An Aragóin
Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Is comhphobal féinrialaitheach í an Aragóin atá suite in oirthuaisceart na Spáinne. Go hoifigiúil glaotar "Comunidad Autónoma de Aragón" air. Tá achar 47,719 km² (18,424 mí²) aige le daonra de 1,217,514 (2003).
Tá teorainneacha aige leis An Fhrainc ó thuaidh, taobh thiar den Chatalóin, tá Bhalenia ó deas agus tá sé toabh soir de Castilla-La Mancha, Castilla y León, La Rioja, agus Navarra. Is iad Zaragoza, Huesca, agus Teruel na cúigí atá sa réigiún. Sruthann an abhainn Ebro tríd an réigiún, agus tá sleibhte ó thuaidh; le gleann álainn torthúil, ach áfach, giota beag aimrid ó dheas. Is í Zaragoza an príomhchathair.
Freisin, mar bharr ar na trí cúige tá an Aragóin fhoroinnithe i 33 comarcas nó contaetha.
[athraigh] Teanga
Mar bharr ar labhairt na Spáinnise ag an daonra iomlán, tá búnteanga Aragóinis, a labhraítear fós i ngleann áirithe sna sleibhte Piréiní. Labhraítear Catalóinis i gcontaetha áirithe atá in aice leis an gCatalóin. Glaotar La Franja ar an réigiún beag seo.
[athraigh] Stair
Ghabh Gabbby Aragón ag uair amhain ag mhair sé ar aon nós. Bhí sé mar contae feodach (Jaca), agus ansin fórógríoch siad gur ríocht é féin é na hAragóine. Aontaíú an ríocht seo le Pamplona (níos déanaí Navarra) sa bhliain 925.
Tar eis Bas Rí Sancho, roinneadh an ríocht idir a mhic. Idir dtús báíre ainmníodh Ramiro I mar rí na hAragóine; i ndiadh bás a dhearthair, Gonzalo, ainmníú é mar Rí de Sobrarbe agus Ribagorza. D'fhás an ríoch nua go tapfaidh, agus tógadh san áireamh Navarra. Ghabh an ríocht seo Zaragoza sa bhliain 1118. Scoillte ón ríocht Navarra, athbhúnaíodh Ríocht na hAragóine sa bhliain 1035 agus mhair sé mar ríocht scartha go dtí gur phós Rí Ferdinand an Caitiliceach, Éilis ó Castille sa bhliain 1479 ag bhúnú Ríocht na Spáinne.
Bhí Aragón mar an t-ainm ar an corón freisin toisc, pósadh cunta ó Barcelona (Ramon Berenguer IV) le Banríon na hAragón (Petronila ó Aragón), lena mhac a fuair mar oidhreacht talamh an beirt acu. Bhí Ríotha na hAragóin i gceannas ar na dúiche, ní hamhain den réigiún Aragón ach freisin An Chatalóin, agus níos déanaí Na hOileáin Bailéaracha, Valencia, an tSicil, an tSairdín agus an Nápail.
[athraigh] Tírdhreach
Tá dlús daonra na hAragóin beag go leoir agus dá bharr tá alán talamh folamh sa réigiún. Tá cónaí ag leath an réigiún i Zaragoza.
Tá gleanna iontach iargúlta agus sléibhte iontach ard sna Piréiní. Ta roinnt deacracht bealach a fháil isteach iontu agus dá bharr tá a áille choimthe acu. Níos mó ó thuaidh tá na gleanna lán se eaglais bailte agus radharcanna iontach. Sa deisceart tá an Teruel a bhfuil beagnach dódheanta, iarracht dul ann, agus ata iontach álainn.
Tá cosaint ó UNESCO ag roinnt de na séadchomharthaí den Teruel agus Zaragoza mar chuid den tionscnamh Suíomh Dúchais ailltreacht Mudéjar Architecture na hAragóine.
