بهایی‌لیک

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

بابین قبری اسراییلین حیفا شهرینده

بهایی‌لیک حال-حاضیردا دونیانین 235 اؤلکه‌سینده 6 میلیوندان چوخ آردیجیلی اولان بیر دین. بهایی دینی 19نجو عصرین ایکینجی یاریسیندا ایراندان آذربایجان، تورکیه، اورتا آسییا، روسییا، اوروپا و شیمالی آمئریکایا، 20نجی عصرین 30-50-جی ایللرینده ایسه جنوبی آمئریکا، آفریکا، آوسترالییا و اوکئانییا آدالارینا یاییلمیشدیر. بو دینی قبول ائتمیش شخصلرین نوماینده سی اولدوغو میلتلرین، خالقلارین و ائتنیک قروپلارین سایی 2100 کئچمیش، بهای دینی ادبیاتی 802 دیله ترجومه ائدیلمیشدیر.

[redaktə / تحریر] بهایلیک و آذربایجاندا بهای دینی نین تاریخی

19نجو عصرین 40-50جی ایللرینده ایراندا یارانمیش بهای دینی دونیا دینلری آراسیندا ان سون یارانانلارداندیر. تام موستقیل دینی تعلیم اولماسینا باخمایاراق، اونو بعضا یالنیش اولاراق «ایسلام طریقتی» و یاخود «ایسلام داخیلینده رئفورماسییا حرکاتی» کیمی تقدیم ائدیرلر.

بهایلر واحید بین‌الخالق تشکیلاتدا – بهایلرین بین الخالق بیرلیگینده بیرلشمیشدیر. بو بین‌الخالق دینیقورومون عالی روحانی و اینظیباطی اورقانی، " آللاهین اوجا عدالت ائوی" (بیت العدل اعضم الهی) و موقدس زیارتگاهلاری ایسرایلین حایفا و عککا شهرلرینده یئرلشمیشدیر.

بهایلرین بین الخالق بیرلیگی– پلانئتیمیزده صولحو، قلوبال ائکولوگییانیو اینسان حاقلارینی قوروماق، خالقلارین ایقتیصادی، سوسیال و مدنی اینکیشافی نا نایل اولماق یوللاریندا بمت-نین بیر سیرا اورقانلاری– ئکوسوس(Ecosos)، یونیسئف(UNISEF)، یونئپ ایله امکداشلیق ائدیر. بیرلیک هر ایل دونیانین موختلیف یئرلرینده تحصیل، صحیییه، ائکولوگییا، اینسان حوقوقلاری ساحه سینده 1500-ه قدر لاییحه حیاتا کئچیریر. آمریکا، کانادا، آوسترالییا و بعضی آوروپا، آسییا و آفریکا اؤلکه‌لرینده بهای ایجماعلاری نوفوضلو دینی آزلیق ساییلیرلار.

بهای دینینین تاریخی، باب، بهاالله و عبدالبها دؤورونون دراماتیک حادیثه لرله دولو ایلکین چاغلاری باره ده بیر چوخ کیتابلار یازیلمیشدیر. بو کیتابلاردان بعضیلرینین آذربایجان دیلینه ترجومه‌سی وار:

-نبیل زرندی. دان یئرینین شفقلری. -جون ائسسلئمونت. بهاالله و یئنی ائرا.

19نجو عصرین اوّل لرینده ایران اؤلکه‌سینین اینسانلاری مین ایل اول غئیبه چکیلمیش اون ایکینجیایمام مئهدی صاحیب-از-زامانین (قایمین) تئزلیکله ظوهور ائده جگینی گؤزله ییردیلر. اینانیردیلار کی، او، اوّلکی گؤرکمینده قاییداجاق، اؤزونو عالی حؤکمدار ائلان ائده جک، یئرده ظولمون کؤکونو کسیب، عدالتی برپا ائده جکدیر. مئهدینین یاخین گونلرده ظوهور ائتمه سینه اینام شئیخیلر طریقتینده داها گوجلو ایدی. طریقتین لیدئری شئیخ احمد احسایی نین نظرینجه، مئهدینین حاکیمیتی میستیک خاراکتئرلی اولاجاقدیر. اونون شؤهرتی دونیوی دئییل، روحانی سجیییه داشییاجاقدیر. اونون غلبه لری اینسان قلبلرینین قالالارینی فتح ائتمکدن عیبارت اولاجاقدیر. موسلمانلار ایلاهی ظوهورون 1260-جی ایلده (یعنی1844-جو ایل) باش وئره جگینی گؤزله ییردیلر. چونکی ایمام علینین (ع.ص.) دیلیندن نقل اولونان حدیثده دئییلیردیکی، " آغاج ایلینده (1260) ایلاهینین دوغرو یول گؤسترن آغاجی دونیایا گله جکدیر " . ایمام جفر صادیق (ع.ص.) ده مئهدی باره ده دئمیشدیر: " 60-جی ایللرده اونون فعالیتی اوزه چیخاجاق و آدی تئز-تئز خاطیرلاناجاق " .

