Sudersee
From Wikipedy
De Sudersee wie de namme fan de grutte binnensee dy’t, oant de sluting fan de Ôfslútdyk (1932), ûnder oare lei op it plak fan wat no Iselmar hjit.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Algemien
Nei it lizzen fan de Ôfslútdyk waard it wetter Iselmar neamd, nei de rivier de Isel dy’t deryn útmûnet. De hjoeddeiske Iselmar is noch mar heal sa grut as de oarspronklike see. It oare diel fan de eardere Sudersee is troch ynpolderingen lân wurden. Benammen yn it súdeastlike diel binne in soad nije polders oanlein. Dizze foarmje mei-inoar de hjoeddeiske provinsje Flevolân. De Iselmar is mei de oanlis fan de Houtribdyk yn 1976 opsplitst yn twa dielen. It súdlike gedeelte wurdt sûnt dy tiid Markermar neamd, in benamming dy’t fuortkomt út de de plande ynpoldering fan dit gebiet ta Markerwaard. Dit polderplan is fan’e baan.
[bewurkje seksje] skiednis
De Sudersee ûntstie yn de rin fan de Midsieuwen út in marrenkompleks dat yn de Romeinske tiid al bekend stie as Flevo Lacus. De bytiden woaste binnensee wie sawol in flok as in seine foar de bewenners fan it omlizzende lân. Ferskate wettersneden troffen de omlizzende gebieten.
Hannelsskippen befarden de see; havenstêden lykas Kampen en Harderwyk hearden ta de Hanze, en oer de Sudersee farden VOC-skippen nei Hoarn en Amsterdam. Der waard ek folop fiske. Yn 1900, doe’t de Suderseefiskerij op har hichtepunt wie, wienen der sa'n 3000 platboaiems aktyf dêr’t mei fiske waard op hjerring, ansjofisk, iel, bot en garnalen.
Kearside wienen de allegeduerige oerstreamingen, wêrby’t geregeld in soad slachtoffers foelen. In soad eardere fiskersdoarpen om de eardere Sudersee hawwe in monumint foar fiskers dy’t net fan see weromkamen.
Yn de rin fan de njoggentjinde ieu kaam it plan om de Sudersee hielendal of gedeeltlik yn te polderjen.
Foar de ynternasjonale hannelsfeart wie de Sudersee doe al net mear sa wichtich. Ynpoldering paste ek yn it lauwen yn foarútgong fan it tiidrek fan de yndustriële revolúsje. It projekt soe in soad nije lânbougrûn opleverje, en soe de ivich bedrige kustline mei mear as 250 kilometer ynkoarte. Dat lêste wie fan grut belang, omdat de Sudersee bekend stie as in woaste see, dy’t geregeld soarge foar oerstreamings yn it hieltiten tichter befolke Nederlân.
[bewurkje seksje] Suderseewurken
Yn 1886 rjochten inkele pommeranten de Suderseeferiening op, dy’t ûndersykje moast oft droechlizzen helber wie. Ir. Cornelis Lely kaam yn 1886 as yngenieur dêr’t in soad fan ferwachte waard by dizze feriening yn tsjinst. Hy tekene yn 1891 it earste plan foar de ôfsluting fan de Sudersee. Yn 1913, doe’t Lely yntiden foar de tredde kear minister fan Wettersteat wie, waard ynpoldering opnommen yn it regearingsprogramma - ûndanks protesten fan de fiskerijsektor. Nei de wettersneedramp fan 1916 wie der draachflak foar it megaprojekt en twa jier letter gie it parlemint akkoard.
In juny 1920 waard it earste diel fan de Suderseewurken oanbestege: de oanlis fan de 2,5 kilometer lange Amsteldjipdyk fan Noard-Hollân nei it eilân Wieringen. By dat projekt waard nuttige ûnderfining opdien dy’t letter fan pas kaam by de oanlis fan de Ôfslútdyk. Yn augustus 1930 waard de Wieringermarpolder droechlein. It hat de ienige Suderseepolder west. De polder waard foar de ôfsluting fan de see droechlein omdat der in hiele grutte fraach wie nei lânbougrûn. De oanlis fan de Ôfslutdyk begûn yn jannewaris 1927. Op 28 maaie 1932 waard de daam sluten. Tusken 1936 en 1968 is wurke oan de Iselmarpolders (Noardeastpolder, Eastlik Flevolân en Súdlik Flevolân, de hjoeddeiske provinsje Flevolân). Yn it earstoan wienen der plannen om noch mear lân yn te polderen. Sa waard yn 1976 noch dwers troch de Iselmar de Houtribdyk oanlein yn ferbân mei de plande ynpoldering fan de Markerwaard. Dizze is der noait komd troch finansjele redenen en fanwege tanimmend ferset tsjin fierdere oantaasting fan it gebiet om de eardere Sudersee. Op dy manier ha de omkriten oan de noardgrins fan Amsterdam (De regio Wetterlân) it oarspronklike "iepen" karakter hâlden.
