Kościół św. Mikołaja w Chełmży

Z Wikipedii

Spis treści 1 Opis kościoła 2 Pierwsza parafia w Łozie 3 Historia kościoła od 1251r. 4 Wyposażenie kościoła św. Mikołaja w 1827 roku 5 Obecne wyposażenie kościoła św. Mikołaja 6 Bibliografia 7 Przypisy

[edytuj] Opis kościoła

Kościół św. Mikołaja w Chełmży - najstarszy kościół z cegły w Chełmży. W odróżnieniu od Katedry chełmżyńskiej nie ma żadnego dokumentu potwierdzającego wieku budowli i wieku istnienia parafii.

Brak źródeł, brak należytych badań archeologicznych, architektonicznych każe postawić tezę o bardzo wczesnym, nawet i w Xw. (patrz: Dagome Iudex) , powstaniu pierwszej parafii i wczesnym powstaniu drewnianej konstrukcji słupowego kościoła (patrz również: Borgund stavkirke).^[1] Niestety, nie wiadomo kiedy stanął pierwszy (pewnie jeszcze drewniany) kościół. Stanisław Kujot pisze na ten temat co następuje: [...]...Tak zaś przywykliśmy do budowli krzyżackich, że murowane kościoły ostrołukowe z góry zakonowi niemieckiemu przypisujemy. Atoli tak samo jak w Pomorzu gdańskiem trzeba i tu powiedzieć, że kościoły w miastach są pomysłem i kosztem mieszczan samych stawiane. Tak było dowodnie w Chełmnie, Toruniu i Brodnicy, a pewnie też w innych miastach krzyżackich i w dwóch biskupich, Chełmży i Lubawie, i w kapitulnym Kurzętniku, choć wiadomości o nich nie mamy. A i tu, w ziemi chełmińskiej, nie zakładano murowanych kościołów od razu, na rozkaz Zakonu, przy osadzeniu wsi lub miasta, lecz za czasem i powoli, nieraz w dwu lub trzech nawrotach. Toż i wytrawny znawca budowli naszych, na któregośmy się często powoływali, wyraźnie podnosi, że wszystkie kościoły w państwie krzyżackiem pewnie bez wyjątku, nawet w miastach, pierwotnie z drzewa były. Gdy osada lub parafia już się majątkowo wzmogła, przystawiano do tych szczupłych kaplic presbyterium. A gdy to już było gotowe, zrywano drewniany kościółek i obywano się nowem pomieszczeniem, póki reszty nie przystawiono...[...]^[2]

[edytuj] Pierwsza parafia w Łozie

Powstanie pierwszej parafii w Łozie (pierwsza znana nazwa osady) ma miejsce najpóźniej do 1112 roku.^[3] Konsekracja kościoła św. Mikołaja w Łozie miała więc miejsce najpóźniej ok. roku 1150. Sama budowla była przystosowana do schronienia się okolicznej ludności i do prowadzenia bardziej skutecznej obrony zza murów kościoła.

Pewne jest, że istniał zanim wielki mistrz Krzyżaków zdecydował o usytuowaniu diecezji w Chełmży. Ksiądz Stanisław Kujot podaje następujący skrót z dokumentu:

"Dokument fundacyjny katedry z r. 1251 wymienia też wyraźnie kościół parafialny w Chełmży. Biskup dał go kapitule swojej w zarząd — et in civitate Culmense 12 mansos et parochiam eiusdem civitatis.^[4]

Przy tak dużym ubóstwie w dokumenty istnieje również ledwie parę słów architekta:

"Do początku XIV w. nie wykształcił się jednak definitywnie model miejskiego kościoła farnego i obserwować można stosowanie rozmaitych rozwiązań. Np. w Chełmży, równocześnie z podjęciem rozbudowy katedry, wzniesiona została fara Św. Mikołaja, gdzie zastosowano system bazylikowy, później nieco zatarty przez zmianę układu dachów... ...Zachowanym przykładem takiego rozwiązania jest fara w Morągu, powstała w 1. ćwierci XIV w. i tak też wyglądała pierwotnie fara w Chełmży, gdzie wskutek wprowadzenia ciągłego dachu pulpitowego nad nawami bocznymi likwidacji uległo bezpośrednie oświetlenie nawy głównej. Ale podobne rozwiązanie znajdujemy też wyjątkowo w budowli halowej, jaką jest fara w Chełmnie, o której będzie jeszcze mowa."

