Metamorfozy

Z Wikipedii

Metamorfozy (także Przemiany) – poemat epicki napisany przez rzymskiego poetę Owidiusza złożony z piętnastu ksiąg, który przy pomocy wątków mitologii greckiej i rzymskiej przedstawia stworzenie i historię świata. Dzięki temu, że utwór ten był znany średniowiecznym pisarzom, stał się jedną ważniejszych książek opisujących mitologię. Utwór miał na celu stworzenie oryginalnej, rzymskiej wersji kosmogonii i był tworzony pod mecenatem Oktawiana Augusta między 2 a 8 rokiem naszej ery. 2Metamorfozy Najbardziej znanym utworem starożytnym zbierającym wątki metamorficzne są niewątpliwie Przemiany (Metamorphoseon, Libri Quindecim, po 4 r. n.e.) Owidiusza (Publius Ovidius Naso). Dzieło to opowiada o powstaniu świata, zwierząt, roślin i ciał niebieskich. Owidiusz wzorował się na pisarzach greckich: Kallimachu, Erastotenesie, Nikanderze z Kolofonu, Parteniosie z Nikai oraz rzymskich: Katullusie, Cynnie, Macerze. Księgi I–V przedstawiają najstarsze mity — od chaosu przez potop, cztery wieki ludzkości, pożar świata do czasów tebańskich. Księgi VI–X obejmują mity dotyczące Herkulesa. Od księgi XI zaczynają się mity trojańskie, italskie i rzymskie. Owidiusz opowiada lub wspomina dwieście pięćdziesiąt mitów zawierających motyw przemiany. Metamorfozy przez Owidiusza przedstawiane mają swoje źródła w systemie kosmogoniczno- teurgicznym. Komplementarnym do takiego „systemu” jest zespół przekazów mitologicznych, w których „przemiana” dokonuje się za sprawą magii, bądź jest realizacją boskiej inkarnacji. Model Owidiuszowych Metamorfoz nazwijmy grecko-rzymskim , ten drugi –będzie charakterystyczny dla mitów, opowieści i wierzeń Egiptu. Warto o tym pamiętać, gdyż ten dwupodział jest podstawą do istotnego różnicowania mechanizmów „przemian” Owidiusza i Apulejusza. Późniejszy, równie znany, utwór Apulejusza (Apuleius Lucius, II w. n.e) — Metamorfozy albo złoty osioł (Metamorphoseon, Libri Undecim sive Asinus aureus — koncentruje się na jednej postaci, bohaterze głównym. To opowieść z elementami satyry mennipejskiej, złożona z XI ksiąg, oparta na Przemianach Lukiosa z Patraj. Bohater Metamorfoz Apulejusza — Lucjusz z Koryntu, zamieniony przez magiczną pomyłkę w osła zachowuje (oprócz mowy) cechy ludzkie. Wędrując z kraju do kraju przeżywa wiele udręk i upokorzeń, obserwuje ludzką nikczemność i wady. Z formy zwierzęcej wyzwala go bogini Izyda, której Lucjusz będzie służył dalej jako kapłan. Metamorfozy Apulejusza stanowią genologiczną „bazę” dla formującej się później noweli antycznej. W tym miejscu należałoby się pokusić o zakreślenie „konturów gatunkowych” metamorfozy. Zarówno „Przemiany” Owida i „Metamorfozy” Apulejusza są synkretycznymi wypowiedziami literackimi, przetwarzającymi mity oraz opowieści. Wydaje się wszakże, że utwór Owidiusza zawiera elementy determinujące jego niepowtarzalność – odmienność – zatem prowokujące do traktowania go jako krystalizującego się dopiero gatunku. Główny element inwencyjny wyróżniający „Metamorfozy” z Mitologii stanowi oczywiście opowieść o „przemianie”. Opowieści te wszakże zachowują wyraźną i konsekwentną cykliczność oraz chronologię [ elementy „scalające”] ale równocześnie prezentują różnorodność nastroju i stylu. Można by rzec , iż są „enklawą” literackiej cudowności, w której „boskie” zostało funkcjonalnie zespolone z „ludzkim”. Zwolennicy genologicznej „czystości” traktowaliby zatem „Metamorfozy” Owidiusza jako niepowtarzalny [i już nigdy nie powtórzony] egzemplarz gatunkowy. W tym szkicu skłaniamy się ku takiej postawie, pragniemy wszakże przywołać i przypomnieć kilkanaście utworów literackich, w których „przemiana” będzie istotnym „generatorem’ fabularnym.Wątki metamorficzne przejęte z mitologii greckiej i rzymskiej stanowią podstawę topiczną realizowaną w literaturze po czasy najnowsze. Świadczy o tym powszechność kulturowa mitu Narcyza. Jest on niejako prototypową metamorfozą: najpierw usychająca z nieodwzajemnionej miłości do Narcyza nimfa zostaje z litości zamieniona w echo, potem Narcyz zostaje ukarany paradoksalną metamorfozą (stabilność własnego odbicia i niemożność jego osiągnięcia), w końcu po śmierci zostaje zamieniony w kwiat, który odegra kluczową rolę w micie o Persefonie. Zapewne też owa m. ma najbogatsze repliki plastyczne (Caravaggio, N. Poussin, S. Dalí). Mit Narcyza staje się też wielką metaforą filozofii personalistycznej (dwie postawy wobec życia — Herkules i Narcyz). Znaczna część m. — mitów w postaci niemal niezmienionej, pojawia się w okresach powielających programowo znane tematy mitologiczne (klasycyzm i odwołania neoklasycyzujące), realizowana jest też w literaturze staropolskiej (np. S. Twardowskiego — Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się, 