Kamal
From Wikipedia
مۇستاپا كامال
ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ
مۇستاپا كامالنصڭ قصسقصچة تارصخص
مۇستاپا كامال ئوسمانصية دۆلصتصنصڭ سالۇنصيك(ھازصر گصرصتسصيةگة قارايدۇ) شةھصرصدة 1881- يصلص تۇغۇلصدۇ. بۇ شةھةر يةھۇدصلار، گصرصتسصيةلصكلةر ۋة بۇلغارلصقلار بصلةن توشۇپ كةتكةن بصر شةھةر بولۇپ، بۇ تائصفصلةر ئصسلامغا ئۆچ ۋة ئوسمانصية دۆلصتصنصڭ يصقصلصشصنص ئارزۇ قصلصدصغانلار... مۇستاپا كامال ئصسلامنص ۋة خةلصپصلصكنص يامان كۆرصدصغان مۇشۇ مۇھصتتا ئۆسۈپ يېتصلگةنلصكص ئۈچۈن، ئصسلامغا بولغان ئۆچمةنلصكص ئصچ- ئصچصگة سصڭصپ كېتصدۇ.
ئةنگصلصيةلصك يازغۇچص"ھ، س، ئارمصسترونج"غۇۋا بۆرة" نامصلصق كصتاۋصدا:"مۇستاپا كامالنصڭ بوۋصلصرص ئصسپانصيةدصن سالونيصك شةھصرصگة ھصجرةت قصلصپ بارغان يةھۇدصلار بولۇپ، بۇلار دونصما يةھۇدصلصرص دةپ ئاتصلصدۇ، بۇلار ئصسلامغا كصرگةنلصكصنص داۋا قصلغان" دةپ يازصدۇ.
بۇ ئادةمنصڭ ھاياتصدا ئادةمنص ھةيرانغا سالصدصغان بصر تةرصپص شۇكص، راھصبلار مۇستاپا كامالنص بوۋاق ۋاقتصدا سالۇنصيك شةھصرصدصكص بصر چصركاۋدصن تاشلاندۇق ھالصتصدة تېپصۋالصدۇ. راھصبلار ئۇنص تةربصيلةپ چصقصدۇ ۋة ئۇنصڭغا فصرانصسية تصلصنص ئۆگصتصدۇ، ئۇ ئۇ تصلنص ياخشص كۆرۈپ قالصدۇ، راھصبلار ئۇنصڭ ئصنقصلاب مايصلچانلصقصنص غصزالاندۇرۇپ تۇرصدصغان ۋة ئصدصية قۇرۇلمصصسصنص يۈزلةندۈرۈپ تۇرصدصغان چةتئةل كصتابلصرص بصلةن تةمصنلةپ تۇرصدۇ. شۇڭا ئۇ غةرب ئصدصيصسص ۋة غةرب مۇتةپةككۈرلصرصگة قصزصقصپ قالصدۇ ۋة ئۇلارنص دوراشنص ئارزۇ قصلصدۇ. شۇ سةۋةبلصك ئوسمانصية ئصسلام دۆلصتصنص يامان كۆرصدۇ ۋة ئۇنص يوقۇتۇش ئويصنص قصلصپ يۈرصدۇ.
مۇشۇ ئارصلصقتا ئۇنصڭ ئانا تةرةپ تاغصسص ئۇنص ھةقسصز تةلصم بېرصدصغان ھةربص مةكتةپكة ئورۇنلاشتۇرۇپ قويصدۇ، ئۇ ئوقۇشتا نةتصجة قازصنصپ ئوفصتسېرلار سېپصغا كصرصدۇ...1905- يصلص مۇستاپا كامال ھةربصلةرنصڭ مۇشاۋۇرص بولصدۇ، شۇنصڭ بصلةن ئۇنصڭ ئالدصدا مةنسةپ ئۆسۈش يولص ئېچصلصدۇ ۋة ئارزۇلصرصنص رصئاللصققا چصقصرصش پۇرسصتص كۈنسصرص ئاشصدۇ. ئۇ ھةربص مةسلصھةتچصلةر پاكولتصتصدا ئوقۇۋاتقان چاغلصرصدا"ئصنقصلاۋص ۋةتةن" تةشكصلاتصغا ئةزا بولصدۇ، بۇ تةشكصلات خةلصپصلصك تۈزۈمصنص يصقصتصشنص پصلانلاۋاتقان ئصدص، لېكصن بۇلارنصڭ ئصشلصرص پاش بولۇپ قولغا ئېلصنصدۇ، مۇشۇ قاتاردا مۇستاپا كامال تۈرمصگة تاشلصنصپ، بصر مۇددةتتصن كېيصن قويۇپ بېرصلصدۇ.
