Krystyn Lach Szyrma

Z Wikipedii

Krystyn Lach Szyrma (ur. 17 grudnia 1790 w Wojnasach - zm. 21 kwietnia 1866 w Devonport), filozof, pisarz i publicysta, tłumacz, działacz polityczny, jeden z najwybitniejszych Polaków pochodzących z Mazur.

Urodził się w rodzinie chłopskiej noszącej nazwisko Lach.

Jego pradziad przybył tu najprawdopodobniej w latach 20. XVIII wieku "z jakiejś miejscowości leżącej na Suwalszczyźnie, blisko granicy wschodniopruskiej" (W. Chojnacki). Jego ojciec, Adam Lach, przeszedł na luteranizm; w 1789 roku ożenił się z Katarzyną Heydukówną, córką Wojtka, gospodarza z pobliskiego Marcinowa (dziś gmina Kalinowo). Lach Szyrma otrzymał imię Chrystian, które spolszczył na Krystian, później Krystyn. W latach 1797-1803 uczęszczał do szkółki w rodzinnej wsi. Jak pisze W. Chojnacki, "był dzieckiem żywym i dociekliwym, lubił częste wyprawy do bliskiej i dalszej okolicy, a szczególne zaiteresowanie budziły w nim przedhistoryczne grodziska". Młody Lach bywał zapewne często u swoich dziadków Heyduków w Marcinowie i przechodził wówczas obok odległej stąd o dwa kilometry Góry Marcinowskiej (pod Wierzbowem). O wzniesieniu tym krążyły wśród ludu podania, którymi mały Chrystian na pewno się interesował. "Różne o tej górze między ludem krążą wieści (...)" - pisał później w rozprawie zamieszczonej w redagowanym przez siebie "Pamiętniku Warszawskim Umiejętności Czystych i Stosowanych" (1829). Wychowaniem uzdolnionego chłopca zajął się pastor J. F. Schrage w Wieliczkach, który na swój koszt wysłał go w 1804 roku do szkoły miejskiej w Królewcu, z perspektywą "kształcenia się na pastora". Tu zaopiekował się chłopcem Ignacy Żegota Onacewicz, który rozbudził w nim świadomość narodową i namówił na studia w Wilnie. Wówczas młody Lach przyjął przydomek Szyrma (od nazwiska znanego na Polesiu rodu szlacheckiego). Gimnazjum ukończył w 1811 roku, potem studia na Oddziale Literatury i Sztuk Wyzwolonych Uniwersytetu Wileńskiego, gdzie w 1813 roku uzyskał stopień magistra filozofii. Z rekomendacji rektora Jędrzeja Śniadeckiego otrzymał posadę nauczyciela domowego u księcia Konstantego Adama Czartoryskiego, który powierzył mu opiekę nad synem Adamem. Przebywając w Sieniawie i Puławach, pod wpływem panującej tam atmosfery, rozpoczął działalność literacką od tłumaczeń autorów starożytnych. Strony rodzinne odwiedził dwukrotnie (pieszo) w 1812 i 1819 roku. Z tego drugiego, przeszło dwumiesięcznego pobytu zachowało się nieco wiadomości w liście Z. D. Chodakowskiego do Łukasza Gołębiowskiego z 13 (25) czerwca 1819 roku: "Do Szyrmy Lacha (ale poczciwego) pisałbym, tylko daremnie, bo on musi być koło Rajgrodu i Bakałarzewa. Zapewne przywiezie mi opisanie tych miejsc i góry jakiejś pięknej, o której mi często wspominał. Kochany to parawan - tłumacząc z ruskiego nazwisko Szyrmy". To wówczas pewnie zebrał Lach Szyrma materiały do późniejszego artykułu o Górze Marcinowskiej. Napisał w nim: "Lud naokoło osiadły jest polski, mówiący dialektem ludu województwa augustowskiego i całego Mazowsza, i zdaje się być jednego z nim pochodzenia". Poglądem tym wyprzedził o ponad 40. lat ustalenia historyków: niemieckiego - M. Toeppena i polskiego - Wojciecha Kętrzyńskiego. A dzięki zaiteresowaniom etnograficznym znalazł się w gronie prekursorów romantyzmu. Zachował się też opis podróży z 1819 roku autorstwa samego Szyrmy. Umieściła go, podpisując kryptonimem K. L. S., Klementyna z Tańskich Hoffmanowa w swoich Dziejach. Niestety, opis urywa się na Węgoborku (Węgorzewie), z którego Szyrma wyruszył pieszo w strony rodzinne. Warto dodać, iż z popularną wówczas pisarką łączył go bliski związek (spotkania, korespondencja); "jego niedoszłą żoną" nazwał K. Tańską E. Martuszewski. W 1820 roku odbył Lach Szyrma ze swym wychowankiem podróż do Szwajcarii i Anglii. W 1823 roku wydał w Edynburgu pracę Letters Literary and Political on Poland... uznaną "za pierwszą w języku angielskim syntezę dziejów kultury i literatury polskiej i słowiańskiej". Po powrocie do kraju w 1824 roku otrzymał katedrę filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. Oprócz filozofii wykładał także antropologię, prawo natury i logikę. W tym samym roku uzyskał doktorat z filozofii. Jego trzytomowe dzieło Anglia i Szkocja. Przypomnienia z podróży... (Warszawa, 1828) zyskało dużą popularność i dało mu członkostwo zwyczajne Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Podczas powstania listopadowego "samorzutnie" utworzył Gwardię Akademicką, zostając jej dowódcą w stopniu pułkownika. Za zbyt radykalną działalność usunięty został przez Chłopickiego i wysłany z misją Rządu Narodowego do Anglii. Aresztowany na granicy pruskiej, przez kilka tygodni przebywał w więzieniu we Wrocławiu. Po powrocie do Warszawy wstąpił jako ochotnik do korpusu gen. H. Ramoriny, a po jego kapitulacji w Galicji przedostał się do Anglii i osiadł najpierw w Edynburgu, potem w Devonport. Na emigracji należał do konserwatywnego obozu zwolenników A. J. Czartoryskiego. Był jednak przede wszystkim pisarzem i publicystą, członkiem emigracyjnych towarzystw literackich, autorem kilkudziesięciu artykułów o Polsce, tłumaczem na angielski utworów polskich pisarzy i poetów, m. in. Ksiąg narodu i pielgrzymstwa Adama Mickiewicza. Drukował też korespondencje i tłumaczenia z angielskiego w czasopismach polskich, jak Gazeta Codzienna, Gazeta Warszawska, Czas. W 1846 roku uzyskał obywatelstwo angielskie. Zmarł 21 kwietnia 1866 roku w Devonport. Po śmierci Lacha Szyrmy ukazał się jego autobioraficzny "Pamiętnik mego życia".