. Krzyżacy organizują handel, miasta jednoczą się w związek – Hanza. Powstaje dobra koniunktura na szybki rozwój miasta. Chełmno jest członkiem Hanzy od ok. 1300–1437 roku. W tym też okresie powstaje niemal cała starówka.

Po przegranej bitwie pod Grunwaldem nadal istnieje organizm państwowy pod rządami Krzyżaków. Duży jest personalny udział Chełmna w powstałym 14 marca 1440 roku Związku Pruskim. Miasto wraca w obszar nakreślony polskimi granicami – po pokoju zawartym w Nowym Korczynie. Po przemarszach wojsk miasto było bardzo zniszczone i nie odzyskało już nigdy swojej starej, wysokiej pozycji.

[edytuj] Historia Chełmna od 1451 do 1817 roku

Przywileje nadane miastu przez Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta poprawiają mieszkańcom poziom życia i dają stabilizację. Biskupi chełmińscy (miasto jest w uposażeniu biskupa do rozbiorów Polski) dostają Chełmno od Aleksandra Jagiellończyka już w 1505 roku. Każdy z biskupów katolickich prowadził politykę skierowaną przeciw protestantom, protestantami byli głównie Niemcy, którzy w tym czasie stąd wyjeżdźają. To prowadzi do uzyskania najwyższego "polskiego" wskaźnika w miastach ziemi chełmińskiej.

Dzięki reformacji powstało w 1554 roku gimnazjum o niezłym poziomie. Rektor Jan Hoppe musiał opuścić Chełmno (otwarcie popierał luteranizm). Po wyjeździe Hoppego znów tworzy się tą szkołę od nowa 1692r. Powstała Akademia Chełmińska ma status kolonii akademickiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W następnych latach miasto popada niemal w ruinę z powodu problemów gospodarczych.

Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Chełmno wchodzi w skład Prus. Przejściowo w 1794r. wchodzi do Polski oraz w latach 1807–1817 wchodzi w skład Księstwa Warszawskiego. Było w państwie pruskim do 1920 roku, pełniło funkcję miasta powiatowego.

[edytuj] Historia Chełmna od 1818 do 1920 roku

Polskie społeczeństwo pod pruskim zaborem musi stawić czoła dobrze przemyślanej a jednocześnie niezwkle brutalnej germanizacji. Fryderyk II zakłada korpus kadetów a jest to właśnie miejsce wynaradawiania synów polskiej szlachty. W Chełmnie powstaje w 1837 roku gimnazjum katolickie – w wyniku działań polskich uczniów i działaczy. W 1842 roku miejscowa gmina żydowska wybudowała murowaną synagogę. W 1848 roku powstał Tymczasowy Komitet Narodowy Prus Polskich, natychmiast bo jeszcze w tym samym roku aresztowano członków komitetu. Jest więcej organizacji niż te wymienione, prowadzących walkę o polski charakter tych ziem. Od Wiosny Ludów aż do 80. XIX w. Chełmno było bodaj najważniejszym na Pomorzu ośrodkiem wydawniczym. Były to tytuły: "Szkółka Narodowa" – polskie pismo, "Nadwiślanin", potem "Gazeta Toruńska" i inne.

W XIXw. w Chełmnie powstał jedynie niewieli przemysł lokalny. Zbudowane połączenie kolejowe Toruń – Malbork również nie miało zasadniczego znaczenia, nie powodowało ożywienia życia gospodarczego. Trzeba pamiętać, że w tym czasie Wisła jest wykorzystywaną drogą wodną. Prze rokiem 1920 zostaje odnowiona starówka, choć zastąpiono nowym bardziej zniszczone elementy, to jednak zachowano starą, historyczną formę. 22 stycznia 1920 roku do miasta weszło wojsko polskie.

[edytuj] Historia Chełmna od 1921 do 1939 roku

Wielu historyków ocenia okres międzywojenny jako niepomyślny dla miasta Chełmna. Ziemia chełmińska a więc i miasta tej ziemi miały obok siebie żyjącą przez stulecia ludność narodowości niemieckiej, polskiej, żydowskiej. W latach 20. i 30. XX w. miał miejsce wyjazd głównie ludności niemieckiej ale i żydowskiej (w mieście była synagoga z 1842r.). Opuszczająca wówczas miasto ludność to przecież nauczyciele (zawód niezwykle ważny w Chełmnie), handlowcy, kupcy, przemysłowcy, rzemieślnicy, to ludzie dusponujący kapitałem. Taka migracja musi mieć wpływ na gospodarkę, no i miała niekorzystny wpływ. Miasto zdołało jednak założyć sieć elektryczną i dokonać budowy obiektów sportowych i plantów.

[edytuj] Historia Chełmna od 1940 roku

Wkroczenie niemieckich wojsk do Chełmna miało miejsce 5 września 1939 roku.

Wysadzono w powietrze synagogę. Wywieziono ludność żydowską do obozów zagłady.