ئۇ تۈرمصدصن چصققاندصن كېيصن غةربنصڭ ھصمايصسص ئاستصدا خصزمةت ئېلصپ بېرصۋاتقان ماسۇنصي يةھۇدصلارنصڭ"ئصتتصپاق ۋة تةرةققصيات" جةمصيصتصگة ئةزا بولصدۇ. ئصتتصپاق ۋة تةرةققصيات جةمصيصتص سۇلتان ئابدۇلھةمصدگة قارصشص مةقدۇنصيادا ئصنقصلاب ئوتصنص ئۇلغايتصدۇ، سۇلتان ئابدۇلھةمصد ئۇلارنصڭ تةلصۋصنص ئاڭلاپ بېقصشقا قوشۇلغاندا، ئصنقصلاپ داھصلصرصنصڭ شةرصپص تېخصمۇ ئۆسصدۇ. مۇشۇ ۋاقصتنصڭ ئۆزصدة ئصستانبولدا خةلق ئصنقصلاۋص قوزغصلصپ، ئصتتصپاق ۋة تةرةققصيات داھصلصرصنص ئېيصپلايدۇ ۋة سۇلتانغا قارصشص تۇرۇشنص تةنقصد قصلصدۇ. دةل مۇشۇ يةردة ھةربصلةر-ماسۇنصية ئةزالصرص قوماندان دةرجصسصگة يېتصپ قالغان- خةلق قوزغصلصڭصنص كۈچكة تايصنصپ باستۇرصدۇ. خةلق قوزغصلصڭصنص پةسةيتصپ، سۇلتان ئابدۇلھةمصدنص مةنسصپصدصن ئېلصپ تاشلايدۇ، ئۇنصڭ ئورنصغا سۇلتان ئابدۇلھةمصدنصڭ تاغصسصنصڭ بالصسص ئابدۇلمةجصدنص قورچاق خةلصپة ئورنصدا تصكلةپ قويصدۇ، ئةمةلص سصياسص ھوقۇق ئصتتصپاق ۋة تةرةققصيات پارتصيصسصنصڭ قولصغا ئۆتۈپ كېتصدۇ.
1909- يصلص سۇلتان ئابدۇلھةمصد مةنسصپصدصن چۈشۈرصۋصتصلگةندصن كېيصن، ئوسمانصية دۆلصتص خةتةرلصك بصر نةرسصگة ئايلصنصپ قالصدۇ. ئصسلام بصرلصكص، ئصسلام خةلصپصلصگص ۋة ئصسلامغا زصت ھةر ئېقصملارغا يول كةڭرص ئېچصلصپ كېتصدۇ. خصرصستصيانلاشتۇرۇش ئۆمةكلصرص ۋة ماسۇنصية تةشكصلاتلصرص تةشصۋصقات ئارقصلصق خةلق ئېڭصنص ئصگةللصۋالصدۇ، ئوسمانصية دۆلصتصدة 3 يةھۇدص ۋةزصر قاتناشقان ھۆكۈمةت شةكصللصنصدۇ.
ئاندصن كېيصن پةلةستصنگة يول ئېچصلصدۇ، زېمصن ۋة ئۆي بصدصكلصرص تولۇق ئةركصنلصك ئصچصدة زېمصن سېتصش ھةركصتصنص ئېلصپ بارصدۇ. يةھۇدصلار، دونصما ۋة ماسۇنلار بصدصكلةرنصڭ ئارقصسصدا تۇرۇپ ئۇلارنص كۈچةيتصپ تۇرصدۇ.
يةھۇدصلارنصڭ"ئصتتصپاق ۋة تةرةققصيات" جةمصيصتصنصڭ رةھبةرلصك بةنزصسصدة بصرمۇ تۈرك تېپصلمايدصغانلصقص ئادةمنص ھةيرانلصققا سالصدۇ، بۇ جةمصيةت تۇران مصللةتچصلصكصنص كۆتۈرۈپ چصقصپ مۇسۇلمانلار ئارصسصدا بۆلگۈنچصلصك سالصدۇ، تۈركلةر بصلةن ئةرةبلةر ۋة باشقا مۇسۇلمانلار ئارصسصدا بۆلۈنۈش پةيدا قصلصدۇ.
