Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.

Sa Sardigna est un'ìsula de su Mare Mediterràneu otzidentale, posta a unos 200km de sa peninsula italiana, su matessi de sa Tunisia, unos 300km dae sa Ligùria e 500 de sa Ispagna. Sa terra prus a probe est sa Corsica, petzi 11km.

[edit] Geografia

Sa forma de s'ìsula est cussa de unu retàngulu longu, de unos 260km in diretzione NS e unos 120 in sa EO. Sa punta a N est sa bidda de Lungoni Santa Teresa Gaddura, sa de S su Cabu Teulada. Sos mares chi l'inghìriant sunt su Mare Tirrenu a E e su Mare de Sardinna a O. S'àrea est de ca. 24.000km², s'oru de mare de unos 2400 km.

Monte po su 13,5 %, montigru po su 68 % e pranu po su 18,5 %. Su monte prus artu tirat 1834m (Punta La Màrmora), in sa serra de su Gennargentu, in su mesu de s'ìsula.

Su tempus tirat a su sicu, in istade e in ierru. Sa temperadura mèdia est de 14-18 °C, cun cambiamentos mannos intre pranu e monte, istade e ierru: si podet passare de is -2 o -3 a is 30 °C. Su bentu podet esse forte meda, ispètzia su bentu estu (de NO). Proit pagos, 400-600mm a s'annu, cun diferèntzias mannas intre monte e pranu, oru de mare e terra aintru.

Bi at petzi unu lagu naturale, su lagu Baratz, in su NO de s'ìsula, acanta de Tàtari e de s'Alighera. Sos rìbos (cursos de àbba semper prenos) sunt pagos: de N a S su Coghinas, su Mannu (de Tàtari), su Temu, su Cedrinu, su Tirsu, su Frumindosa, su Mannu e su Cixerri. Sos àteros sunt rios, sicos in parte de s'annu. Su frùmene prus longu est su Tirsu, chi tirat 159km e isbucat in su Mare de Sardinna apustis de esser tocadu sa tzitade de Aristanis.

[edit] Istòria

S'istòria de sa Sardigna at raighinas lontanas chi partint dae su Paleolìticu. Sos omines però bivent continu in s'isula petzi dae su neolìticu. De cuddu perìodu est s'isfrutamentu de s'ossidiana, su bidru vulcànicu nieddu de su Monte Arci, raru meda in totube. Dae su neolìticu a s'edade de su brunzu (XIX - XIII sèculos innantis de Cristu) sunt nàschidas tzivilizatziones chi connoschimus cun su nùmene de "prenuràgicas", ca sunt bènnidas innantis de cudda prus manna e famosa de sos nuraghes. Su perìodu nuràgicu at bidu su cumparrer in Sardigna de una tziviltade peculiare, distinta dae construtziones megalìticas ùnicas in su mundu (sos nuraghes matessi, sos putzos sacros, sas "tumbas de gigantes"); unu agiudu abibadore a s'istùdiu de custa tziviltade est dae pagus arribadu dae una teoria (de su giornalista Sergio Frau) chi est coberende cunfirmas de importu e chi biet in sa tzivilizatzione nuràgica s'orìgine istòrica de su mitu de Atlàntide.

