Bisaya
Gikan sa Wikipedia, ang gawasnong ensayklopedya
Ang mga Bisaya usa ka hut-ong sa katawhan nga Malayo. Ubay-ubay ang mga pangdilang put-ong nga hapit tanan sa ilahang pinulongan kaliwat sa Binisaya. Ang kinadak-an niining mga put-onga mao kadtong mga nagasulti og Sinugboanon, Hiniligaynon ug Winaray, kining mga pinulongana, nga usahay masaypan pagtawag og diyalekto, sakop sa put-ong nga gitawag og Austronesian, bisan dili kini magkasinabtanay sa usag usa. Labaw sa 40% sa mga Pilipinhon kadugo sa Bisaya.
Mga sulod |
[usba] Binisaya
Binisaya ang tawag sa tanang lihok, mugna, butang, pinulongan, ubp. nga iya sa mga Bisaya. Mga pananglitan niini mao ang pagluto nga Binisaya, mga tambal nga lumad nga Bisaya, gawas pa sa mga pinulongan niini. May kalainan ang paggamit sa termino nga "Bisaya" ug "Binisaya". Malagmit kining kalibogana nagsumikad sa kakulangan sa Iningles ug Tinagalog, ang duha ka pinulongan nga gihatagan og ginamhan nga pagkabutang (official status) sa Pilipinas, sa paghubad og tarong sa terminong Bisaya ug Binisaya. Ang "Bisaya" ug "Binisaya" gihubad nga "Visayan" sa Iningles ug "Bisaya" sa Tinagalog.
Gitala sa talamdan sa ubos ang mga pinulongang Pilipinhon nga gipundok nga Binisaya sa Summer Institute of Linguistics. Bisan og kining tanan sakop sa putong nga Bisaya, dili tanan moangkon nga Bisaya sila. Pananglitan, sa mga Tausug, ang buot ipasabot sa Bisaya kadtong mga Kristiyano nga Binisaya ang pinulongan.
Pinulongan Mga Manunulti Aklanon 394,545(1990 census) Ati 1,500(1980 SIL) Bantoanon 200,000(2002 SIL) Butuanon 34,547(1990 census) Caluyanon 30,000(1994 SIL) Capiznon 638,653(2000) Cebuano 20,043,502 in the Philippines(1995 census) Cuyonon 123,384(1990 census) Hiligaynon 7,000,000 in the Philippines(1995) Inonhan 85,829(2000 WCD) Kinaray-a 377,529(1994 SIL) Malaynon 8,500(1973 SIL) Masbatenyo 350,000(2002 SIL) Porohanon 23,000 Ratagnon 2 to 3 (2000 Wurm)(Nearly extinct) Romblonanon 200,000(1987 SIL) Sorsogon, Masbate 85,000 (1975 census) Sorsogon, Waray 185,000(1975 census) Surigaonon 344,974(1990 census) Tausug 900,000 in the Philippines(2000 SIL)(Population total all countries: 1,022,000) Waray-Waray 2,437,688(1990 census) Total 33,463,654
Daghan ang mga put'ong nga nagpaila-ila sa ilang kaugalingon sumala sa pinulongan (pananglitan, Tagalog, Pranses, Tamil). Apan ang Bisaya, usa ka pag-ila-ila nga bahin sa kaliwatanon nga kinaiya ug dili sa pinulongan. Ang manunulti dili Bisaya tungod kay Binisaya ang iyahang sinultihan; hinuon Binisaya ang iyahang sinultihan kay Bisaya man siya. Mao nga ubay-ubay ang mga put'ong nga nagapamatuod nga Binisaya ang ilahang sinultihan kay Bisaya man pod sila.
[usba] Kabisay-an
Mapa sa Pilipinas nagpakita sa kinaadman bahin sa kayutaan ug pagbahin nga lugaynon sa Kabisay-an, Luzon ug Mindanao. Buot ipasabot sa pulong nga "Bisaya" ang mga tawong Binisayan-on ang pinulongan ug ang yutang gipuy-an nila. Ang Iningles nga "Visayas" gigamit lang sa pag-ila sa yutang lumad sa mga Bisaya. Matod sa kinaadman bahin sa kayutaan ug politika, and dapit sa Pilipinas nga gitawag og Kabisay-an mao ang mga pulo sa Panay, Romblon, Guimaras, Negros, Sugbo, Bohol, Siquijor, Leyte, Biliran ug Samar.