ئصتتصپاق ۋة تةرةققصيات تةشكصلاتص بصر مةزگصللةردة ئوسمانصية دۆلصتصنص بصر قانچة تةرةپتصن غةربلاشتۇرۇش خصزمصتصنص ئېلصپ بارصدۇ:
1. ئةنگصلصيةگة تولۇق تةسلصم بولغانلصقصنص بصلدۈرصدۇ.
2. تارابصلصس(لصۋصية) شةھصرصنص ئصتالصيةگة تاپشۇرۇپ بېرصدۇ.
3.يةھۇدصلارنصڭ پةلةستصنگة ھصجرةت قصلصشغا يول ئېچصپ بېرصدۇ.
4. ئةسةبص مصللةتچصلصكنص قوزغاپ چصقصپ، ئةرةب ۋة تۈركلةرنصڭ بصرلصشصشصگة توسالغۇ پةيدا قصلصدۇ.
5. ئوسمانصية دۆلصتصگة تةۋة رايۇنلاردصكص ئةرةبلةرنص تۈركلةشتۈرۈشكة ھةرصكةت قصلصدۇ.
6.تۈران ئېقصمصنص كۆتۈرۈپ چصقصدۇ ۋة تۈرك جصنسصنص دۇنيادصكص ئةڭ ئۈستۈن جصنس دةپ تونۇشتۇرصدۇ.
مانا بۇ ئصشلار بصرصنجص دۇنيا ئۇرۇشصنصڭ ئالدصنقص 10 يصلصدا يۈز بېرصدۇ. بۇ ئون يصلدا بولغان بۇ ئصشلار، غةربلاشتۇرۇش پصلانصنصڭ دةسلةپقص يۈزص ئصدص.مۇستاپا كامال رةئصس بولغاندصن كېيصن بۇ پصلانلارنص ئۆز ئةينص ئصجرا قصلصدۇ.
1914- يصلص تۈركصية گصرمانصية بصلةن بصرلصشصپ بصرصنجص دۇنيا ئۇرۇشصغا كصرصدۇ، ئوسمانصية دۆلصتصنصڭ گصرمانلار سېپصگة قوشۇلۇپ بصرصنجص دۇنيا ئۇرۇشصغا قاتنصشصشص ئصتتصپاق ۋة تةرةققصيات پارتصيصسصنصڭ ئصشص ئصدص(چۈنكص سۇلتان ئابدۇلھةمصد پالانغان، قورچاق خةلصپصدة سصياسص ھوقۇق يوق، پۈتۈن ھوقۇق مۇشۇ قارانصيةت پارتصيةنصڭ قولصغا مةركةزلصشصپ قالغان). ئوسمانلارنصڭ بۇ ئۇرۇشقا قاتنصشصشص تۈپتصن خاتا ئصدص، باشقصلارنصڭ ئۇرۇشصغا قاتنصشصپ، كۈچصنص ئاجصزلاشتۇرۇپ تۈگةتكصنص ئةڭ چوڭ خاتالصق. تةرةپ تةرةپتصن دۈشمةنلةر پۇرسةت كۈتۈپ تۇرصۋاتسا تۈركصيةگة نېمة پايدا بولسۇن! بصرصنجص دۇنيا ئۇرۇشص-غةربنصڭ ئصچكص توقۇنۇشص بولۇپ، ئصسلام مةسصلصسص ئةمةس ئصدص- ئاساسلصق دۆلةتلةرنصڭ مةغلۇبصيصتص بصلةن ئاياغلصشصدۇ، خةلصپصلصك دۆلصتص تةقسصم قصلصنصشقا باشلايدۇ. ئۇرۇش ئارصلصقصدا مۇستاپا كامالنصڭ مةرتصۋصسص ئۆسۈپ، ۋةتةنپةرۋةر ۋة مصللص قةھرصمان بولۇپ كۆرۈنصدۇ.
