Voltaire
Wikipediya ra, ensiklopediya xosere
Belki fıkırê to mı rê çewtiyê, la qandê kı tı fıkıranê xü bê ters vacê ez şına merdenı. Voltaire
François Marie Arouet de Voltaire, 21 payızê peyın (november) 1694 Paris dı maya xü ra biyo u 30 gülan 1778 dı şiyo heqeyda xü ser.
Sınasnayenda Voltaire tenya welatê cı Fransa dı nê héme dınya dı ze nuştoğê/filozofê newebiyayenı/ronensansi sınasnasêno.
Voltaire, bı aqılê xü ya, bı rew fıkırdenı, bı hének/ironiy u bı fıkrandê xü yê neweyana sınasêno.
Mabênê ser 1726 ra héta ser 1729’ı İngıltere dı sırgun dı maneno. Voltaire héyatê/cüwayenda xü yê sırguni dı zaf çi mıseno u fıkrandê xü ya şıno ravey/avêr. En taybeti sitemê İngıltere u toleransê diyaneti vineno.
Sırgun dı cüwayenı, bi semedê nuştena kıtabê Lettres philosophiques-1973 u bı na kıtab fıkırê liberalê İngilızan ame resa Fransa u ca mabênê şarê Fransızan dı kok tepışt. Kıtab senin vıcya nêvıcya qererê veşnayenda kıtabi vıcya. Yani kıtab bı hetê sistemê Fransa dı bi yasax u no çi bi semedê newedera Prai ra remayenda Voltaire. No fın cayê ciyê sırgun Şampanya dı (Champagne) şatoyê Emelie du Châtelet bı. Emelie hetı dest bı wendenda zaneyanda ilmê tabiati ke u ay hetı kıtabi Newton açarna.
Dıma merdenda madam Châtelet, Voltaire 1970 dı mecbur mend ca bıvırno. Qral Fredrik o en gırdi, Voltaire vêynda qesırda (şato) xü u Voltaire teklifê Qral Fredrik o en gırd qebul ke. Dıma wextê do kılım dı Voltaire bı Qral Fredrik kewt münaqaşe u 1953 dı Berlin terk kerd. Dıma sırgun u éware gêyrayen 1978 dı nezdiyê Cenewre (Genève) mezra Ferney dı rocanê xü yê peyneyıni cüwa u o dem dı romanê xü yê Candide (1759) nuşna u peynira kıtabanê xü yê Traité sur la tolérance (1763) u Dictionnaire philosophique (1764) nuşna.
Voltaire zi zeydê filosofandê wextê ronensansi deist bi, yani merdım homa wahêrê érd u azmini vineno u o homa mabênê merdıman dı çiçi beno beno nêbeno qarış nêbeno. Şarê êy wexti zaf şiy ser Voltaire u êy filozofê binikı fıkırê Voltaire parekerdê. Vatenê Voltaire écrasez l´infâme (bışıknı êy xırabi, yani wazeno vaco bışıknı kilisey Fransa) u na vate bi parolay nuştoğandê raya newe biyayenı.
Çarnayoğ: Faruk İremet
[bıvurne] Kıtabandê cıra çend numuney
- Oedipe (Œdipe), 1719, piyes
- Henriyad (La Henriade), 1728, şiir
- Tarixê Karl XII (Histoire de Charles XII), 1731, komposizyon
- Zair (Zaïre), 1732, piyes
- Mektubê filozofi bı ingılızi (Lettres philosophiques sur les Anglais), 1733, komposizyon
- Témê ziyarey témê weşi (Le Temple du goût), 1733,
- Mektubê filozofi (Lettres philosophiques), 1734, komposizyon
- Merdena Sezar (La Mort de César), 1735, piyes
- Laceko vıni biyaye (L'Enfant prodigue), 1738, piyes
- Fanatizım yan pexember Mahomet (Le Fanatisme ou Mahomet le Prophète), 1742, piyes
- Mérope, 1744, piyes
- Zadig yan qeder (Zadig ou la Destinée), 1748, şiir
- Demê Ludvig XIV’i (Le Siècle de Louis XIV), 1751, kompozisyonê tarixi
- Pêserokê Tıxtor Akakias (Diatribe du Docteur Akakia), 1752, şiir
- Micromegas yan Lill-Masse (Micromégas), 1752, şiir
- Kandit yan optımizım (Candide ou l'Optimisme), 1759, roman
- Qısebendê Filozofi (Dictionnaire philosophique), 1764
- Ju mêrdek qıymetê cı 40 ecu yo (L'Homme aux quarante écus) 1768, ıstanıki
- Prensesê Babili (La Princesse de Babylone), 1768, ıstanıki
- O gamêşê sıpeDen vita tjuren (Le Taureau blanc), 1773, ıstanıki