1638). Obok nurtu klasycznego coraz częściej dochodzi do głosu nurt drugi — wyprowadzony bądź to z form menippejskich (np. FABLIAUX z elementami m.), bądź folkloru. Opowieści o zaczarowanej królewnie, o Pięknej i Bestii, czy w ogóle całe folklorystyczne bestiarium stają się ważnym „budulcem” tej nowej m., której przejawy są najwyraźniejsze w fantastycznych baśniach i także w romansach rycerskich (por. motyw „zaczarowania” u M. de Cervantesa). Fantazmatyczna wyobraźnia romantyczna adoptuje oba te źródła odsuwając na bok topikę antyczną. Powszechne wątki lycantropii (wampiryzmu) baśni braci Grimm, twórczość E.T.A. Hoffmanna (Diable eliksiry — Die Elixiere des Teufels, 1816) utrwalają mroczny „gotycki” model m., choć zdarzają się ballady, gdzie ów motyw ma charakter melioratywny (ballada Rybka, 1822 — A. Mickiewicza). Zerwanie ze znanym klasycznym stereotypem przemiany wypływającej z ingerencji bogów powoduje, że twórcy romantyczni poszukują innych motywacji metamorficznych, upatrując ich w przejawach irracjonalnych mocy tkwiących w samym człowieku. Literatura XIX w. zwraca przeto uwagę na wszelkie przejawy poczucia nietożsamości osoby bohatera, jego lęki wyprowadzone z wyalienowanej cielesności (Nos, 1835, N. Gogola) bądź schizoidalnego rozszczepienia osobowości (Sobowtór — Dwojnik, 1846, F. Dostojewskiego). W tym duchu tworzone są takie m. jak, nawiązująca do A. E. Poe, Dziwna historia dra Jekylla i Mra Hyde’a (The Strange Case of dr Jekyll and Mr Hyde, 1886) R. L. Stevensona czy powieść Portret Doriana Greya (The Picture of Dorian Grey, 1890) O. Wilde’a. Portret Wilde’a wprowadza niezmiernie interesującą technikę metonimicznego sprzężenia między bohaterem i jego portretem, stanowiąc zarazem nową rewidowaną wersję mitu Narcyza. Dodajmy, że wiek XIX wykorzystuje fantazmatykę metamorficzną dla celów dydaktycznych — w literaturze adresowanej do dzieci. Niesforny bądź zły dziecięcy bohater zostaje zamieniony w owada (mucha w Guciu zaczarowanym [1884] Z. Urbanowskiej) bądź zminiaturyzowany (Cudowna podróż — Nils Holgersson underbara resa genom Sverige [1906] S. Lagerlöf), by w tej formie przejść swoistą kwarantannę. M. dwudziestowieczne zachowując aurę fantastyczności aktualizują jednocześnie przerażenie jednostki wyalienowanej ze świata. Najbardziej znaną, najpełniejszą oraz najdokładniej kreślącą gatunkowe kontury m. jest Przemiana (Die Verwandlung, 1916) F. Kafki. Przemiana Gregora Samsy w ogromnego robaka jest niespodziana i nieodwracalna. Niesamowitość tej m. jest konfrontowana z próbami bohatera, aby zachować śladowe bodaj kontakty z rodziną. Relacyjny, reporterski tok narracyjny podkreśla jeszcze ową zgodę na niecodzienność. Przemiana mieści się w „obsesjach” i powtarzalnych tematach prozy Kafki: kompleksu niższości, nieudanych prób inicjacyjnych, poczucia wstydu, lęku przed wszechpotężnym ojcem. Mimo podbieństw z prozą Kafki m. B. Schulza (Sklepy cynamonowe, 1934) przedstawiają inną aksjologię samej m. Ojciec — Jakub zmieniający się w karakona, kondora, ogromną muchę czy kraba-skorpiona — jest nieśmiertelny, bowiem nieskończona jest jego ucieczka. Ucieczka z formy do formy podkreśla kreacyjny model samej prozy Schulza. Problem wyobcowania może być zastąpiony niebezpieczeństwem „tyranii masy”, nadchodzących lat totalitaryzmu politycznego i społecznego (Nosorożec — Le rhinocéros, 1959, E. Ionesco). Groteskowe przemiany często kamuflują przed cenzurą dobitny osąd rzeczywistości, jak w prozie M. Bułhakowa. Psie serce (Sobaczje sierdce, 1925), będące jednocześnie parodystyczną wersją SF, jest zjadliwym pamfletem na nepowskie realia oraz samego „homo sovieticus”, którego sekrecje (przeszczepiona szyszynka) są władne znieprawić nawet najbardziej przyjazne psie serce. Niekiedy proza współczesna ewokuje temat „pragnienia przemiany”. Tak należałoby odczytywać Ptaśka (Birdy, 1978) W. Whartona. Charakterystyczne dla ostatnich lat są groteskowe m. wyprowadzone z ducha Gogolowego Nosa np. Pierś (The Breast, 1972) Ph. Rotha czy proza pt. CH („Twórczość” 1996 nr 9) M. Bukowskiego, które podejmują znany motyw ciała wyalienowanego, zagrażającego spójności osobowej bohaterów, symbolizując też lęki przed nietożsamością seksualną. Interesującą formę techniki metamorficznej prezentują opowieści nurtu „realizmu magicznego” odwołujące się nierzadko do utrwalonych już form „gotycyzmu” literackiego. M. należałoby rozpatrywać komplementarnie z opowieściami inkarnacyjnymi (wielokrotne wcielenia duszy) oraz „przemianą wewnętrzną” czy „konwersją”. Pewne cechy wyznaczają wspólne pole genologiczne tych wypowiedzeń. Także w literaturze popularnej, np. w horrorach o wilkołakach i wilczycach, jak również w obficie współcześnie reprezentowanej literaturze fantasy.

