Сөз тіркесі

Уикипедиядан

Грамматика

Сөз құрамы
1. Түбір
2. Жұрнақ
3. Жалғау
Сөз таптары

Сөз тіркесі
Сөйлем мүшелері

Сөз тіркесі деп толық мағыналы екі я бірнеше сөздің бір-біріне тұлғалық әрі мағыналық жағынан бағына байланысуын атаймыз.

Мысалы: Қайрат балаларға Досанмен болған әңгіменің мән-жайын баяндады деген сөйлемдегі сөздер мына сияқты тіркестерден құралған:

Қайрат баяндады;
балаларға баяндады;
Досанмен болған;
болған әңгіменің;
әңгіменің мән-жайын;
мән-жайын баяндады.

Мұнда әрбір сөз өзін керек қылған, қажет етіп тұрған сөзбен ғана байланысқан. Сөздердің мағыналық байланысын сұрау қою арқылы табамыз.

[өңдеу] Сөздердің байланысу тәсілдері

Сөздер өзара тіркескенде, бір-бірімен әр түрлі тәсілдер арқылы байланысады:

Сөздер өзара қосымшалар арқылы, әсіресе жалғаулар арқылы, байланысады.
Сөздер бір-бірімен септеулік шылаулар арқылы байланысады.
Сөздер өзара ешбір жалғаусыз, шылаусыз, түбір тұлғаларында тұрып байланысады.
Сөздердің арасындағы мағыналық байланыс кейде дауыс ырғағы арқылы де беріледі.

[өңдеу] Сөздердің байланысу түрлері

Қазақ тілінде сөздердің байланысы бес түрге бөлінеді: олар - қиысу, меңгеру, матасу, қабысу және жанасу.

[өңдеу] Қиысу

Қиысу деп сөзбен сөздің жіктік жалғаулары арқылы және жіктелу ретімен байланысқан түрін дейміз.

Мысалы:

	Жекеше	Көпше
1-жақ	Мен оқушымын	Біз оқушылармыз
2-жақ	Сен оқушысың	Сендер оқушыларсыңдар
	Сіз оқушысыз	Сіздер оқушыларсыздар
3-жақ	Ол - оқушы	Олар - оқушылар

	Жекеше	Көпше
1-жақ	Мен оқимын	Біз оқимыз
2-жақ	Сен оқисың	Сендер оқисыңдар
	Сіз оқисыз	Сіздер оқисыздар
3-жақ	Ол оқиды	Олар оқиды

Бірінші мысалдағы 3-жақтың арнаулы жіктік жалғауы жоқ, сөздер тек жіктелу ретімен байланысқан, сонымен қатар олардың арасында кідіріс болады, жазуда сызықша қоямыз.

[өңдеу] Меңгеру

Меңгеру деп сөздің ілік септігінен басқа септік жалғаулары арқылы байланысуын атаймыз.

Мысалы: Уикипедияны өңдеу; үлкенді сыйлау; балтамен ағашты жару

[өңдеу] Матасу

Матасу деп сөздердің ілік септігі мен тәуелдік жалғаулары арқылы байланысуын дейді.

[өңдеу] Қабысу

Қабысу - сөздердің бір-бірімен ешбір жалғаусыз, шылаусыз, тек іргелес тұру арқылы байланысу түрі.

[өңдеу] Жанасу

Жанасу деп алдыңғы сөздің соңғы сөзбен шылаулар арқылы немесе ешбір жалғаусыз, түбір тұлғаларында тұрып, орын жағынан бірде іргелес, бірде алшақ байланысуы аталады.

«http://kk.wikipedia.org../../../%D1%81/%D3%A9/%D0%B7/%D0%A1%D3%A9%D0%B7_%D1%82%D1%96%D1%80%D0%BA%D0%B5%D1%81%D1%96.html» дегеннен алынған

Санат: Қазақ тілі