همین ایللر خریستیان دونیاسیندا دا اینسانلار هیاجان ایچینده ایدی: آسیادا یوزئف وولف، اینگیلتره ده ائدوارد ایروینق، پئنسیلوانییادا ویلیام میللئر، آلمانییادا لئونارد کولبئر بیر-بیریلریندن خبرسیز – تؤورات و اینجیل یازیلارینین تدقیقیعصاسیندا 1844-جو ایلده (1260) ایسا مسیحین ایکینجیزوهورونون باش وئره جگینیسؤیله ییردیلر.

و. آ. سپایسئر «مواسیرلیک پئیغمبرلیکلر ایشیغیندا» کیتابیندا یازیردی: «موقددس یازیلارین تدقیقاتچیلاریعومومیبیر ره یه گلیبلر کی، دانییئل پئیغمبرین بشریت اوچون تعیین ائتدیگی2300 ایل سونا چاتیر و اورادا 1844-جو ایل قییامت گونو کیمیگؤستریلمیشدیر».

1844-جو ایل 23 ماییندا باب (ربجه «قاپی» دئمکدیر) ایرانین شیراز شهرینده اؤز ایلاهیمیسسییاسینیائلان ائتدیگیگون بهایدینینین قورولوش تاریخیحساب اولونور. او بیلدیریر کی، گلیشینده عصاس مقصد اینسانلاریموقدس کیتابلاردا ود اولونموش و زامانین سونوندا زوهور ائده جک کسین گلیشیله موجدله مک و اونلاریبو فؤوقالاده حادیثه یه حاضیرلاماقدیر. او یازیردی: " من آنجاق بو قودرتلیکیتابین حرفییم و بو هودودسوز دریانین داملاسییام. او زوهور ائدنده منیم اسل طبیعتیم، منیم سیرلریم، مواممالاریم و ائیهاملاریم آشکار و آنلاشیلان اولاجاقدیر... "

شئیخی طریقتینین 18 نفر عوضوو بابا ایمان گتیره رک، یئنیدینین موژده سینی اینسانلارا چاتدیرماق اوچون ایرانین شهر و کندلرینه سپله نیرلر. بابین، اؤز گؤروشونه گؤره، معنوی دیرچه لیشه، خورافاتدان، مؤوهوماتدان اوزاقلاشماغا، عدالته و قارداشلیغا، قادینلارین عصارتدن آزاد ائدیلمه سینه دایر آلوولو چاغیریشلاری ایراندا یاخین و اورتا شرقی لرزه یه گتیرن بابیلر حرکاتینا سبب اولور (باخ: نبیل زرندی، دان یئرینین شفقلری). بیر سیرا قرب تدقیقاتچیلارینین فیکرینه گؤره بابین سوسیال ایدئیالاری اؤز قاباقچیللیغینا گؤره 19 نجو آوروپا ایجتیمای فیکرینی دفعه لرله آرخادا قویوردو (باخ: فرانسا سفیرلیگینین مأمورو ل. م. نیکولا و آوسترییانین حربی آتتئشئسی آلفرئد فون قومئنسین اثرلری). بابیلر حرکاتینین گئنیش ووسعت آلماسیندان قورخویا دوشموش شاه حؤکومتی و روحانیلر بابی محو ائتمک قرارینی وئریرلر. باب تبریزه گتیریلیر و 1850-جی ایل 9 اییولدا جاماعات قارشیسیندا اعدام ائدیلیر. حؤکومت قوشونلاری150 مین اینسانی اؤلدوردوکدن سونرا بابیلر هرکاتییاتیریلیر.