W odległej o 4 km miejscowości Klamry wymordowano w ciągu trwania wojny 2000 Polaków.

Ludności polskiej odebrano majątki i pozbawiono ich warsztatów. Koloniści niemieccy zajęli wcześniej zwolnione miejsca.

W koszarach, w Chełmnie w czasie wojny stacjonowało ok. 5000 żołnierzy Wehrmachtu.

Wojska II Frontu Białoruskiego weszły do miasta 27 stycznia 1945 r., nie były prowadzone walki przy zdobywaniu Chełmna.

Pierwszą po wojnie znaczącą inwestycją było zbudowanie mostu na Wiśle w 1963, dając łatwe drogowe połączenie z Chełmżą i Toruniem. Wybudowano osiedle mieszkaniowe w latach 70. XX w. – na tyle daleko, że nie popsuło to widoku na miasto średniowieczne. Niedawno wyremontowano główne, reprezentacyjne ulice miasta (ul. Grudziądzka).

[edytuj] Bibliografia

1. Architektura gotycka w Polsce, pod red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyńskiego, Warszawa, Instytut Sztuki PAN 1995
2. Biskup Marian, Labuda Gerard; Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gospodarka – Społeczeństwo – Państwo – Ideologia, WYDAWNICTWO MORSKIE Gdańsk, 1986
3. Brückner A.; Starożytna Litwa, Ludy i Bogi, Szkice historyczne i mitologiczne, WYDAWNICTWO POJEZIERZE, OLSZTYN 1984
4. Chudziakowa Jadwiga; KULTURA ŁUŻYCKA NA TERENIE MIĘDZYRZECZA WISŁY, DRWĘCY I OSY, TOWARZYSTWO NAUKOWE W TORUNIU, PRACE ARCHEOLOGICZNE 5, WARSZAWA-POZNAŃ 1974
5. ANTON ENGLERT, WALDEMAR OSSOWSKI ; PODRÓŻ MORSKA WULFSTANA W IX WIEKU. WYNIKI EKSPERYMENTALNEGO REJSU Z HEDEBY DO GDAŃSKA, Pomorania Antiqua, tom XX.
6. Kola Andrzej; Grody ziemi chełmińskiej w późnym średniowieczu, TOWARZYSTWO NAUKOWE W TORUNIU, PRACE ARCHEOLOGICZNE, TORUŃ 1991
7. Kujot Stanisław; (KSIĄDZ PLEBAN W GRZYBNIE, POCZTA UNISŁAW) KTO ZAŁOŻYŁ PARAFIE W DZISIEJSZEJ DIECEZYI CHEŁMIŃSKIEJ? (Z MAPĄ) CZĘŚĆ PIERWSZA i DRUGA, NAKŁADEM TOWARZYSTWA NAUKOWEGO W TORUNIU, TORUŃ- 1903 i 1904
8. Labuda Gerard; Studia nad początkami państwa polskiego, t. I i II, Warszawa 1988.
9. Łowmiański Henryk; POCZĄTKI POLSKI Z DZIEJÓW SŁOWIAN W I TYSIĄCLECIU n.e., Warszawa 1964, PWN
10. Władysław Łęga; ZIEMIA CHEŁMIŃSKA, Wrocław 1961
11. Bogusław Mansfeld; ZESPÓŁ ZABYTKOWY CHEŁMNA, Warszawa 1983
12. Strzelczyk Jerzy; GOCI - RZECZYWISTOŚĆ I LEGENDA, PIW Warszawa 1984
13. Tacitus Cornelius; Die Germania (mit einer Karte), Lipsk (chyba ok. 1930 r.)
14. Wolfram Herwig; Germanie, KRAKÓW

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Niesiołowska-Wędzka Anna; POCZĄTKI I ROZWÓJ GRODÓW KULTURY ŁUŻYCKIEJ, OSSOLINEUM, 1974
2. ↑ Kujot Stanisław; KTO ZAŁOŻYŁ PARAFIE W DZISIEJSZEJ DIECEZYI CHEŁMIŃSKIEJ? (Z MAPĄ), CZĘŚĆ DRUGA, str. 38, NAKŁADEM TOWARZYSTWA NAUKOWEGO W TORUNIU, TORUŃ 1904
3. ↑ Kujot Stanisław; KTO ZAŁOŻYŁ PARAFIE W DZISIEJSZEJ DIECEZYI CHEŁMIŃSKIEJ? (Z MAPĄ), CZĘŚĆ DRUGA, str. 64, NAKŁADEM TOWARZYSTWA NAUKOWEGO W TORUNIU, TORUŃ 1904
4. ↑ Kujot Stanisław; KTO ZAŁOŻYŁ PARAFIE W DZISIEJSZEJ DIECEZYI CHEŁMIŃSKIEJ? (Z MAPĄ), CZĘŚĆ DRUGA, str. 82, NAKŁADEM TOWARZYSTWA NAUKOWEGO W TORUNIU, TORUŃ 1904