مۇستاپا كامال 1919- يصلص ئصنگصلصزلار ھصمايصسص ئاستصدا ئصنقصلاۋصنص باشلايدۇ، بةزص بصر پصكصر (ئصدصية) ئصگلصرص ۋة ياش رةھبةرلةر ئۇنصڭغا خةلصپصلصككة چېقصلماسلصق شةرصتص بصلةن قوشۇلصدۇ. يۇنان (گصرصتسصية)غا قارصشص ئۇرۇش بصر يېرصم يصل داۋام قصلصدۇ، مۇستاپا كامال شۇ ئارصلصقتا ئصسلام شوئارصنص ئصشقا سالصدۇ ۋة قورئاننص كۆتۈرۋالصدۇ. ئصنگصلصزلار بۇ ئصنقصلابنصڭ نةتصجة قازصنصشص ئۈچۈن پۈتۈن كۈچصنص ئصشقا سالصدۇ، 1921- يصلص كامال بصلةن گصرصتسصيةلصكلةر ئارصسصدا ئۇرۇش قايتا باشلانغاندا، گصرصتسصية تۈركصيةنصڭ ئصزمصر شةھصرصدصن ئۆزلصكصدصن چصكصنصپ چصقصپ كېتصدۇ، مۇستاپا كامال بصر پاي ئوق ئاتماي شةھةرگة كصرصدۇ. غةرب تةشۋصقاتلصرص مۇستاپا كامالنصڭ بۇ خصيالص غةلصبصسنص ناھايصتص زورايتصپ تةسۋصرلةيدۇ، مۇسۇلمانلار بۇ يالغان غةلصبصگة ئصشنصپ قالصدۇ، خةلصپصلصكنص جانلاندۇرۇشتا ئۇنصڭغا ئارزۇ ئارمانلصرصنص باغلصشصدۇ.
مۇستاپا كامال ئةنقةرةگة قايتصپ كةلگةندصن كېيصن بۈيۈك ۋةتةن مةجصلصسص(پارلامنت) ئۇنصڭغا غازص دېگةن ئۇنۋاننص بېرصدۇ. بۇ ئۇنۋان ئادةتتة سۇلتان ئاھالصسصدصكصلةرگة بېرصلصدصغان ئۇنۋان ئصدص. شۇنصڭ بصلةن ئابرويص تېخصمۇ ئۆسصدۇ، تۈرلۈك ئصسلام ئةللصرصدصن ئۇنصڭغا تةبرصك تصلگصراملصرص كېلصشكة باشلايدۇ، شۇ چاغلاردا ئصسلام دۇنياسص مۇستاپا كامالنصڭ ئصنقصلاۋص بصلةن پةخصرلصنصپ يۈرصدۇ.
بۈيۈك ۋةتةن مةجلصسص بۇ غةلصبصدصن كېيصن مۇستاپا كامالنص ھۆكۈمةتنصڭ قانۇنلۇق رةئصسص (باش باكان) قصلصپ تةيصنلةيدۇ.كامال 1921-يصلص ۋةكصلص"ئصسمةت باشانص" ئةنگصلصيةگة تۈركصيةنصڭ مۇستةقصللصقص توغرصسصدا سۆھبةت ئۆتكۈزۈشكة ئةۋةتصدۇ. ئةنگصلصيةنصڭ تاشقص ئصشلار مېنصستصرص لورد كصيزون تۈركصيةنصڭ مۇستةقصللصقصغا مۇنداق شةرتلةرنص قويصدۇ:"تۈركصية ئصسلام دۇنياسص بصلةن ئالاقصسنص ئۈزصدۇ، ئصسلام خةلصپصلصك تۈزۈمصنص ئةمةلدصن قالدۇرصدۇ، خصلاپةت قوللصغۇچصلصرص ئېلصپ بېرصۋاتقان ھةر قانداق ھةرصكةتنص باستۇرۇشقا ۋةدة بېرصدۇ ۋة تۈركصية غةرب دۇستۇرص(قانۇنص)نص قانۇن قصلصشقا تاللايدۇ"
كامال ئةنگصلصيةنصڭ يوليۇرۇقصنص ئصجرا قصلصدۇ، تۈركصيةگة شصۋصتسارصيةنصڭ مةدةنص قانۇنصنص تاللايدۇ. 1922- يصلص سةلتةنةتنص بصكار قصلصپ، ئۇنص خصلاپةتلصكتصن ئايرصپ تاشلايدۇ. شۇ سةۋةبتصن قورچاق خةلصپة ماددص ۋة مةنصۋص ھوقۇقصنص ئصشقا سېلصشتصن مةھرۇم قالصدۇ. مۇستاپا كامال ئصلمانصزم كۆز قاراشلارنص باشقصلار قارشص چصقسصمۇ كۈچكة تايصنصپ يولغا قويصدۇ. قارشص تۇرغانلارغا ئۆلۈم جازاسص بېرصدۇ. مېنصستصر كصرزصسص يۈز بةگةندة ئومۇمص ۋةتةن مةجصلصسص ھۆكۈمةت تةشكصللةش خصزمصتصنص ئۇنصڭغا تاپشۇرصدۇ. ئۇ بۇ پۇرسةتنص غةنصمةت بصلصپ 1923- يصلص 10-ئاينصڭ 29- كۈنص ئۆزصنص تۈركصية جۇمھۇرصيصتصنصڭ رةئصسص قصلصۋالصدۇ ۋة پۈتۈن ھوقۇقلارنص قولصغا كصرگۈزصۋالصدۇ.
