Roman Krogulski

Z Wikipedii

ROMAN JAN KROGULSKI [1868-1936]

Adwokat, działacz społeczny i polityczny, długoletni burmistrz i pierwszy prezydent Rzeszowa. Urodził się 10 czerwca 1868 roku w Rzeszowie, jako syn Romana Wawrzyńca [1832-1900], mistrza szewskiego i Marii Raczek.

W latach 1878 - 1886 uczył się w I Gimnazjum w Rzeszowie, a następnie studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim [1886 - 1892]. Po uzyskaniu stopnia doktora praw powrócił do Rzeszowa. Odbył praktykę sądową i w 1896 r. otworzył kancelarię adwokacką przy ul. Zamkowej [obecnie ul. Lisa-Kuli 5], która w późniejszym czasie uważana była za najbardziej renomowaną w mieście.

Szeroką działalność społeczną i polityczną Romana Krogulskiego niełatwo jest chronologicznie uporządkować, nie było bowiem chyba żadnego poważniejszego wydarzenia w Rzeszowie i powiecie, w którym nie zaznaczyłby swego zaangażowania. Od 1895 r. przez prawie czterdzieści lat pracował w rzeszowskim magistracie, najpierw jako radny [1895 - 1903], potem wiceburmistrz [1903 - 1913], burmistrz [1913 - 1933 z przerwą 1914 - 1918], a od września 1933 do lutego 1935 r. jako pierwszy prezydent miasta. Należał do Rady Powiatowej w Rzeszowie, a w okresie 1913 - 1928 pełnił funkcję jej wiceprzewodniczącego. Za czasów austriackich był posłem do Sejmu Krajowego we Lwowie. W latach 1912 - 1918 jako poseł z obwodu wyborczego Rzeszów-Ropczyce-Sędziszów zasiadał w Radzie Państwa w Wiedniu [parlamencie austriackim]. Brał udział w pracach Parlamentarnego Koła Polskiego jako reprezentant Polskiego Stronnictwa Demokratycznego. 16 sierpnia 1914 roku z ramienia tego stronnictwa powołany został do Naczelnego Komitetu Narodowego. W okresie międzywojennym był zastępcą przewodniczącego Koła Związku Miast Małopolskich w Rzeszowie i członkiem Zarządu Centralnego Związku Miast Polskich w Warszawie.

Wychowany w atmosferze patriotycznej, już w okresie gimnazjalnym angażował się w działalność niepodległościową, należąc od 1883 r. do tajnej młodzieżowej organizacji narodowej. Podczas studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim wstąpił do Związku Młodzieży Polskiej [„Zet”]. Po powrocie do Rzeszowa rozpoczął pracę wśród ludu w powiecie, urządzając wiece patriotyczne. W związku z zakładaniem kół Towarzystwa Szkoły Ludowej interesował się rozwojem oświaty na wsi. Utworzył i prowadził „kółko dla podniesienia znajomości dziejów ojczystych” w Stowarzyszeniu Polskich Rękodzielników i Przemysłowców „Gwiazda”. Przez wiele lat działał w rzeszowskim oddziale Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, pełniąc funkcję jego sekretarza, później dyrektora, a od 1906 do 1913 r. prezesa. Prowadził ćwiczenia, zjazdy krajowe i słowiańskie, wieczory patriotyczne i odczyty niepodległościowe. Ze stanowiska prezesa TG „Sokół” ustąpił w 1913 roku wskutek krytyki „wojujących endeków”. Ponownie objął tę funkcję w okresie międzywojennym i sprawował ją aż do śmierci.

W sierpniu 1914 r. wszedł w skład kierownictwa tajnej Organizacji Obrony Narodowej w Rzeszowie – ekspozytury zawiązanego w tym samym miesiącu we Lwowie Centralnego Komitetu Narodowego. Na posiedzeniu 12 sierpnia Zarząd OON uchwalił odezwę do społeczeństwa, nawołującą do jedności działania na rzecz walki o niepodległość Polski i do składania ofiar materialnych na jej rzecz. W krótkim czasie zebrany został oddział 120 ochotników – członków „Sokoła”, których wyekwipowano, uzbrojono i wysłano do Lwowa. Dali oni początek rzeszowskiej kompanii w Legionie Wschodnim, a następnie stali się zalążkiem 3 pułku piechoty Legionów Polskich. 14 sierpnia 1914 r. wyjechał do Krakowa na zebranie założycielskie Naczelnego Komitetu Narodowego. Natychmiast po powrocie przystąpił do organizowania Miejskiego Komitetu Narodowego. 18 sierpnia 1914 r., kiedy ukonstytuował się on jako organ prezydium Rady Miasta Rzeszowa – stanął na jego czele. W następnym dniu zwołał zebranie kobiet rzeszowskich, na którym powołano Komitet Zjednoczonych Polek. Komitet apelował do społeczeństwa miasta o składanie datków na rzecz Legionów Polskich.