[edytuj] Bibliografia

Hasła: metamorfoz, oborotnicziestwo, [w:] Mify narodow mira, t. 2, red. S. A. Tokariew, Moskva 1988; Barkan L., The Gods Made Flesh: Metamorphosis and the Pursuit of Paganism, Yale 1988; Brown S. A., The Metamorphoses of Ovid: From Chauser to Ted Huges, London 1995; Brunel P., Le mythe de la metamorphose, Paris 1994; Clarke B., Allegories of Writing. The Subject of Metamorphosis, New York 1995; Irving P. M., Forbes C., Metamorphosis in Greek Myths, Oxford 1990; Derche P., Quatre mythes poétiques, Paris 1962; Finkenpearl E., Metamorphosis of Language in Apuleius, Ann Arbor 1998; Galinsky G. K., Ovid’s Metamorphosis, Berkeley 1975; Arinato N., The Goddess and the Warrior, London 2000; Mikkonen K., The Writer’s Metamorphosis, Tampere 1997; Poétiques de la metamorphose, Saint-Etienne 1981; Schmidt E. A., Ovids Poetishe Menschenwelt. Heidelberg 1991; Wheeler S. M. A., Discourse of Wonders: Audience and Performance in Ovid’s Metamorphoses, Philadelphia 1999. Tadeusz Andrzejewski, Opowiadania egipskie, PWN Warszawa 1958 Henryk Pustkowski

To jest tylko zalążek artykułu związanego z literaturą. Jeśli możesz, rozbuduj go.