[usba] Kaagi
[usba] Panahon nga Dili Pa Kristiyano
Ang kinabantogan nga sugilanon bahin sa gigikanan sa mga Bisaya mao ang "Napulo ka Datu" sa Borneo kuno. Kining sugilanona gigamit sa pagpanghimatuod sa banabana nga ang mga Bisaya gikan sa mga dapit nga karon gitawag og Malaysia ug Indonesia. Ang sugilanon sa "Napulo ka Datu" nga gituboy sa gihabogon sa kasaysayan sa nahitabo (history) sa daghang mga basahon-tun-anan, napahayagan na nga dili diay tinuod, ug ang mga paglangyaw nga kuno gipanghimatuoran niini sama pog giduhaduhaan sa bag-ong mga panukiduki kun kinaadman. Ang banabana nga ang mga Pilipinhon nga kaliwat sa Melayu, apil ang mga Bisaya, miabot dinhi gikan sa Formosa, mao karoy anam-anam nga nagkadaghan ang mituo.
Naay pipila ka makinaadmanon nga nagasugyot nga ang kailhanan nga Bisaya dunay mga gamot sa usa ka karaan nga gingharian - ang Gingharian sa Sri Vijaya, usa ka kagamhanan nga bantog sa kadagatan (thalassocracy) nga dinha sa gahom gikan sa ika-5 hangtod sa ika-15 nga Gatosan (Century) sa Atong Ginoo (Anno Domini). Apan aduna poy mga makinaadmanon nga nagaduhaduha niini kay kulang, ug diyotay ra kaayo ang mga sinulat bahin niini ug mga kapasikaran sa arkeyolohiya.
Mga komersiyanteng Muslim nagadala sa Islam sa Asia nga Kahabagatan-silangan sa ika-12 nga Gatosan. Pag-abot sa ika-14 nga Gatosan, ang Islam mikatay na sa Kabisay-an. Dinha poy kalabotan nga ekonomiko sa Bisaya ug mga Insek gikan sa ika-9 nga Gatosan.
[usba] Pag-abot sa Kristiyanismo
Unang nailhan sa mga Bisaya ang kaalaman sa kinabuhi kun kaugmaran nga gikan sa Kayutaan sa Kasadpan adtong miabot si Fernando Magallanes (Ferdinand Magellan) sa Samar sa ika-16 sa Marso sa 1521. Dili dugay sukad adto, ang Kabisay-an nasakop na sa kolonya sa mga Katsila sa Pilipinas, ug sukad adto, ang kakaaginhan sa mga Bisaya nasagol na sa kakaaginhan sa Pilipinas. Sa sulod sa upat ka gatosan nga pagsungko (contact) sa Espanya, Mexico, ug Tinipong Bansa sa Amerika, natawo ang bag-ong sagad nga kinaiya sa mga taga patag nga Pilipinhon. Kuyog ang mga Bisaya niining bag-ong kinaiya ngadto sa mga Ilocano, Kapampangan, Tagalog ug Taga Bicol. Kining mga put-onga nga bahin sa kaliwat ug pinulongan, maoy kinadak-an nga bahin sa nasod nga Pilipinhon, nagaamping sa demokrasya, Kristiyanidad, ug mga kinaiya sa mga Nasod sa Kasadpan bahin sa pagpamiste ug edukasyon, ug paggamit sa Iningles komo ikaduhang pinulongan.