Kolejną inicjatywą Krogulskiego na rzecz wsparcia sprawy narodowej podczas wojny było przeznaczenie części funduszy miejskich na Legiony Polskie i NKN. Pomysł przyjęty został przez radnych z aprobatą. 25 sierpnia 1914 r. zebrał przedstawicieli Rady Powiatowej i działaczy niepodległościowych, powołując Powiatowy Komitet Narodowy. Dzięki temu udało się uzyskać dalsze fundusze na cele niepodległościowe. W protokołach Rady Miasta zanotowano, że burmistrz Krogulski zebrał z powiatu i miasta 130 000 koron na cele legionowe, za pieniądze te wyekwipował 500 - 600 legionistów i wraz z nimi jakoteż zakupionymi prowiantami wyjechać musiał do Wiednia [...] z zamiarem powrotu.

W połowie września 1914 r., gdy wojska rosyjskie podchodziły pod Rzeszów, wyjechał do Wiednia. Powrócił w następnym roku. Zajął się wówczas reaktywowaniem Samarytanina Polskiego [na jego czele stanął osobiście] i Czerwonego Krzyża. Przy Samarytaninie zorganizowano w krótkim czasie Gospodę Legionistów oraz Schronisko dla Legionistów, natomiast w wyniku starań Czerwonego Krzyża utworzony został w Rzeszowie szpital legionowy.

Po zawarciu traktatu brzeskiego [9.02.1918] wraz z innymi przedstawicielami Wydziału Powiatowego złożył ostry protest u starosty rzeszowskiego przeciw oderwaniu Chełmszczyzny i Podlasia od Królestwa Polskiego. Z inspiracji Wydziału 18 lutego 1918 roku zorganizowano również patriotyczną manifestację antyrządową w Rzeszowie. Jesienią 1918 r. z inicjatywy Krogulskiego magistrat rzeszowski razem z Polską Organizacją Wojskową przystąpił do organizowania w mieście pierwszych polskich oddziałów wojskowych. Później rozwinęły się one w 17 i 19 pp ziemi rzeszowskiej.

1 listopada 1918 r. złożył przysięgę na wierność rządowi polskiemu i wyznaczony został na powiatowego komisarza Polskiej Komisji Likwidacyjnej. Pełniąc funkcję tymczasowego starosty rzeszowskiego przystąpił do organizowania polskiego aparatu administracji państwowej. Rozpoczął od wydania rozporządzenia o stanie wyjątkowym, sądach doraźnych i karze śmierci, które miało stanowić podstawę prawną do rozbrojenia samorzutnie organizujących się ludowych formacji militarnych i band rabunkowych. Kolejnym zarządzeniem wezwał ochotników w szeregi miejskiej Straży Obywatelskiej.

Po odzyskaniu niepodległości należał do czołowych działaczy Narodowej Demokracji na terenie powiatu. W lipcu 1920 r., podczas wojny polsko-bolszewickiej, wszedł w skład Powiatowego Komitetu Obrony Państwa, obejmując kierownictwo wydziału propagandy. Kiedy sejm uchwalił ustawę o reformie rolnej [lipiec 1920], został członkiem Powiatowej Komisji Ziemskiej, której zadaniem było podzielenie majątków obszarniczych wśród bezrolnych i małorolnych chłopów oraz inwalidów wojennych.

Po zamachu majowym Piłsudskiego opowiedział się za Sanacją. Z chwilą powołania Powiatowego Komitetu Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem [listopad 1928] wybrany został jego przewodniczącym. W tym samym roku razem z Jakubem Bojką kandydował z listy BBWR na posła do sejmu z Rzeszowa.

Mimo przejścia do obozu sanacyjnego Roman Krogulski nie był dla władz zwierzchnich człowiekiem wiarygodnym. Wojewoda lwowski Władysław Belina-Prażmowski znalazł innego kandydata na prezydenta Rzeszowa w osobie podpułkownika Jana Niemierskiego. W 1934 roku rozpętana została przeciwko Krogulskiemu napastliwa kampania prasowa na łamach „Zewu Rzeszowa” pod hasłem „Kres Krogulszczyzny”. Nie mogąc w takich warunkach dalej pełnić obowiązków prezydenta miasta, 12 lutego 1935 r. ustąpił ze stanowiska, przekazując insygnia władzy pułkownikowi Janowi Niemierskiemu.

