Kernewek
Dhiworth Wikipedia, an godhoniador rydh
Kernewek yw yeth keltek Kernow. Bretonek yw y gar nessa, hag yma an dhiw yeth na, gans Kembrek, ow kul an bagas brythonek a'n kordh keltek.
| Kernewek, Kernowek, Kernuack | |
|---|---|
| Kewsys yn: | Kernow |
| Kernewegoryon: | 3 500 |
| Klasyans genynnek: | Eyndo-Europek |
| Rannyethow | Kernewek Unys (Amendys), |
| Savla: | Taves ranndiryel yn Kernow |
| Kodennow | |
| ISO 639-1 | kw |
| ISO 639-2 | cor |
| SIL | CRN |
Yma Kernewek ow kevrenna 80% a'y erva selvenek gans Bretonek, 75% gans Kembrek, ha 35% gans an yethow goedhelek, Iwerdhonek ha Gwydhelek an Alban. Yma Kembrek ow kevrenna 70% a'y erva selvenek gans Bretonek.
Avel yeth ranndiryel a Bow Kernow, yma Kernewek dhe les dh'unn gre soedhogel, hag yma Konsel Kernow (gwelewgh Politegieth Kernewek) ow ri arghans rag hwarvedhyansow y'n yeth dasserghyes.
Contents |
[chanjya] Lyenn
- Erthyglow leun a vanylyon: Lyenn Kernewek ha Skriforyon an Yeth Kernewek.
Yma dew vagas a oberow lyenn kernewek, herwydh an prys. An kynsa yw an lyenn hengovek, hag an nessa yw lyenn an dasserghyans. Managhow gatholik ha pronteryon erell a skrifas oberow chyf a'n lyenn hengovek. An lyenn arnowydh yw askorras kenedhlogoryon hag erell a erviras gul devnydh a'n yeth. Y'n termyn ma, brassa yw korf an lyenn arnowydh ages an korf hengovek.
Kernewek yw pupprys skrifys y'n lytherennek romanek, mes war-lergh manerow pals. Yn Kernewek hengovek, oberow lyennek o skrifys yn peswar system dre vras: huni an Vocabularium Cornicum (Kernewek Koth); huni a Gernewek Kres (warbarth gans vershyon arbennik Radulphus Ton); huni a'n antikwaris diwedhes a-dro dhe Bennsans (Tonkin, Borlase, an teylu Boson h.e.); ha huni a Edward Lhuyd.
[chanjya] Istori an Yeth
Yth esa trigoryon Vreten Veur ow kewsel yeth keltek kyns termyn Iulius Caesar. An Romanyon a asas an ynys yn 410, hag an Sowson a drevesigas yn Pow Sows. Kas Dyrham yn 577 a dhiberthas an Vrythonyon yntra "Brythonyon an Worlewin" (an Gembroyon) ha "Brythonyon an Deghow" (an Gernowyon).
Yn 936 y tryghas luyow Æðelstan (an myghtern sows) bro Kernow hag apoyntya Dowr Tamer avel an amal ynter tus Dewnans ha'n Gernowyon. Yma nebes skrifennow Kernewek Koth ow tydhya a'n oes ma, yn arbennik an Vocabularium Cornicum.
An Pla Meur a hedhas Breten Veur yn 1349. Yth esa kemmys ankow na dhaskavas niver a Gernewegoryon nevra hwath. Y'n degblydhynyow ow tos, y skrifas hwelow chyf a lyenn Kernewek Kres – an Ordinalia ha Beunans Meriasek – yn Kollji Glasneth (soedhva a epskobeth katholik Karesk). Mes yth esa an yeth hwath ow kelli hy hys. Kaws a Rebellyans an Lyver Pysadow yn 1549 o enebi an lyvrow pysadow protestant nowydh, skrifys yn sowsnek yn unnik.
Kernewek Diwedhes a dhisplegyas yn 17ves kansblydhen yn kevrangow Pennwydh ha Kerrier. Sempelheansow gramasek hag omgerdh fonologiek o gnasow arbennik an oes ma. Yth esa an skoler brythonek Edward Lhuyd yn Kernow ow studhya an yeth y'n furv dhiwedhes ma yn 1700. Unn a'n diwettha Kernewegoryon aga mammyeth o Dolly Pentreath a Borthynys; hi a veu marow yn 1777.