مۇستاپا كامال 1924- يصلص 3-ئاينصڭ 3- كۈنص نصجصس نصيةتلصرصنص ۋة يامان غةرةزلصرصنص ئاشكارصلاپ، ئصسلام خةلصپصلصك تۈزۈمصنص بصكار قصلصپ تاشلصغانلصقصنص ئصلان قصلصدۇ، خةلصپصنص ئائصلصسص بصلةن قوشۇپ شةھةردصن پالايدۇ، دصننص دۆلةتتصن ئايرصپ تاشلايدۇ ۋة خةلصپصلصك تۈزۈمصنص ئةسلصگة كةلتۈرصمصز دېگۈچصلةرگة ئۆلۈم جازاسصنص چصقصرصدۇ.(دېڭصزغا تاشلصۋةتكةنلةرنصڭ ھةممصسص دةل سصياسص نوقتصدصن مۇستاپا كامالغا قارشص تۇرغان ئالصملار ۋة سصياسص ئةربابلار ئصدص).
شۇ يصلنصڭ ئۆزصدة دصنص مائارصپنص ئةمةلدصن قالدۇرۇپ، غةرب مائارصپ تۈزۈمصنص يولغا قويصدۇ. 1925- يصلص تۈركصيةنص ئصسلامدصن پۈتۈن ئاجراشتۇرصدۇ، خانصملارنصڭ ھصجابنص ئېلصۋصتصشص ئۈچۈن ئالاھصدة قانۇن چصقصرصپ، ئصجرا قصلصش ئصشلصرصغا مةخسۇس ئۆزص نازارةتچص بولصدۇ، قارشص تۇرغانلارنص جازالايدۇ، قارشص تۇرغانلارنص دارغا ئاسصدۇ، ساقچصلار يولدا ھصجابصلصق ئاياللارنص كۆرۈپ قالسا ھصجابصنص مةجبۇرص ئېلصپ تاشلايدۇ.
خةلصپلصك چۈشۈپ كةتكةندصن كېيصن، تۈركصيةنص ئصسلام دۇنياسصدصن ئايرصيدصغان بۇ قصلمصشلارنص مۇسۇلمانلار قوبۇل قصلماي، زور كۆلةمدة نامايصش ئېلصپ بارصدۇ، لېكصن كۈچ بولمصغاچقا ئۈنۈم بةرمةيدۇ.
ھصجاز زېمصنصڭ ھاكصمص"ھۈسةين بصن ئةلص" ئۆزصنص مۇسۇلمانلارنصڭ خةلصپصسص قصلصپ تصكلةشكة ئۇرۇنغاندا، ئصنگصلصزلار ئۇنص قةبرصس(سپصروس)گة سولاپ قويصدۇ، شۇنداقلا ئصنگصلصزلار قاھصرةدصكص خةلصپصنص قايتا تۇرغۇزۇش قۇرۇلتصيصنصڭ ئصشقا ئېشصشصغا توسقۇنلۇق قصلصدۇ ۋة ھصندصستاندصكص خصلاپةت جةمصيتصنص ئةمةلدصن قالدۇرۋصتصدۇ.
غةرب مۇستةملصكصسص رةسۇلۇللاھ دةۋرصدصن تارتصپ داۋاملصشصپ كةلگةن خةلصپصلصك تۈزۈمصنص مانا مۇشۇ ئۇسۇللار بصلةن يوقۇتۇپ تاشلايدۇ...
مۇستاپا كامال شصلةپة كېيصپ، تۈركصيةنص كصزصپ چصقصدۇ، بصر ئادةمنصڭ تةربۇش(تۈركلةرنصڭ باشقا كېصيصدصغان دوپپصسص)نص كۆرۈپ قالسا چېچصلصپ كېتصدۇ. ئۇ بصر قېتصم مصسصرنصڭ ئةنقةرةدصكص كونسۇلص بصلةن دوپپا توغرصسصدا خاپۇلصشصپ قېلصپ:"پادصشاھصڭغا ئېيصت، مةن بۇ خصل كېيصمنص ياقتۇرمايمةن"دةيدۇ.