Krogulski przejawiał rzadko spotykaną, wręcz niespożytą energię i aktywność także na polu oświaty i kultury. Uznanie zyskał m.in. jako prezes Towarzystwa Zaliczkowego i Kredytowego. Był założycielem rzeszowskiego oddziału Towarzystwa Szkoły Ludowej. W latach 1916 - 1935 pełnił funkcję prezesa Prywatnego Gimnazjum Żeńskiego w Rzeszowie. Był przewodniczącym Rady Szkolnej Miejscowej, członkiem Powiatowej Rady Szkolnej i długoletnim dyrektorem Komunalnej Kasy Oszczędności w Rzeszowie.

Wspominając o działalności społeczno-kulturalnej Krogulskiego w pierwszym rzędzie należy podkreślić udział w powołaniu w maju 1905 r. Towarzystwa Muzeum Przemysłowego, którym kierował przez następnych kilkanaście lat. Celem Towarzystwa było utworzenie Muzeum Przemysłowego w Rzeszowie, co udało się zrealizować jeszcze w tym samym roku. Organizatorzy postawili sobie zadanie stworzenia „nieustającej wystawy przemysłowej” – trwałego pokazu coraz to innych nowości przemysłowych, wytworów rzemiosła i drobnej wytwórczości, do jakich rzeszowski rynek nie miał na ogół dostępu. Był to rodzaj promocji i reklamy polskich wyrobów, połączony ze sprzedażą, jednocześnie informacja bieżąca dla handlowców. Rzeszowskie Muzeum Przemysłowe działało na rzecz rozbudzenia ambicji twórczych własnego środowiska inżyniersko-technicznego i rzemieślniczego. Odegrało też ważną rolę w życiu społeczno-kulturalnym miasta, kształtując patriotyczną postawę społeczeństwa i umacniając jego świadomość narodową. W 1910 r. Muzeum Przemysłowe podjęło inicjatywę przygotowania uroczystego obchodu 500-lecia zwycięstwa w bitwie pod Grunwaldem. Na posiedzeniu przedstawicieli wszystkich towarzystw rzeszowskich i redakcji miejscowych pism – 16 stycznia 1910 r. - przewodniczący zebraniu Roman Krogulski mówił: Dotychczasowe obchody pamiątkowe odbywały się w Rzeszowie w ten sposób, iż nie zostawiły one po sobie żadnej trwałej pamiątki. Dopiero obchód uroczystości Słowackiego przyczynił się do wmurowania tablicy pamiątkowej. [...] Obchód Grunwaldu nie powinien również zostać bez trwałego rezultatu. Zarząd Muzeum Przemysłowego podjął przeto myśl urządzenia w Rzeszowie stałej wystawy etnograficznej obwodu rzeszowskiego. Do dokonania tego zadania, prawdziwie kulturalnego, a mającego obronić zabytki przeszłości naszej najbliższej okolicy od zupełnej zagłady – w pierwszej linii powołanym jest Muzeum Przemysłowe, które z tego powodu inicjatywę obchodu wzięło w swoje ręce. Zgłoszoną przez Krogulskiego inicjatywę utworzenia wystawy etnograficznej zrealizowano z dużym powodzeniem. Stała się ona zalążkiem idei muzeum regionalnego, które powstało w roku 1935. Obchody grunwaldzkie, zorganizowane pod koniec czerwca 1910 r., przyciągnęły tysięczne tłumy i nazwane zostały „niezapomnianymi dniami”. Na uroczystym wieczorze w sali „Sokoła” Krogulski wygłosił okolicznościowe przemówienie: Święcąc dni wielkie przodków naszych, składamy dobre świadectwo samym sobie. Składamy tym obchodem dowód, że żyjemy tym samym życiem narodowym, jakim żyli nasi przodkowie, i że niczego się na przyszłość nie wyrzekamy. W naszym ogólnym położeniu narodowym uświadomienie narodowe masy jest pierwszym obowiązkiem obywatelskim. Technika tego uświadomienia wymaga, byśmy korzystali z licznych rocznic i przedstawiali je przed oczy najszerszych warstw ludności. [...] Celem obchodów narodowych jest przeciwdziałanie obniżeniu ideału narodowego, które w społeczeństwie, nie posiadającym własnego bytu politycznego, zbyt łatwo ogarnia słabsze jednostki. Obchód święta Grunwaldu w Rzeszowie, udział szerokich mas w uroczystości, pokrzepił wszystkie serca.

