Chronologia
Z Wikipedii
Spis treści |
[edytuj] Pojęcie i zakres
Chronologia – nauka o mierzeniu czasu, kolejności następowania po sobie wydarzeń, zjawisk, oznaczenie wydarzenia, zjawiska wg przyjętego podziału czasu. Nazwa pochodzi od greckich słów chronos (czas) i logos (słowo, nauka). Chronologia może być:
a) matematyczna, czyli astronomiczna, badająca ruchy ciał niebieskich, o ile pozostają one w związku z mierzeniem czasu. Przede wszystkim pozorny ruch Słońca wokół Ziemi i rzeczywisty ruch Księżyca wokół Ziemi
b) techniczna, czyli historyczna, badająca historyczne podziały czasu, dokonywane przede wszystkim na podstawie ruchu ciał niebieskich, sprowadzająca je do podziałów stosowanych dzisiaj.
Chronologia historyczna jest jedną z nauk pomocniczych historii. Jest niezbędna do ustalenia czasu powstania źródeł.
[edytuj] Chronologia astronomiczna
Podstawowe pojęcia
a) Doba
– syderyczna- ruch wobec gwiazdy-23h 56 min. 4s.
– słoneczna – ruch wobec słońca (różnica ok. 51 s.)
– średnia słoneczna – 24 h – sztuczna ale wygodna
b) Miesiąc:
– synodyczny – między dwoma fazami księżyca (jest ich 8) – 29 dni 12 h i 44 min. 2,8 s.
– syderyczny – od południka niebieskiego do tego samego – 27 dni 7 h 43 min. 4,7 s.
c) Rok:
– zwrotnikowy (21 marca – równonoc wiosenna) 365 d 5 h 48 min. 46 s.
– syderyczny -od gwiazdy do gwiazdy – 365 d 6 h 9 min. 9 s
[edytuj] Sposoby i narzędzia do mierzenia czasu
[edytuj] Pierwotne sposoby mierzenia czasu
a) obserwacja: cienia (gnomon-przedmiot, którego cień obserujemy, np.: cień człowieka, drzewa, kijka), księżyca (fazy lunarne),
b) cykle świąt (np. Wielkanocny, zielonoświątkowy, Bożego Narodzenia),
c) obserwacja okresu wegetatywnego przyrody (np.: zmiany w przyrodzie, pory roku, okresowe zachowania zwierząt).
[edytuj] Narzędzia do mierzenia czasu
a) zegar równikowy – wskazówka równolegle do osi ziemi a więc pod takim kątem pod jakim się znajduje na danej szerokości geograficznej,
b) zegar słoneczny poziomy – wskazówka to trójkąt o kącie ostrym równym szerokości geograficznej i położony na linii północ-południe
c) zegary piaskowe i wodne - klepsydry (po grecku - złodziejka wody), niedokładne ze względu na różną grubość ziaren piasku i zmienność ciśnienia (klepsydry),
d) ogniowe, działające na zasadzie spalania materiału np.: oliwy, świecy, kulki zawieszonej na nici,
e) zegary kołowe – na wał nawinięty sznur z obciążnikiem – niedokładne: wymagały smarowania, nawijania i pomimo wprowadzenia sprężyny znacznie przyspieszały pod koniec cyklu,
f) wahadłowe (po wynalezieniu wahadła przez Galileusza w 1584 roku; Huyghens-1656),
g) zegary kwarcowe (obecnie powszechnie stosowane),
h) zegary atomowe (ciągle w fazie rozwojowej).
[edytuj] Kalendarze
a) juliański (wprowadzony w 46 p.n.e przez Sozygenesa) – 365 dni co 4 lata 366 a jednak różnica do roku zwrotnikowego dawała 11 minut czyli 1 dzień na 128 lat, co powodowało problemy przy wyznaczaniu Wielkanocy (przyrost 1 dnia w ciągu 128 lat), pierwsza równonoc wiosenna 25 marca 46 roku p.n.e., 12 miesięcy, 2 x 24 luty w roku przestępnym, Wielkanoc cofała się o jeden dzień co 128 lat, próby reformy już od 1414 roku.
b) gregoriański – wprowadzony przez papieża Grzegorza XIII, opracowali go bracia Luigi i Antonio Lilo, został ogłoszony bullą Inter graissimimas w 1582. Po 4.X. miał nastąpić od razu 15.X.; co 400 lat opuszcza się 3 dni przestępne gdy są to setki nie podzielne bez reszty przez 400: np. 1700, 1800, 1900 ale 2000 już był rokiem przestępnym.
c) Kalendarz rewolucyjny (funkcjonował od 22.IX.1792 do 1.1.1806), 4 letnie cykle, nowy rok od 22.IX., 12 miesięcy (m.in. Brumaire, Termidor, itd.), 30 dniowy miesiąc, ostatni miesiąc 5 lub 6 dni więcej (w zależności); dekady zamiast tygodni.