Sighinde custa teoria, chi s'agatat in su lìberu "Le Colonne d'Ercole - Un'inchiesta", su giornalista, cun istùdios archeològicos e istòricos, narat chi sas colonnas de Ercole in s'antichidade fint in su canale de Sitzìlia e non in Gibilterra comente ischimus a die de oe. Si custas colunnas sunt in custu logu, tando s'ùnica Isula chi currispondit a sa descritzione de Atlàntide est sa Sardigna. Ma si pode esser siguros chi su mare este istau sa bia printzipale chi a mantesu sa Sardigna a zentru de sa zivilidade mediterranea. Poded essere chi sos chi biviant in Sardigna fiant issos sa "zente de su mare" chi timiant sos egitzianos antigos. Ma este siguru chi, dae su mare, anta comintzau a arribare gente chi chiracaiant arrame, prumbu, trigu, e attras cosas pro faghere commerciu. Innanzis a tottus sos fenicios, chi arribant inue oe du este Casteddu 1500 annos innantis de Cristu. Appustis costruint atteras cittades: Tharros, Nora, Bithia, Sulci, Sant'Antiogu. Sas urtimas fianta meda mannas, poite inie due fia su minerale chi di serviada. Non s'ischede meda de cummente fianta sas cosas cun chie biviat in Sardigna e custos fenicios, ma issos abbarraiant accanta de su mare e chircaiant de istare de accordiu con sa gente autoctona. Funti sos fenicios a iscriere pro sa prima orta su numene Sardigna, in d'una perda chi este in su museu archeologicu de su Castrum de Casteddu, si pode narre chi issos non imperaiant sas vocales canno iscriant. Parede chi, cummente si passada dae sos fenicios de su Libanu a cussos chi bivenno in Africa sunt naos Punicos, calincuna cosa cammiada, poite custos sunt prus malos e cherent faere sos meres. In custu tempusu sa Sardigna este puru una base militare de sos punicos, poite sas naves issoro trae Cartagine e su portu de Capu Malfatanu, accanta de Teulada, serraint in d'una morsa su Mare Mediterraneu e nemos podiat passare. Appustis de sa segunda geurra punica arribant sos romanos,e po medas seculos sa Sardigna este orromana. E diventda sa "dom'e trigu" de Roma, sas tzittades accanta e su mare sunt semper prus mannas, me este siguru chi sos orromanos non si da faente a "romanizzare" sa Barbagia. Arribant a Fordongiani (Forum Traiani), Austis (Augustus) ma inie abbarant. Canno Roma orruede arribant sos Vandalos, chi teniant puru sa parte de Africa chi este accanta accanta a sa Sardigna: Ippona (ca oe si narrada Annaba, in Algeria) este sempre istetia prus accanta a Casteddu de ognia tzittade italiana. In calencuna manera sos orromanos de oriente, sos bizantinos (in sardu Aregus)ne giarrigant sos vandalos e pro chimbechentos annos abbarrant in Sardigna. A sa fine s'innanant, ma lassant famiglias nobiles, chi funti cussas chi anta annare a cummannare in su periodu de is Giuigados. De sos Aregus abbarrant sos santos e sos numenes: Costantinu, Bachis, Cirigu, pro narrere. De ammentare chi sos Aregus, commente sos atteros orromanos, non si da faent a intrare in Barbagia, e commente sos atteros ponent su Dux militaris in Fordongiani, pro chircare de firmare sas bardanas de chie biviada in sos montes. De interessu mannu sos sèculos intra su IX e su XV d.C., cando s'est isboligada sa tzivilizatzione de sos Giuigados, bàtoro rennos autòctonos de traditzione romana, non feudale, nàschidos dae s'isolamentu de sa Sardigna in sos sèculos de su domìniu àrabu de su Mediterràneu (sos sèculos VIII - IX d.C.).

In s'annu 1324, sos Aragonesos conchistant Casteddu cun s'agiudu de su giuigadu de Arbaree, catzende a foras sos Pisanos. Est sa nàschida de su Rennu de Sardigna. Dae su 1354 a su 1420, cun fases diversas, addurat sa gherra tra su rennu aragonesu e su giuigadu arbaresu, s'ùrtimu abarradu de sos bàtoro rennos sardos antigos. Persones importantes de cuddu perìodu de gherra e pestilèntzias sunt su giùighe arbaresu Mariane IV e sa fìgia sua Eleonora, Eleonora de Arbaree. In su 1420 s'ùrtimu giùighe, Guillermu de Narbona, bendet su tìtulu giuigale a su re de Aragona pro chentumìgia fiorinos de oro. Abarrat unu rennu solu, in s'ìsula, su Rennu de Sardigna, prima catalanu e a pustis ispagnolu. Cun sos catalanos e sos ispagnolos sa Sardigna connoschet su feudalismu e s'abarat pro sèculos isulada e a fora de s'istòria.