[edytuj] Historia kościoła od 1251r.

Pierwotny kościół istniał już zapewne co najmniej od początku XIII w, a więc jeszcze przed powstaniem katedry. Jest to trójnawowy, krzyżowy, ceglany gotyk, z ciężką od frontu niewykończoną wieżą krzyżackiego typu. Wnętrze kościoła, o dwóch kaplicach: pierwsza, św. Wawrzyńca, która służyła przy pogrzebach biskupów lub kanoników, druga kaplica była pod wezwaniem św. Barbary. Siedem ołtarzy oprócz ołtarza wielkiego znajdowało się we wnętrzu kościoła.

Czytamy w artykule z 1928r., że:

Kościół św. Mikołaja był bardzo bogato uposażony. Oprócz 12 włók i czterech włók dla proboszcza, posiadał bardzo liczne fundacje. Probostwo stało blisko kościoła, tak samo cmentarz otoczony wysokim murem był przy kościele... Jak przy prawie wszystkich kościołach parafialnych w owych czasach, tak też i przy kościele była szkoła. Stała ona na południe od kościoła nad brzegiem jeziora, gdzie dziś ogród p. Komorowskiego się znajduje. Uczniowie musieli brać udział w katedrze przy procesjach i służyć do Mszy św. Krótko przed pierwszym rozbiorem Polski, cały kościół gruntownie odnowiono, a flizy w presbyterjum fundował obywatel chełmżyński i radny miasta Piotr Stefański

Z upływem lat następuje reformacja, a Polska zbliżała się do okresu zaborów. Przybywały tu coraz liczniej rodziny o wyznaniu protestanckim. Protestanci przejęli kościół i klasztor O. O. Franciszkanów, w roku 1820, mając poparcie władz świeckich i rządu pruskiego. W roku 1827 spalił się kościół O. O. Franciszkanów. (patrz też: kościół św. Jerzego w Chełmży) Dekretem królewskim przyznano po takiej stracie protestantom kościół św. Mikołaja za wynagrodzeniem 1214 talarów. We wspomnianym artykule jest:

Dnia 24 września 1827 przyszło do ostatecznego załatwienia sprawy. Na dzień ten naznaczono termin celem tradycji kościoła. Obecni byli delegat biskupi proboszcz chełmżyński, Dekowski, który wykazał się pełnomocnictwem biskupiem z dnia 20 lipca tegoż roku i dwóch zastępców dozoru kościelnego, obywatele Konstanty Osmański i Dylewski. Ze strony gminy protestanckiej stawili się predykant Pastenacy i zastępcy gminy Zink i Daeble

Kościół św. Mikołaja powrócił do Kościoła Katolickiego po zakończeniu II wojny światowej.

[edytuj] Wyposażenie kościoła św. Mikołaja w 1827 roku

W dn 24 września 1827 r. kościół św. Mikołaja stał się zborem ewangelickim; został przekazany; [...]by całą sumę za budynek kościelny, oszacowany na 1214 talarów 12 groszy srebrnych i 6 fen. wypłacono gminie katolickiej...[...] Z wyposażeniem przyjęto zgodnie z życzeniem utrzymać w kościele następujące przedmioty:

1. Ołtarz główny w teraźniejszym stanie.
2. Ambony.
3. Organy dziesięciorejestrowe.
4. Trzy dzwony z wieży.

Koniecznie powiedzieć trzeba o ołtarzach kościoła: [...] Siedem ołtarzy oprócz ołtarza wielkiego zdobiło wnętrze kościoła. Główny ołtarz fundowany przez zamożną rodzinę burmistrza miasta o nazwisku Żuławy w roku 1612, przedstawiał Matkę Bożą w otoczeniu św. Barbary i św. Katarzyny, w środku wielki obraz hołdu św. Trzech króli. Mniejszy ołtarz św. Jana Nepomucena sprawiło bractwo piwowarów, ołtarz św. Barbary bractwo rybaków, ołtarz Matki Bożej Bolesnej bractwo szewskie, ołtarz św. Huberta bractwo robotników, ołtarz św. Walentego bractwo kuśnierzy, ołtarz Matki Bożej Różańcowej, bardzo liczne bractwo tejże nazwy, ołtarz św. Franciszka Ksawerego bractwo krawieckie, ołtarz św. Rocha bractwo tkackie. Pieczę i starania nad ołtarzem miały poszczególne bractwa, których tyle bywało, ile ołtarzy. Prawie wszystkie ołtarze, oprócz głównego ołtarza, przeniesiono przed zabraniem kościoła przez ewangelików do katedry.[...]^[5]

[edytuj] Obecne wyposażenie kościoła św. Mikołaja

Według Andrzeja Bireckiego w 1945 roku zostały ponownie przeniesione do kościoła św. Mikołaja następujące elementy wyposażenia tak więc z katedry przeniesiono cztery XVIII wieczne ołtarze, które stanęły przy filarach międzynawowych. [...] Są to: ołtarz św. Stanisława Kostki i św. Antoniego, z postacią św. męczennicy w zwieńczeniu, drugi ze św. Rochem w części nastawy, trzeci z obrazem św. Trójcy w typie Tronu Łaski i czwarty, ostatni, ze św. Barbarą, której wizerunek zdobi trybowana, rokokowa sukienka. [...] W kościele św. Mikołaja w czasie protestanckiej opieki został zakupiony instrument organowy, zbudowany na zlecenie protestantów przez Orgelbauanstalt A. Terletzki - Ed. Wittek z Elbląga w 1905 roku..^[6]

[edytuj] Bibliografia

1. Koczy Leon; Polska a Skandynawia za pierwszych Piastów.Odbitka ze Sprawozdań Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk nr. 2-4 za r. 1931., Drukarnia Uniwersytetu Poznańskiego, 1931
2. Kujot Stanisław; Kto założył parafię w dzisiejszej diecezyi chełmińskiej? Cz. druga., 1904
3. Architektura gotycka w Polsce, pod red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyńskiego, Warszawa 1995
4. Artykuł o kościołach Chełmży, zamieszczony w Posłańcu błogosławionej Juty, Kalendarzu kościelnym dla parafii Chełmżyńskiej na rok 1928, wyd. przez ks. Szydzika.

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Wilfried Koch; STYLE W ARCHITEKTURZE, arcydzieła budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne, wyd. pol. Bertelsmann Publishing, Warszawa 1996, str. 56: "Borgund (Norwegia), najstarszy zachowany drewniany kościół masztowy (słupowy), 1150r.
2. ↑ Stanisław Kujot; KTO ZAŁOŻYŁ PARAFIE W DZISIEJSZEJ DYECEZYI CHEŁMIŃSKIEJ? CZ. 1; (str. 273), Toruń 1903
3. ↑ ks. Stanisław Kujot; Kto założył pierwsze parafie..., cz 2, Toruń 1904, str. 19
4. ↑ Stanisław Kujot; Kto zał..., cz. 2, Toruń 1904, str. 67. (na podst.: Urkundenbuch des Bisthums Culm 16, wyd. Dr. C. P. Woelky.)
5. ↑ Szydzik ks. wydawca kalendarza; Kościół św.Mikołaja w Chełmży, dawniej parafjalny, a od 24 września 1827 (zatem od stu lat) zbór ewangelicki. Str. 65, POSŁANIEC Błogosławionej Juty, Kalendarz kościelny dla parafii Chełmżyńskiej na rok 1928, wyd. przez ks. Szydzika
6. ↑ Piotr Birecki; DZIEJE SZTUKI W CHEŁMŻY, str. 90, 91, Chełmża 2001