W związku z nową sytuacją po I wojnie światowej Towarzystwo Muzeum Przemysłowego praktycznie przestało funkcjonować. Wznowienie działalności wraz z reorganizacją nastąpiło w 1931 r. z inicjatywy Romana Krogulskiego. On też ponownie został prezesem Towarzystwa. W nowym statucie wskazano jako cel popieranie rozwoju produkcji przemysłowej, zwłaszcza rękodzielniczej w mieście Rzeszowie i tegoż okręgu w kierunku technicznym i artystycznym.

Obok powołania Towarzystwa Muzeum Przemysłowego ważną inicjatywą Krogulskiego było zorganizowanie szkoły handlowej. W 1915 roku w rzeszowskiej prasie ukazały się jego artykuły popularyzujące tę ideę. Apel spotkał się z powszechną aprobatą. Już 9 stycznia 1916 r. doszło do zebrania organizacyjnego. Powołano wówczas Towarzystwo Prywatnej Szkoły Handlowej, a jego prezesem wybrano Krogulskiego. Dwuklasowa Koedukacyjna Szkoła Handlowa wraz z męskim kursem przygotowawczym rozpoczęła zajęcia 20 lutego 1916 r.

Zasługą Romana Krogulskiego jako burmistrza było popieranie polityki inwestycji. Osiągnął wiele w zakresie budowy urządzeń komunalnych. Za jego rządów miasto otrzymało wodociągi i częściowo kanalizację, zmodernizowaną rzeźnię i cegielnię. Rozwinięto oświetlenie, rozbudowano budynek „Sokoła”, wzniesiono m.in. gmach Powszechnej Kasy Oszczędności, zmotoryzowano straż ogniową. Dzięki jego inicjatywie wybudowano „tanie mieszkania” przy ulicy Stanisława Augusta Poniatowskiego, przebudowano koszary wojskowe oraz główne ulice Rzeszowa. Zakupiono też grunt pod park na Lisiej Górze, który uchwałą Rady Miasta z 1933 r. nazwany został Parkiem im. Dr. Romana Krogulskiego [pod koniec swej kadencji Krogulski uruchomił na tym terenie stację pomp i filtrów]. Franciszek Kotula wspominał po latach: Był to fantastyczny park. Pewne partie pól zasadzono sośniną, a łąki drzewami liściastymi. Zrobiono drogi i dróżki, ustawiono mnóstwo ławek, zasadzono całe łany kolorowych łubinów i innych kwiatów. Tuż obok miasta powstała Arkadia. I to wszystko pożarła cywilizacja! [...] Dla wycieczkowiczów pozostały jedynie mizerne skrawki parku porosłe dębami. Setki wyniosłych brzostów wyginęły...

Krogulski był inicjatorem powstania kilku rzeszowskich pomników, w tym Leopolda Lisa-Kuli, którego odsłonięcie - 18 września 1932 r. - stało się największym wydarzeniem w mieście okresu międzywojennego. Na uroczystość przyjechali m.in.: żona marszałka Józefa Piłsudskiego – Aleksandra z córkami, prezydent RP Ignacy Mościcki, marszałkowie Sejmu i Senatu – Kazimierz Świtalski i Władysław Raczkiewicz, szef BBWR Walery Sławek, ministrowie Janusz Jędrzejewicz i Józef Beck oraz generałowie: Kazimierz Sosnkowski, Edward Rydz-Śmigły, Juliusz Rómmel, Tadeusz Piskor, Bolesław Wieniawa-Długoszowski. Wzięło w niej udział około 40 tysięcy osób. Cechująca go energia twórcza przejawiała się nie tylko w życiu społecznym i politycznym. Próbował również swoich sił na polu literackim, choć w tym przypadku raczej bez większego powodzenia. W 1909 r. opublikował w Krakowie utwór sceniczny w 3 aktach pt. Maskarada, a w roku 1922 – także w Krakowie - powieść wierszowaną pt. Kamil Róg. Pisał też artykuły dotyczące spraw politycznych, ekonomicznych, społecznych, narodowych i niepodległościowych do czasopism lokalnych i postępowych dzienników krajowych, takich jak: „Kurier Lwowski” [Lewakowskiego], „Kurier Rzeszowski”, „Głos Rzeszowski”, „Gazeta Rzeszowska”, „Nowa Reforma”. Za wybitne zasługi odznaczony został: Krzyżem Walecznych [1922], Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski [1928] i Medalem Niepodległości [1934]. 21 listopada 1933 r. otrzymał obywatelstwo honorowe Rzeszowa. Jednocześnie przyznano mu emeryturę w wysokości 500 zł miesięcznie, a po jego śmierci żonie - rentę wdowią w wysokości połowy tej sumy. Ożenił się 22 października 1898 r. w Rzeszowie z Marią Nowak, córką Stanisława i Julii z Gardulskich. Pozostawił córkę Marię Stanisławę Klisiewiczową [26.04.1902 Rzeszów – 14.04.1991 Rzeszów].