De ôfsluting hie grutte gefolgen foar de fiskerij en de natoer, en betsjutte de ein foar de tûzenen fiskers dy’t op de Sudersee harren brea fertsjinnen. Nei de foltôging fan de Ôfslútdyk feroare de eardere see yn in mar. It wetter waard stadichoan hieltyd swieter. Noch in pear jier hâlden de hjerring en de ansjofisk stân, maar doe ferdwûnen se. De brúnfisk en de gewoane seehûn wienen doe al lang fuort. In soad fiskers makken gebrûk fan de Suderseestipewet en fregen in útkearing oan. Oaren waarden bygelyks plomfeehâlder of of boer. Ek fiskhanlers, seilmakkers en skipsbouwers rekken sûnder wurk.
[bewurkje seksje] Hjoeddeiske sitewaasje
Iel bliuwt in wichtige boarne fan ynkomsten foar de fiskers, al kleie dizzen wol oer de sterke taname fan ielskolfers.
Fierder biede de hjoeddeiske Iselmar, de rânemarren en Flevolân rekréaasjemooglikheden foar de oerfolle Rânestêd, mooglikheden foar it weromkringen fan de wenningneed yn dyselde Rânestêd en is der "nije natoer" ûntstien lykas de Eastfardersplassen yn Súdlik Flevolân.
[bewurkje seksje] Eartiidske Suderseekust
De eardere kustline fan de Sudersee kin noch folge wurde troch de 400 kilometer lange Sudersee fytsrûte. Yn Inkhuzen is in Suderseemuseum, wêr’t ûnder oaren in typysk Suderseeplakje neiboud is.
[bewurkje seksje] Histoaryske eardere Suderseeplakken
- Amsterdam
- Bloksyl
- Edam
- Elburch
- Follenhove
- Genemuiden
- Harderwyk
- Hoarn
- Hylpen
- Huizen
- Inkhuzen
- Kampen
- De Lemmer
- Makkum
- Medemblik
- Monnickendam
- Nijtsjerk
- Spakenburch
- Starum
- Urk
- Volendam
- Warkum
[bewurkje seksje] Eilannen yn de (eardere) Sudersee
Fan de fiif eilannen dy’t ea yn de Sudersee leinen, bestiet allinnich it foar Amsterdam lizzende Pampus noch as in echt eilân. Ten noarden dêrfan leit Marken (dat sûnt de oanlis fan in daam yn 1957 feitlik in skiereilân is. Wieringen is troch de Wieringermarpolder ûnderdiel wurden fan it fêstelân. Mar der binne plannen it oarspronklike eilân wer los fan it lân te meitsjen middels de oanlis fan de Wieringerrânemar tusken de Amstelmar en de Iselmar. Skoklân en Urk binne opgien yn de Noardeastpolder. Urk is noch wol in selsstannige Nederlânske gemeente.
Iseleach is in keunstmjittich eilân yn de Ketelmar dat oanlein waard fanwege miljeutechnyske redenen.
Yn 1997 is begûn mei it aanlizzen fan it eilân Ramsplaat yn de Iselmûning fan de Ketelmar. Benoarden Andyk hat men it eilân De Kreupel oanlein mei as doel om de foedselboarnen foar de fûgels better berikber te meitsjen. Yn de takomst wol men yn de lijte fan it sirka 70 ha grutte natoerprojekt sawat 20 oanlisplakken oanlizze.
Yn guon boarnen wurdt der ek noch oer it eillân Filla sprutsen yn de Sudersee. Troch de hieltiten grutter wurdendeSudersee waard Nagele earst in eilân foardat it hielendal opgie yn de Sudersee.
[bewurkje seksje] sjoch ek
- Suderseewurken
- Iselmar