آذربایجاندا بو حرکاتا بابین ان یاخین آردیجیلی، آذربایجانلی شاعیره-قادین طاهیره قوررتولئین (طاهره قُرّت اُلعین) باشچیلیق ائدیردی. طاهیره خانیم بابین گتیردیگی " یئنی ایلاهی" قایدالارا اویغون اولاراق ایسلام شرقینده چادراسینی آتمیش ایلک موسلمان قادینی ایدی. (باخ: ه. جفرزاده «آزربایجانین عآشیق و شاعیر قادینلاری»، باکی، «گنجلیک» نشریاتی، 1991؛ ه. جفرزاده «زرین تاج طاهیر»، باکی، گؤی تورک، 1996). حرکات یاتیریلارکن طاهیره قوررتولئین اؤلدورولموشدور.

زنجاندا 1850-جی ایل بابی عوصیانی زامانی عوصیانچیلار آراسیندا زئینب آدلی گنج آذربایجانلی قیز دا اولموشدور. تاریخ علملری دوکتورو، پروفئسسور ظولفعلی ایبراهیموو بو قیز حاقیندا یازمیشدیر: «سون درجه شوجاعتلی اولدوغونا گؤره زنجانلیلار بو قیزا «شاهنامه»نین قهرمانی روستمین آدینی وئرمیشدی. خالق اونا روستمه دئییردی». باشقا تدقیقاتچی، تاریخ علملری دوکتورو، پروفئسسور صابیر گنجه‌لی یازیر: «شاه قوشونلاری دفعه لرله هوجوم ائدیب، روستمه نین مودافیعه ائتدیگی ایستحکامی توتماغا جهد گؤسترمیشدیلرسه ده بونا مووففق اولا بیلمه میشدیلر. روستمه دؤیوشده دئییل، یاتدیغی یئرده جاسوس الییله اؤلدورولموشدور».

همین واختلاردا بابی‌لیک حرکاتی شیمالی آذربایجاندا دا اؤز آردیجیللارینی تاپیردی. باب اؤز میسسییاسینی اعلان ائتدیگی واخت اونون شاگیردلریندن بیریموللا صادیق ونندلی اوردوبادین ونند کندینین و اطراف کندلرین آداملارینی اؤز اطرافینا توپلایاراق بو تعلیمی اونلارا چاتدیریر. قیسا واخت عرضینده بوتون ناخچیوان و زنگزور ماحالیندا اون مین نفره قدر اونون طرفداری یارانیر. روس حؤکومتی گئنئرال بئهبودووو بئش مین نفرلیک اوردو ایله موللا صادیق ونندلییه قارشی گؤندریر. او زامان آرتیق حکیمیتدن سالینمیش ناخچیوان خانی و اونون نایبی شئیخعلی بی ده بو تعلیمین طرفدارلاریندان ایدیلر (باخ: م. س. اوردوبادی«حیاتیم و موحیطیم»، آذرنشر، باکی، 1996).

ایراندا بابیلیک حرکاتی یاتیریلان زامان حرکاتین فعال عوضوی میرزه حسینعلی– بهاالله (عربجه – «اللاهین نورو») عثمانلی دؤولتی نین اراضیسینه سورگون اولونور. بهاالله 1863-جو ایل آپرئلین 21-ده باغداد شهرینده اؤزونو بابین اؤنجه دن موژده له دیگی " ایلاهی زوهور " ائلان ائدیر و بشریته آللاهدان " یئنی ایلاهی تعلیمین " (دینین) نازیل اولدوغونو بیلدیریر.

او، بیان ائدیر کی، اونون گلیشیله " یئرده ابدی صولح ائراسی" قورولاجاق. بو " یئنی ائرادا " بشریت واحید وطنده، دینلر واحید دینده بیرلشه جک، پلانئتیمیزده عدالت، امین-آمانلیق، قارداشلیق برقرار اولاجاق، مؤوهوماتلارین، خورافاتلارین، ظولمون کؤکو کسیله جک، قادین و کیشی حوقوقلاری برابرلشه جک، علمله دین هارمونییا الده ائده جک، بشریت یاخین مین ایلده قودرتلی اینکیشافا نایل اولاجاقدیر.