Zmarł 4 grudnia 1936 r. w Rzeszowie. Dwa dni po śmierci Krogulskiego w magistracie odbyła się żałobna sesja, podczas której radni uchwalili urządzenie mu pogrzebu na koszt miasta i udekorowanie Rzeszowa na tę okazję. Pogrzeb miał charakter manifestacji, a piękny pomnik jaki mu postawiono na Cmentarzu Pobitno, powstał na pamiątkę uczciwych i patriotycznych rządów sprawowanych za jego kadencji. Wszyscy, którymi nie kierowała zawiść, wspominali Krogulskiego jako człowieka o dużych zdolnościach, kulturze, prostocie, dobroci oraz elegancji w kontaktach z ludźmi. Za to był powszechnie lubiany i szanowany.

BIBLIOGRAFIA: Centralne Archiwum Wojskowe – Akta Personalne Romana KROGULSKIEGO, sygn. M. 30/2699 [fot.]; Aleksander CODELLO, Samorząd miasta Rzeszowa 1867-1914, Lublin 1967; Michał CZAJKA, Marcin KAMLER, Witold SIENKIEWICZ, Leksykon historii Polski, Warszawa 1995; Dzieje Rzeszowa, pr. zbiorowa pod red. Feliksa KIRYKA, tom II, Rzeszów 1998 [fot.], tom III, Rzeszów 2001 [fot.]; Stanisław DZIERZBICKI, Pamiętnik z lat wojny 1915-1918, Warszawa 1983; Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów 2004 [fot.]; Jerzy GACEK, Honorowi obywatele miasta Rzeszowa, Rzeszów 1998 [fot.]; „Gazeta Rzeszowska” 1928 nr 2, 38, 39; „Głos Rzeszowa” 1998 nr 12; „Głos Rzeszowski” 1912 nr 19; Lesław GRZEGORCZYK, Ludzie starego Rzeszowa, Rzeszów 1999 [fot.]; Małgorzata JAROSIŃSKA, Cmentarz Pobiciński w Rzeszowie, Rzeszów 1992; Franciszek KOTULA, Tamten Rzeszów, Rzeszów 1997; Tadeusz KOWALSKI, Ruch ludowy w powiecie rzeszowskim 1895-1944, Warszawa 1973; Zygmunt LASOCKI, Wspomnienia szefa administracji PKL i K.Rz., Kraków 1931; Jerzy PLEŚNIAROWICZ, Kartki z dziejów rzeszowskiego teatru, Rzeszów 1985; Polski słownik biograficzny, tom XV, PAN 1970; Jadwiga SZYMCZAK-HOFF, Życie towarzyskie i kulturalne Rzeszowa w dobie autonomii Galicji, Rzeszów 1993 [fot.]; Józef ŚWIEBODA, Dzieje I Gimnazjum w Rzeszowie w latach 1786-1918, Rzeszów 1984; Józef ŚWIEBODA, Zespół Szkół Ekonomicznych w Rzeszowie, Rzeszów 1988 [fot.]; „Tuchowskie Wieści” 1993 nr 6; Z przeszłości Rzeszowa, pr. zbiorowa pod red. Jerzego MAJKI, tom II, Rzeszów 1997 [fot.]; Z przeszłości Rzeszowa, pr. zbiorowa pod red. Małgorzaty JAROSIŃSKIEJ, tom III, Rzeszów 1998 [fot.], tom IV, Rzeszów 2003; Muzeum Okręgowe w Rzeszowie – Dział Historyczny: notatki biograficzne Jana DANIELSKIEGO dotyczące rodziny Krogulskich.