A-dhia 1904, nebes aktivydhyon a omgemmeras kaskyrgh rag dyski, devnydhya ha dasvywa an yeth yn Dasserghyans Kernewek. Yn 1986, an omsav Kernewek a wodhevis fols yn tri bagas; mes ny lehas an niver a studhyoryon an yeth. Wosa kansblydhen a vywder tavosel, an yeth a gavas hy haswonn gans Senedh an Rywvaneth Unys avel taves ranndiryel Gernow yn 2002.
[chanjya] Studhyans
- Gwelewgh Studhyansow Kernewek rag rol a lyvrow gramasek, gerlyvrow, h.e.
Y'n 17ves kansblydhen, William Scawen (1601-1689) o onan a'n kynsa tus a vynna kuntelles lavarow ha remenans an yeth Kernewek. Nebes termyn wosa henna, y tisplegyas skol antikwaris Pennwydh a-dro dhe John Keigwin, an teylu Boson, William Borlase, h.e. An skoler kembrek Edward Lhuyd (onan a'n fondyers a studhyow Keltek) a obera warbarth gans eseli an bagas ma. Kansblydhen wosa henna ogatti, William Pryce (1725?-1790) a berghennogas hwithransow Kernewek Lhuyd ha'ga dyllo avel Archaeologia Cornu-Britannica (1790). Rowedh meur esa dhe'n lyver ma y'n blydhynyow a-varr a studhyansow Kernewek, kyns skoloryon dhe wodhvos bos Lhuyd an awtour chyf.
Attendya an taves Kernewek a wrug moy ha moy a akademydhyon y'n 19ves kansblydhen. Edwin Norris (1795-1872) a dhyllas an Ordinale yn 1859 (The Ancient Cornish Drama), warbarth gans treylyans Sowsnek ha gramasek Kernewek. Whitley Stokes (1830-1909), den lagha a Iwerdhon, o den a boes yn studhyansow Keltek; dyllansow Gwreans an Bys ha Beunans Meriasek ev a wrug warbarth gans gerva a 2000 ger. An skoler bretonek Joseph Loth (1847-1934) a studhya Bretonek ha Kembrek warbarth gans Kernewek. Ev a dhylla lies erthygel yn kever an yeth Kernewek yn Revue Celtique. Henry Jenner, kynsa hembrenkyas an Dasserghyans, a avowys Loth ha Stokes avel ragresegydhyon a res dhodho. Llawlyfr Cernyweg Canol o gramasek Kernewek Kres gans Henry Lewis hag esa dhe les dhe A.S.D. Smith ha Kembregoryon erell. Revd Robert Williams a skrifas Lexicon Cornu-Britannicum (gerva) yn 1865, ha Dr Frederick W.P. Jago unn gerlyver Sowsnek-Kernewek yn 1885.
Gramasek ha gerva Kernewek o materow alhwedhel sertan rag gedyoryon an Dasserghyans: Jenner, Hal Wyn, Mordon, Caradar, h.e. Yma Ray Edwards, Oliver Padell, Nicholas Williams, Richard Gendall ha Ken George ow pesya aga hwithransow bys an dydhyow ma. A-der an Dasserghyans, kevrohow notadow dhe studhyansow an yeth Kernewek a wrug Paula Neuss, Brian Murdoch, Lauren Toorians, hag erell.
[chanjya] Fonologieth
Yma lies tybyans yn kever fonologieth Kernewek a'n eyl oes ha'n arall, ha nyns eus unnveredh war lies poynt poesek. Yn-mysk an skoloryon ow studhya an maters ma lemmyn, y tegoedh notya Nicholas Williams, Ken George, Charles Penglase, Richard Gendall hag Ifan Wmffre.
War-lergh Ken George, fonologieth Kernewek a-dro dhe dermyn Bywnans Meryasek a via moy po lyha yndella:
| Kessonennow | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| p b | t d | k g (kʷ gʷ) | |||
| tʃ dʒ | |||||
| f v | θ ð | s (z) | ʃ | x (ʍ) | h |
| m | n | ||||
| r l | j | w | |||
| Bogalennow | ||
|---|---|---|
| i(:) y(:) | u(:) | |
| ɪ(:) | o: ɤ | |
| ε(:) œ(:) | ɔ(:) | |
| a(:) | ||
| iw ɪw εw aw ɔw εj aj ɔj |
||
Notyewgh George dhe brederi bos /kʷ, gʷ, ʍ/ bagasow kessonennow: /k+w, g+w, h+w/.