بهاوللاهین باغدادداکی فعالیتیندن ناراحات اولان ایران شاهیعثمانلی حؤکمدارینا موراجیعت ائدیر. سولطانین گؤستریشی ایله بهاوللاه باغداددان اوزاقلاشدیریلیراق ایستانبولا، اورادان ادیرنه یه، سونرا اککا شهرینه (فلستین) گتیریله جک حبسخانایا سالینیر. رسمن ایکیحؤکمدارین – تورکییه سولطانینین و ایران شاهینین محبوسو اولدوغو حالدا، او، حبسخانادان فرانسا ایمپئراتورو 3نجو ناپولئونا، روس ایمپئراتورو ایآلئکساندرا، آلمان کایزئریویلهئمه، آوسترییا ایمپئراتورو فرانس ایوسیفه، اینگیلتره کرالیچاسیویکتورییایا، تورکییه سولطانینا و ایران شاهینا مکتوب گؤندره رک، اونلارا " میسسییاسینی" تانیماغیتؤوسییه ائدیر.

بهاالله خریستیان دینی روحانی باشچیلارینا، او جومله دن روما پاپاسی ایخ پییه موراجیعت ائده رک بیلدیریر کی، مسیح اونون شخصینده ظوهور ائتمیش و او، اینسانلارین معنوی جهتدن تمیزلنمه سی اوچون قانونلار گتیرمیشدیر.

بهاالله 40 ایل محبس و سورگون حیاتینی یاشادیقدان سونرا 1892-جی ایلده دونیاسینی دییشیر. اؤلومدن اوّل بؤیوک اوغلو عبدالبها عابباسی(1844-1921) امرین مرکزی و بهایی یازیلارینین سحوسیز و قوصورسوز شرحچیسی تعیین ائدیر. عبدالبها عابباس رهبرلیگی دؤورونده بهایی دینی دونیانین 37 اؤلکهسینه یاییلیر و ایجماعلاردا بهای اینظیباطی قورولوشونون اؤزولو – یئرلیشورالارین (محفیللرین) یارادیلماسینا باشلانیلیر.

19نجی عصرین ایکینجی یاریسیندا بهای ایجماعلاری شیمالی آذربایجانین باکی، بالاخانی، گنج، برده، شه کی و دیگر یئرلرینده فالیت گؤستریردی. قئید ائدک باکی و بالاخانی ایجماعلاری، عومومیتله، دونیانین ان قدیم بهای ایجماعلاریندان حساب اولونورلار. 1860-70-جی ایللرده باکی ایجماعسینین یارادیلماسیندا آذربایجانین خالق شاعیری میکاییل موشفیقین باباسی خیزیلی میرزه ابدولقه دیر ایسماییلزاده بؤیوک رول اوینامیشدیر. آرتیق 80-جیایللرین اوللرینده بو ایجماعلاردا یوزلرله اینسان وار ایدی. باکی ایجماعسینین آرخیوینده همین ایجماعنین آدینا 1887-جی ایلده آلینمیش چادرووو کوچه سی(ایندیکی میرزاغا علییئو) 216 نؤمره لی ائوین مولکیت حوقوقونا دایر سند واردیر.

بهایی ایجماعلاری آذربایجاندا یارانان گوندن هر جور دینی فاناتیزمی، مؤوهومات و جهالتی پیسله میش، معاریف چیلیگی، اوشاقلارا، خوصوصن ده قیزلارا دونیوی تحصیلین وئریلمه سینی، قادینلارین جمعیتده و عاییله ده حوقوقلارینین قورونماسینی تبلیغ ائتمیش، دینلر و خالقلار آراسیندا دیالوق و امکداشلیغا جان آتمیشلار. ایلک دفعه آذربایجانلی قیزلارا تحصیل وئریلمه سی بهایی لر طرفیندن ائدیلمیشدیر. بو جور فعالیتلر روحانیلرین خوشونا گلمه میش، نتیجه ده باکی، مردکان، بالاخانی، بردع و شاماخیدا بهایلره قارشی جیدی تزییقلر اولموشدور. مردکان مسجیدینین آخوندو ایبراهیم خلیل بیلنده کی، یئگانه اوغلو موللا صادیق بهای دینینی قبول ائدیب و اونون ان فعال تبلیغاتچیسی اولوب، غضبلنه رک اونون اؤلومونه فتوا وئریر. 1901-جی ایلده باکی قوچولاری موللا صادیقی نئفت قویوسونا آتاراق قتله یئتیریرلر. حاضیردا موللا صادیقین قبری مردکان قبیرستانلیغیندادیر (باخ: عزیزه جفرزاده، «یشیغا دورو»، باکی، شیرواننشر، 1998).