[edytuj] Ery
a) era dionizyjska (era chrześcijańska) – od r. 1 n.e. (brak roku 0)
b) era bizantyjska – od r. 5508 p.n.e. (od stworzenia świata)
c) era olimpijska – od r. 776 p.n.e. (pierwsza olimpiada)
d) era żydowska (do XI wieku era Seleucydów - początek świata 312 p.n.e.), od XI wieku początek świata według Żydów 3761 p.n.e.
e) era mahometańska – od r. 622 n.e. (ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny)
f) era rzymska – od r. 753 p.n.e. (założenie Rzymu)
g) indykcje (podatek rzymski), wprowadzony od 313 roku n.e. – płacony co 15 lat (obliczanie: Indykcji rok + 3 podzielić przez 15 = indykcja; reszta przy dzieleniu to indykcja, brak reszty = zawsze 15, Indykcje w Bizancjum rok podzielić przez 15; reszta przy dzieleniu to indykcja, jej brak = zawsze 15.
h) według lat panowania władców, papieży,
i) era rewolucyjna (od wybuchu Rewolucji Francuskiej: 22.IX.1792),
j) masońska (od 4000 roku p.n.e.)
[edytuj] Początek roku
a) styl Obrzezania – 1 stycznia (Cezar)
b) styl marcowy – 1 marca – republikański Rzym i Frankowie do Pepina Małego
c) styl Zwiastowania -od 25 marca (Florencja i Piza)
d) styl Wielkanocy – od IX w. na terenie Francji
e) styl bizantyjski – 1 września Bizancjum, pd Włochy i Rosja do 1700
f) styl Narodzenia Pańskiego – 25 grudnia – Polska, Pańtwo Kościelne, Anglia, Niemcy i Czechy
g) styl rewolucyjny – od Rewolucji Francuskiej w 1792 r. (stosowany do 1806 r. we Francji)
[edytuj] Podział roku
a) Na pory roku: - wiosna – od 22 lutego (święto katedry św. Piotra), - lato – od 25 maja (św. Urbana), - jesień – od 24 sierpnia (św. Bartłomieja), - zima – 11 listopada (św. Marcina).
b) Miesięczny: Januariusz (Janus - Styczeń), Februarius (św. Oczyszczenia - Luty), Martius (bóg wojny Mars - Marzec), Aprilis (otwarcie – wiosna - Kwiecień), Maius (Maia – matka Merkurego - Maj), Junius (Junona - Czerwiec), Julius (Cezar - Lipiec), Augustus (Oktawian August - Sierpień), September, October, November, December (nazwy od kolejnych liczb w języku łacińskim).
c) Dni tygodnia: 7 dniowy tydzień – rzymski - niezbadane orientalne pochodzenie: Saturni, Solis, Lunae, Martis, Mercurii, Jovis, Veneris.
7 dniowy tydzień – „łaciński” – Dies dominica (Niedziela), feria secunda (poniedziałek), tertia (wtorek), quarta (środa), quinta (czwartek), sexta (piątek), sabbatum (sobota),
[edytuj] Święta
- pridie – dzień przed, - quatuor tempores – suche dni (post), - dominica invocavit – pierwsza niedziela wielkiego postu, - świętego Stanisława – 8 maja i 27 września (przeniesienie relikwi), - Dominica resurectionis – Wielkanoc, - septuagesima – siedemdziesiątnica, - dies Cinerum, caput jejuni – Środa popielcowa, - quadragesima – wielki post, - ascensjo domini – Wniebowzięcie Jezusa Chrystusa (40 dni po Wielkanocy), - dominica pentescostes – zielone świątki (50 dni pod Wielkanocy), - dominica prima adventus – pierwsza niedziela adwentu, - conductus paschae, albis – pierwsza niedziela pod Wielkanocy, - - post epipheaniam – po 3 królach, - de passione – niedziela męki pańskiej, - de palimis – niedziela palmowa, - maioris hebdomadae – wielki tydzień, - coena domini – wielki czwartek, - parascere – wielki piątek, - sabbatum sanctum – wielka sobota, - octava – 7+1 dni, - feria infra octavam – dzień w oktawie, - dies octava – 8 dzień oktawy, - cyzjojany – obrzezanie – 1 stycznia,
[edytuj] Obliczanie
a) Cyklu słonecznego dla roku: rok+9/28=wynik; reszta to liczba, gdy jej nie ma to=28,
b) Dnia Wielkanocy rok+1/19=wynik; reszta to złota liczba, gdy jej nie ma to=19,
c) Indykcji rok+3/15=indykcja; reszta indykcja, brak reszty=15,
d) Indykcji dla Bizancjum rok/15; reszta indykcja, brak=15,
e) Kalend: dni miesiąca+2-liczba kalend,
f) Idy: 13 lub 15 (mar-ma-jul-o)+1-ida,*
g) Nony: 5 lub 7 (mar-ma-jul-o)+1-nona,*
- Mar-ma-jul-o = Marzec, Maj, Lipiec, October dla tych miesięcy liczba 15 (Idy), 7 (nony)
[edytuj] Kalendariografia
[edytuj] Bibliografia
- Józef Szymański, Nauki Pomocnicze Historii, Wydawnictwa Naukowe PWN, 2004, ISBN 83-01-14159-X
