Valkebergs
Van Wikipedia
Dit artikel is gesjreve in 't Valkebergs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Valkebergs aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.
't Valkebergs ies 'n Limburgs dialek dat gesjproke weurt in Valkeberg. Me deilt 't in bie de Centraallimburgse (in sómmig indeilinge ouch waal de Oas-Limburgse) dialekte (zuug wiejer Limburgse dialekte). Ander dialekte binne dezelfde taalgrens of isoglos, (dus mèt 'n geliekende oetsjpraok) zint: 't Gelaens, Pöts, Sjömmerts, Baeks en Hölsbergs.
Inhawd |
[bewirk] Kènmerke
iech/ich - make - doe / diech (dich) - boum - hónd - sjlang - sjaop - rech< > (oetlèk).
Valkeberg liek ten zude van de Uerdinger Linie en ten oaste van de Panninger Linie.
[bewirk] Leesplenkske of laesplenkske
Zoawaal de oes bekènde Nederlandse klanke: a (tas), aa (daak), o (loch), oo (book), oe (hoes, loetsj), i (rink), ie (piel), e (flesj), ee (weeg), ei (zeip, Lei), u (un), uu (kruus, buul), eu (beursj, meule), ui (tuit)
es de miè algemein Limburgse klanke: ó (kómp), è (hègk), ae (zaeg), ö (vösj), äö (sjäöp), gk (hègke) en sj (flesj, beursj, vösj). (De zj (zjwaegel, zjwumme) óntbriek.)
en de speciaal Valkebergse klanke: oa (doas), iè (kiès), uè (kuèl)
sjtoon allenei op 't Valkebergs laesplenkske mèt veurbeelde weergegeve.
Volges de Veldeke-sjpelling weurt sjleiptoan ten opzichte van sjtoattoan neet mèt extra lèttersj en/of mèt diacritische teikes gesjpeld. Veurbeelde, op 't plenkske, sjtoattoan-sjleiptoan, van dezelfde klank zint: (ou) oug (kort) en knoup (lank); (oe) loetsj (kort) en hoes (lank); (uu) buul (kort) en kruus (lank); (eu) beursj-meule; (ei) Lei-zeip.
't Weurdsje kies weurt boete Valkeberg-centrum es kis oetgesjproke en gesjreve.
Veural de twièklanke: oa, iè en uè zint markant in 't Valkebergs en umsjtreke. Miè nao 't weste (in Meersje en umsjtreke) zègke ze tege doas: dwas en nao 't oaste (o.m. in Nut) doeës; bie kiès weurt dat kjes in Meersje en kieës in Nut en in plaats van kuèl zègke ze in Meersje kwel en in Nut kuuël. De Nutse realisaties zint trouwens in 't groatste deil van Limburg gebrukelik.
[bewirk] Valkebergs en umsjtreke
't Valkebergs vèlt oetein in twiè (versies) van zien dialek, informeel waal "boete de paorts" en "binne de poorts" geneump. 't "Boete de paorts" haet ao veur oo (paort - poort), ae veur ee (paerd - peerd), i veur ie (ich - iech), u veur uu (luppe - luuppe). Dat boete de paorts 'besjleit 'n groater gebeed es Valkeberg zelf en ies ouch van toepassing op 't dialek wat ze in Vilt, Berg. Sub, Brokem, Geulem en Houtem kalle. 't Dialek van dees dörper versjilt neet ech hièl väöl vanein. Ouch 't plat van Sjin op Geul, 't Sjins, liek op 't Valkebergs, meh dit is al get oasteliker van karakter, zoawie ónder miè dudelik weurt oet 't veurkómme van d'r veur 't mannelik inkelvoud en 't laote valle van de s bie bv maed(s)je, paed(s)je, leed(s)je enz.
De taal, die gesjproke weurt in de dörper, gehuchte en hun buurtsjappe rónd 't sjtedsje (centrum) Valkeberg, dus: op Vild, op Sub, op Berg, in Brokem, in Houtem en in Geulem liekent hièl väöl op 't Boete de Paorts. Mèt dit versjil: in die gehuchte gebruke ze in plaats van de opvallende ie, oe, oo en uu van 't Valkebergs, 'n i, ó, en de u. Veurbeelde (Valkebergs-umsjtreke): kies-kis; versjriekelik-versjrikkelik, iech-ich, diech-dich, miech-mich, ziech-zich, ziete-zitte, bies-bis, diet-dit, sjplietsing-sjplitsing, geziech-gezich, sjriek-sjrik, ies-is, nieks-niks, miedig-middig, wiesele-wissele enz. sjtoep/sjtuupke-sjtóp/sjtupke; poep/puupke-póp/pupke, knoep/knuupke-knóp/knupke, bloom/bleumke-blóm/blumke, óndersjte-undersjte; luup-lup (lip); zuuster-zuster, puzel-puzzel, truuk-truk, ruupsj-rupsj, Suub-Sub.