Ny grys Nicholas Williams bos dyffrans ynter /o/ hag /ɔ/ yn Kernewek Kres, naneyl ynter /i/ hag /ɪ/. Hwath pella, Mordon ha skoedhoryon Kernewek Unys a-lemmyn na grysa bos dyffrans ynter /œ/ hag /y/ yn Kernewek Kres.
Yma Iwan Wmffre ow terivas bos fonologieth Kernewek Diwedhes yndellma:
| Kessonennow | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| p b | t d | k g (kʷ gʷ) | |||
| tʃ dʒ | |||||
| f v | θ ð | s z | ʃ ʒ | (ħ) (ʍ) | h |
| m | n | ||||
| r l | j | w | |||
| Bogalennow | ||
|---|---|---|
| i(:) | u(:) | |
| ε(:) | ə | ɔ(:) |
| a(:) | ||
| iw εw ɔw aw əj (oj) |
||
Notyewgh Wmffre dhe brederi bos /kʷ, gʷ/ bagasow a gessonennow: /k+w, g+w/, mes /ʍ/ kessonenn hy honan. Nyns yw ev sertan yw po nag yw /z/ dihaval yn fonologek dhe /s/, /ʒ/ dhe /dʒ/, po /ħ/ dhe /h/.
[chanjya] Gramasek
Kernewek a'n jeves lies poynt gramasek hevel dhe yethow Brythonek ha Keltek erell – rewlyans selvenek a lavarow VSO, treylyansow, kesyewa rag-geryow, h.e.
| Gradh treylyans | ||||
|---|---|---|---|---|
| 1a gwreydhyel |
2a medhel |
3a hwithys |
4a kales |
5es kemmysk |
| p | b | f | ||
| b | v | p | f | |
| m | v | f | ||
| t | d | th | ||
| d | dh | t | t | |
| ch | j | |||
| k | g | h | ||
| g | – | k | h | |
| gw, go | w(o) | kw, ko | hw(o) | |
[chanjya] An Dasserghyans
Erthygel leun a vanylyon: Dasserghyans Kernewek
Dydhyow alhwedh a dhasserghyans an yeth:
- 1904: Henry Jenner a dhyllo Handbook of the Cornish Language, hwel kynsa an Dasserghyans arnowydh
- 1928: gwrians Gorsedh Kernow
- 1929: Robert Morton Nance a sel savon rag an taves dasserghys, Kernewek Unys yn y ober, Cornish For All
- 1938: Cornish-English Dictionary gans R Morton Nance a omdhiskwedh (yn KU)
- 1951: A.S.D. Smith a skrif Trystan hag Ysolt (yn KU)
- 1984: M. Bennetto a skrif An Gurun Wosek a Geltya, an kynsa romans (hag unnik) yn Kernewek
- 1986: Richard Gendall a sel Kernewek Nowyjya (Curnoack Nowedga)
- 1986: Ken George a re y dhesin rag lytherennans dasfurvys, Kernewek Kemmyn, dhe Gesva an Taves Kernewek y'n hwel Pronunciation and Spelling of Revived Cornish
- 1992: Gerlyver Kernewek Kemmyn: An Gerlyver Meur gans Ken George a omdhiskwedh yn KK
- 1995: Nicholas Williams a dhyll chanjyow dhe Gernewek Unys avel Kernewek Unys Amendys (Kernowek Unys Amendys)
- 2000: English-Cornish Dictionary: Gerlyver Sawsnek-Kernowek a omdhiskwa yn KUA
- 2002: an Testament Nowydh a omdhiskwa yn KUA
- 2004: an Testament Nowydh a omdhiskwa yn KK
[chanjya] Kampoellansow
- Wella Brown. 2001. A Grammar of Modern Cornish. Kesva an Taves Kernewek, Kelliwik.
- Ken George. 1993. "Cornish". The Celtic Languages, pennskrifas gans Martin Ball. Routledge, Loundres.
- Henry Jenner. 1904. Handbook of the Cornish Language, Chiefly in its Latest Stages with Some Account of its History and Literature. David Nutt, Loundres.
- Iwan Wmffre. 1998. Late Cornish. Lincom Europa, München.
