Teby (Egipt)
Z Wikipedii
Teby (Egipt) – staroegipskie Uaset, greckie Θήβαι, czytaj Thēbai, spolszczone: Teby (Stubramne u Homera) starożytne miasto w Górnym Egipcie, położone nad Nilem, ok. 600 km na południe od dzisiejszego Kairu.
Za czasów wczesnego Średniego Państwa (XI dynastia) Teby stały się stolicą Egiptu. Utraciły tę funkcję za panowania XII dynastii, by odzyskać ją w początku Nowego Państwa (XVIII dynastia). Główną świątynią Teb była świątynia Amona, zwana Ipet-sut, dzisiaj Karnak, wraz z towarzyszącymi jej okręgami kultowymi boga Montu (starego bóstwa Teb, wypartego z funkcji głównego boga przez Amona) oraz bogini Mut (partnerki Amona). Przez około 1500 lat niemal każdy król Egiptu pozostawiał w Karnaku ślad swej działalności. Król Amenhotep III (XVIII dynastia) wzniósł na południe od Karnaku tzw. "harem południowy" Amona, rozbudowywany przez Tutanchamona i Ramzesa II. Współcześnie istniejące miasto Luksor rozwinęło się wokół tej właśnie południowej świątyni, w której w czasach rzymskich istniał obóz wojskowy (łac. castra), któremu (przez dodanie arabskiego rodzajnika "al-" do "castra") Luksor zawdzięcza swą dzisiejszą nazwę (al-Uksur).
Leżąca na lewym brzegu Nilu część miasta, czyli Teby Zachodnie, to nekropola, gdzie pochowano niemal wszystkich władców XVIII – XX dynastii. Ich groby zostały wykute w skalistej dolinie, zwanej Doliną Królów. Groby ich poprzedników, książąt tebańskich z czasów II Okresu Przejściowego, tworzących XVII dynastię, wykuto w skale w innej części nekropoli tebańskiej. Na krawędzi pustyni królowie Nowego Państwa wznosili swoje świątynie grobowe, w których sprawowany był ich pośmiertny kult. Najsłynniejsze, czyli najlepiej zachowane, z nich to świątynia Ramzesa II (tak zwane Ramesseum), świątynia Ramzesa III w południowej części Teb Zachodnich, zwanej Medinet Habu, oraz wcześniejsza od nich świątynia królowej Hatszepsut w skalnej kotlinie Deir el-Bahari. Największa świątynia grobowa należała do Amenhotepa III. Dziś pozostały z niej tylko bardzo skromne szczątki oraz dwa olbrzymie posągi, stojące niegdyś u wejścia, tzw. kolosy Memnona.
Obok nekropoli królewskiej w Tebach Zachodnich znajduje się także rozległy zespół nekropoli prywatnych - grobowce żon i dzieci królewskich (przede wszystkim z czasów XIX i XX dynastii) w Dolinie Królowych, grobowce najwyższych urzędników państwowych, ukryte wśród domów arabskiej wioski Gurna, wreszcie wioska i grobowce rzemieślników, pracujących przy wykuwaniu i dekorowaniu grobów królewskich - Deir el-Medina.
Na południowym skraju Teb Zachodnich, w Malkata, odkryto pałac królewski, wzniesiony dla Amenhotepa III, który przeniósł się tam w ostatnich latach swojego panowania.
Syn Amenhotepa III, Amenhotep IV, był twórcą herezji. Po kilku latach panowania zmienił imię na Echnaton i opuścił Teby, polecając wybudować nową stolicę. Świątynie tebańskie zostały zamknięte, a wizerunki i imiona tebańskiego boga Amona skuwano ze ścian. Decyzję o zakończeniu herezji podjął młodziutki Tutanchamon, który jednak nie wrócił do Teb, lecz przeniósł się z dworem do Memfis. Pochowany wszakże został w Dolinie Królów, a jego grobowiec jest jedynym odkrytym nienaruszonym (a raczej prawie nienaruszonym) grobowcem królewskim w Egipcie.
Za panowania XIX dynastii stolica została przeniesiona do Dolnego Egiptu, jednak Teby nadal były jednym z ważniejszych miast imperium, choć odgrywały rolę przede wszystkim religijną. Po śmierci ostatniego władcy XX dynastii potężni kapłani Amona proklamowali w Tebach teokratyczne państwo podległe bezpośrednio woli boga Amona. Podwaliny samodzielności politycznej kapłanów położył, prawdopodobnie jeszcze za życia ostatniego władcy XX dynastii, arcykapłan Amona imieniem Herhor (jeden z bohaterów powieści Bolesława Prusa Faraon).
Teby podupadły w wyniku dwukrotnego najazdu Asyryjczyków, którzy walczyli z nubijskimi władcami XXV dynastii i splądrowali miasto. W czasach greckich Teby były ośrodkiem sprzeciwu wobec panowania obcych, nieegipskich władców. Podczas rządów rzymskich miasto przestało istnieć.
W 1979 kompleks starożytnych budowli został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.