[bewirk] 13 kènmerke van väöl Limburgse dialekte, hie mèt Valkebergse veurbeelde:
| Nr | Kènmerk | Veurbeeld | ||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | groate variatie aan klinkersj | neve de Nederlandse klinkersj ( a, aa, o, oo, u, uu, i, e, ee) haet 't Valkebergs
oa (sjoan, sjoal); iè (kiès, twiè); ao (maon); uè (kuèl, duèske); äö (sjäöp) mètklinkersj: sj (sjaop, flesj); zj (zjwumme, zjwaasj); gk (zègke, hègke) |
||||||||||||||||||||
| 2 | de oppositie sjleiptoan - sjtoattoan |
|
||||||||||||||||||||
| 3 | de 'zachte g' (die weurt ouch in Vlaanderen en Brabant gebruuk) | |||||||||||||||||||||
| 4 | t-deletie en n-deletie | nacht> nach, nachte; zach, zachter; leech> leechte
zeven> zeve; dromen> druime, druimentaere; lachen, lache, lachentaere |
||||||||||||||||||||
| 5 | drie woordgesjlachte | mannelijk: de fiets (eine fiets; miene fiets; dae fiets) (opm. In Sjin zègke ze d'r fiets.) vrouwelijk: de taofel (ein taofel; mien taofel; dien taofel) |
||||||||||||||||||||
| 6 | umlaut en ablaut bie bep. werkweurd, mièvoudsvörming, verkleinweurd, vervoginge (sjterke wèrkweurd) en aafleidinge. (>=weurt)a>e; aa>ae; ao>äö; ó>u; o>ö; oo>eu; oa>uè; ou>eu. | sjaop: sjäöp, sjäöpke; pot: pöt, pötteke, appel-eppelke, book-beuk, beukske, bakke-bekker, sjlachte-sjlechter, Holland-Hollender, mach-mechtig
loup-löps-löpt-loupe; gaef-geufs, geuf, gaeve; |
||||||||||||||||||||
| 7 | assimilatie | regressieve p>b ; t>d
sjtoep(b)aaf; sjtraot(d)op; hae wachde (hij wachtte); zie sjtopde (stopte); sjtaakde (sjtaakte); plaatsde (plaatste); kookde (kookte)enz. progressieve d>t op te (de) mert; geis te (doe) |
||||||||||||||||||||
| 8 | wederkièrend veurnaamwoord | Wils doe miech dat hole; höbs doe miech (mich) de taofel gedèk? | ||||||||||||||||||||
| 9 | 't gebruuk van 't hölpwèrkwoord doon in de gebejende wies | Deis doe dat effe oprume. Daot deer de deure sjlete? | ||||||||||||||||||||
| 10 | verandering van de sch in sj | school- sjoal; schaats- sjaats; schat- sjat | ||||||||||||||||||||
| 11 | sj aan 't begin en ing van weurd weurt sj | straat- sjtraot; stro- sjtruè; slapen- sjlaope; smeren-sjmere; stoten- sjtoate; snaren- sjnaore | fles-flesj; bos-bösj; was-wesj; | |||||||||||||||||||
| 12 | 't Gebruuk van de weurd iech (ich), miech (mich) diech (dich) en ouch. | (Nederlands: ik, mij, jij/jou, ook) | ||||||||||||||||||||
| 13 | 't gerundum op -entaere of -taere (allein in Zuud-Limburg) | Dit ies 'n zelfsjtendige verboge vörm van de onbepaalde wies van 'n wèrkwoord, dat 'n 'handeling' aangeuf. Loupentaere, varentaere, kiekentaere, zingentaere, fietsentaere, roukentaere, sjpelentaere. |
[bewirk] Historie
In 1928 maakde Theodoor Dorren 'n woordelies van 't Valkebergs. In 1967 woort de Veldeke-krink Valkeberg opgeriech. De Sjtiechting Vallekebergse Dieksjonaer ies allewiel bezig mèt 'ne dieksjonaer, dae in 2009 zal versjiene.