In su 1720 sa corona colat in conca a sos ducas de Savoia, chi in custa manera si faghent res. De importu, suta sos Piemontesos, su perìodu "revolutzionàriu" de sos annos 1793-1796, cun unu protagonista mannu: Giomaria Angioi. Su Rennu de Sardigna addurat cun totas sas prerogativas suas fintzas a su 1847, cando su re Càralu Albertu cuntzedit s'"Unione Perfetta" cun sos istados continentales de su rennu. In su 1861, a pustis de sas duas primas gherras de indipendèntzia italiana e de sas conchistas garibaldinas, mudat nùmene in Rennu de Itàlia.

In su sèculu de binti sunt de ammentare sos fatos de sa Brigata Tàtari in sa Prima Gherra Mundiale, dae chi s'est ischidada torra s'identidade e su natzionalismu sardu. De su 1921 est sa nàschida de su Partidu Sardu de Atzione, fundadu, cun àteros, dae Emìliu Lussu.

In sos annos 50 ant picadu comintzu fatos noos. Est istada bogada sa malària, gràtzias a su dinare de sa fundatzione Rockefeller, e custu est istadu unu fatu bonu pro sas populatziones de sas marinas e su turismu. In su matessi tempus sunt istadas impostas però sas tzerachias militares: mìgias e mìgias de ètaros leados a sas atividades econòmicas e postos suta sa cumpetèntzia militare de sa Nato e de sos americanos. De sos annos '70 imbetzes est su "Pranu de Rinàschida", una leze de s'istadu italianu chi cuntzediat dinare meda pro fraigare industrias mannas in Sardigna. Gai sunt nàschidos sos polos chìmicos in Otana, Portu Vesme e Portu Torres, e sas rafinerias in Sarroch. Ma, a pustis de tantos annos, si podet narrer chi est istadu unu faddimentu cumpretu, unu faddimentu econòmicu, ambientale e sotziale puru, ca sos problemas de sa modernizatzione de sa Sardigna sunt abarrados bell'e totus e nde sunt nàschidos àteros noos.

[edit] Sa Regione

Sa Sardigna est una de sas 5 regiones autònomas a istatutu ispeciale de Itàlia. Sa Sardigna est s'ùnica Regione de Itàlia (imparis cun su Veneto) chi sos bividores hant de manera ufitziale su nùmene de «popolo» dadu dae su Parlamentu italianu.

Assentada in sa Costitutzione de sa Repùbrica Italiana, est nàschida in su 1948. Sas primas eletziones bi sunt istadas in su 1954.

Oe, su presidente de sa Regione est Renato Soru.

[edit] Cultura

• Festas
  • Sa die de sa Sardigna - Festa de su populu Sardu
  • Sa Sartiglia
  • Su Redentore 29 Austu: Nùgoro
  • Sa essida de sos Candaleris (La faradda di li Candareri) 14 Austu: Sassari
  • Sa essida de sos Candaleris 14 Austu: Nulvi
  • Sos martires turritanos: Porto Torres
  • Sa festa de Santu Simpriziu 15 Maju: Olbia
  • Sa festa de Sant'Efisiu: Casteddu

[edit] Turismu

S'isula est portada a nùmene pro sas localidades turisticas suas, e intra custas podimus amentare sa Costa Smeralda, sas isulas de La Maddalena e Caprera, sa tzitade catalana de S'Alighera, pro sas calas ispantosas de s'Ogiastra incastradas in sas falèsias calcàreas artas: Cala Goloritzè, Cala Luna, Cala Gonone e puru pro s'internu sou, e in particulare su Gennargentu. In sos ùrtimos annos in su Sud ant fraigadu paritzas locandas e sìtios turìsticos (a SE Crabonaxa e Muraera a SO Santa Mragaida de Pula, Chia). Interessantes pro su turismu s'archeologia sas Ìsulas de s'Arcipèlagu sulcitanu (Santu Antiogu e San Pietro): in custu arcipèlagu in su perìodu Maju - Làmpadas faghent oe galu sa pisca de su Tunnu Ruju (Tunnus Tynnus) cun sos brancos de tunnos chi benint dae s'Atlànticu, in fase riprodutiva.

[edit] Àteros

• Sa categoria Sardigna de su archivu dmoz.Template:Link AdQ

Template:Link AdQ