Ang ika-16 nga Gatosan nagtitik pod sa pagsugod sa pagka Kristiyano sa mga Bisaya, sukad gibunyagan si Raha Humabon ug mga 800 ka Sugboanon. Ang pagkadawat sa mga Bisaya ug sa mga Pilipinhon sa Kistiyanidad gihinumdoman pinaagi sa Sinulog nga karnabal ug sa Fiesta Senor del Sto. Nino, ang tabunon nga dagway sa Bata nga si Jesus nga hinatag ni Magallanes ngadto kang Rayna Juana, ang asawa ni Raha Humabon. Sa pag-abot sa ika-17 nga Gatosan, ang mga Pilipinhon miapil na sa mga misyon pagkatag sa Pulong sa Diyos (Ebanghelyo); sa 1672 si Balaan nga Pedro Calungsod, usa ka ulitawong batan-on nga gatudlo og katekismo, gipatay, namartir sa Guam samtang nagpahayag sa katekismo ngadto sa mga Chamorro sa Guam.
[usba] Gikan sa rebolusyong Pilipinhon hangtod karon
Bisaya ang pipila ka bantog nga tawo sa Rebolusyong Pilipinhon sa ika-19 nga Gatosan. Apil sa mga dako-dako sa Paglihok sa Propaganda si Graciano-Lopez Jaena, usa ka Ilonggo, diin siya maoy nagtukod sa peryodiko nga La Solidaridad. Usa ka Sugboanon sa Negros Oriental, si Pantaleon Villegas nga nailhan sa gubatnong ngalan nga "Leon Kilat", siya ang nangulo sa Sangang Sugboanon sa Katipunan sa gubat sa Tres de Abril. Si Arcadio Maxilom, usa sa mga sumusunod ni Leon Kilat, usa pod ka bantog nga Heneral sa Gubat Laban sa Mga Amerikano (Philippine-American War) didto sa Sugbo. Sa wala pa ang Rebolusyong Pilipinhon, ang mga labaw nga hing-ilhan nga mga bugno sa mga Bisaya batok sa Katsila mao ang kang Lapulapu, Datu sa Mactan, nga maoy nakapatay ni Magallanes sa 1521, ang kang Juan Ponce Sumuroy, ang Waray nga nangulo sa pagbatok didto sa Samar sa 1649, ug ang kang Francisco Dagohoy, usa ka Bol-anon nga nangulo sa usa ka pagbatok nga milungtad og 85 ka tuig sukad sa 1744, didto sa pulo sa Bohol.
Dinha nay tulo ka Bisaya nga na Presidente sa Pilipinas: Ang Sugboanon nga si Sergio Osmeña (1878-1961), ang Ilonggo nga si Manuel Roxas, ug and Bol-anon nga si Carlos P. Garcia (1896-1961).
Sa paglabay sa mga gatosan, daghang Insek ug Katsila nga nanglangyaw ngadto sa dagkong mga dakbayan sa Kabisay-an, sama sa Bacolod, Cagayan de Oro, Sugbo, Davao, Dumaguete, Iloilo, ug Ormoc. Kasagaran ini nangaminyo og mga Bisaya ug ang mga sumusunod nila, Binisaya ang unang pinulongan (tan-awa ang Chinese-Filipino ug mestiso). Kasagaran sa mga taga bukid nga Negrito natuhop sa punoan sa katilingbang Bisaya.
Miagi pod ang daghang paglangyaw ngadto sa lainlaing dapit sa Pilipinas ug sa gawas. Bisaya na karon ang kasagaran sa mga tawo sa Mindanao (sa wala pa moabot ang Kristiyanidad, ang mga Bisaya sa Mindanao didto lang sa amihan. Adtong mga panahona, kasagaran sa Mindanao, gawas sa dapit sa mga Muslim, wala pa kaayoy tawo.) Sa Manila, dako ang porsiyento sa mga tawo Bisaya ang gigikanan, labi na sa mga mamumuo kun trabahador. Nangsunod pod ang mga Bisaya sa paglangyaw ngadto sa gawas; daghan nangadto sa Tinipong Bansa sukad sa mga 1900, ug karon, daghan pod ang nanrabaho ingon sa contract worker sa Tungang Sidlakan ug ingon sa marino sa dagkong mga barko sa kadagatan.
[usba] Tan-awa usab
- Sugbo
- Sugboanon
- Sinugboanon
- Bisdak
- Bisrak