[bewirk] Dialekliteratuur
- 't Ouds bekènde sjtök, dat in 't Valkebergs (sjpreek oet: Vallekeberregs) gesjreve ies, sjteit in 'n beukske oet 1886 mèt de titel Langs de Geul. 't Beukske ies gesjreve door J.Hobbel oet Rotterdam en 't besjrief de umgeving van Valkeberg. 't Sjtökske in 't plat hèt De Sjtumbös. 't Ies neet zeker of Hobbel dat zelf gesjreve haet.
- Beuk
- Woordenlijst uit het Valkenburgsch plat door Theodoor Dorren in 1928, De ièrsjte drök versjeen in de jaorgeng 1917 en 1918 van de Publications de la Société historique et archéologique dans le Limbourg. Heroetgaaf in 1994.
- Rierank, bloomlezing proza en poëzie, oetgegeve in 1992 door Veldeke-krink-Valkeberg
- Wat de boer neet kint, gezèkdes en oetdrökkinge, verklaoring in 't Nederlands door Henk Thewissen in 2004.
- Limburgs etymologisch woordenboek, verklaoringe in 't Nederlands, door Henk Thewissen, in 2005
- Diverse verhaole en gediechte in de bloomlezing Mosalect van Veldeke-Limburg in 1975
- Periodieke blaar, die gans in 't Valkebergs oetgegeve weure of zin:
- Oos Heim, maondelikse dialekpagina in 't weekblaad 't Gezètsje. (Van ca 1970-1980)
- De Mirliton, jaorliks carnavalsmagazine
- 't Maske, jaorliks carnavalsgezètsje
- Veldeke-Valkeberg-jaorbeukske, jaorliks vanaaf 2000, door Veldeke-Valkeberg
- Gedeiltelik in 't Valkebergs
- Diverse artikele en verhaole in 't Veldeke-orgaan van Veldeke-Limburg
- Artikele, verhaole en gediechte in 't Gezètsje, weekblaad
- Artikele, verhaole en gediechte in Heuvelland-Actueel, weekblaad
- Artikele, verhaole en gediechte in Geulrand, kwartaalmagazine (van 1982-1990)
[bewirk] Sjrieversj en diechtersj in 't Valkebergs
- Annemie Bemelmans-Steynebrugh (Boete de Paort)
- Bert Diederen (1948) (leedsjes), (Sint-Pièter)
- Els Diederen (1946) (gediechte en artikele), (Sint-Pièter)
- Jan Diederen (1936) (leedsjes), (Sint-Pièter)
- Karel Dorren (1896-1988), (verhaole en gediechte), (Sint-Pièter)
- Theodoor Dorren (1857-1937), (Woordebook en gediechte)
- Huub Duijzings Vild (1934)
- May Essers-Prevoo (1895-1972)
- Zef Habets (1918)
- Wiel Knubben (1948)
- Roep Lambriks (1918-1977)
- Sjeng Meijs (1901-1960), (gediechte), (Sint-Pièter)
- Léon Pluymaekers (1924-1988), (leedsjes en artikele)
- Lou Pluijmen (1930) (artikele), (Boete de Paort)
- Sjeng Rouvroye (1922) Vild, (gediechte en toneelsjtökker)
- Bèr Schols (1924) Berg
- Guus Sjmeets (1948) (leedsjes)
- Frans Stevens (1922), (Boete de Paort)
- Anneke Ubaghs-Cobbenhagen (1903-1975), (gediechte en artikele), (Sint-Pièter)
- Huib Ubaghs (1860-1949)
- Pierre Visschers (1882-1936)
- Jan Notten (1935-2005) (Brokem), beuk (gedeiltelik in 't dialek) en artikele (historie, euver dialek)+ Veldekesjpelling.
- Henk Thewissen, beuk (gedeiltelik in 't dialek) en artikele (historie, dialek).
[bewirk] Sjrieversj en diechtersj oet de umgaeving van Valkeberg
- Cor Lucassen, Sjins, Sjin op Geul (1948)
- Ger Bertholet Klummes
- Harie Eussen Ranzels
- Sjang Eussen Ranzels
- Net Frederiks-Delahaye, Klummes, Termaar
- Maria Hoen-Delahaye, Klummes, Termaar
- Hub van der Maar (Huub Delahaye), Klummes, Termaar