ئۇ ئةرةب تصلص، ئصككص ھېيت بايرصمص، ئةرةبچة ئةزاننص بصكار قصلصپ تاشلايدۇ، مةسجصدنص مۇزصخانصغا ئايلاندۇرصدۇ، مةسجصد تاملصرصدصكص ئايةتلةرنص ئۆچۈرۋصتصشكة بۇيرۇيدۇ.1926- يصلص شةرئص نصكاھ قانۇنصنص ئةمةلدصن قالدۇرۇپ غةرب تۈزۈمصنص يولغا قويصدۇ.
دېمةك، ئۇ مةلئۇن تۈركصيةنصڭ ئصسلام بصلةن بولغان ئالاقصسصنص پۈتۈن ئۈزۈپ تاشلايدۇ ۋة غةرب مةدةنصيصتصنص پۈتۈن سۆرةپ كصرصدۇ.
ئۇ بصر قېتصم جصرصس ئالصيسۇن دېگةن مۇخبصر بصلةن سۆھبةت ئۆتكۈزۈپ مۇخبصرغا:"سةن دصن توغۇرلۇق سۆزلةۋاتصسةن، بصلصپ قويغصنكص، مةن دصنغا ئېتصقاد قصلمايمةن، دصن دېگةننصڭ ھةممصسصنص دېڭصزغا تاشلصۋةتسةم دةيمةن"دېگةن.
ماسۇنصية مائارصپ ئېنصسكصلوپصدصسصنصڭ 162-بېتصدة مۇنداق دېيصلگةن:"مۇستاپا كامال ئېلصپ بارغان ئېصنقصلاب ماسۇنصلارغا كۆپ پايدا يةتكۈزدص، چۈنكص ئۇ ئصسلام سةلتةنةتصنص يوقاتتص، خصلاپةتلصكنص ئةمةلدصن قالدۇردص، شةرئص مةھكصمصلةرنص تاقصدص ۋة ئصسلام دصنصنص ھاياتتصن يصراقلاشتۇردص"
ئۇ مةلئۇن غةربنص دورصماقچص بولۇپ خصلاپةتلصكنص يوقاتتص، لېكصن مصراس ۋة ئةنئةنصۋلصكنص تاشلاپ غةربنص دوراش تۈركصيةگة ياكص باشقا ئصسلام ئةللصرصگة تةرةققصيات ئېلصپ كةلمصدص ۋة كةلمةيدۇ.تۈركصية ھازصرغصچة ياۋرۇپا ئةللصرصدصن قوبۇل قصلصنمايدۇ، شۇ سةۋةبتصن تۈركصية دۆلصتص قةدصمص شةرصپصنص يوقاتتص ۋة يېڭص شةرةپ يارتالمصدص. تۈركصية ھازصر50مصليارت دوللارغا يېقصن قةرزدصن قۇتۇلالماي يۈرۈيدۇ.
تۈركصية جۇمھۇرصيصتصدة 1950- يصلنصڭ مابةينصدة 60 قا يېصقصن ھۆكۈمةت ئالمصشصپ بولدص، يصلصغا بصردصن دېگصدةك ھۆكۈمةت ئالمصشصپ تۇرصدۇ. بۇ تۈركصيةنصڭ مۇقصم ۋة خاتصرجةم شارائصتقا ئېرصشصپ قالسا گۈللصنصپ قالماسلصقص ئۈچۈن بولصۋاتقان ئصشلار.سابصق جۇمھۇرصيةت رةئصسص سۇلايمان دصمصرصل:"تۈركصيةدة دۆلةتنصڭ ئارقصسصدا مةخپص دۆلةت بار" دېگةن ئصدص. شۇڭا ئصسلام ئصدصيصسص بار كصشلةر ھۆكۈمةت بېشصغا چصقصپ قالسا ئصلمانصزم كۈچلصرص ۋة تةرةپدارلصرص بولغان ھةربصلةر ھةربص ئصنقصلاپ قوزغاپ ھۆكۈمةتنص يصقصتصپ تاشلايدۇ...( پروفېسور ئصنژېنصر ۋة سصياسصيۇن نةجمصدصن ئةربةكاننصڭ ھۆكۈمصتصنص 97- يصلص ھةربص ئصنقصلاپ يصقصتصۋةتتص).
بۇ ئةمةلصيةت، شۇڭا تۈركصية ھةربص، سصياسص، ئصقتصسادص ۋة ئصجتصمائص جةھةتتصن مۇقصم ئةمةس، ھةم مۇقصم قويمايدۇ. چۈنكص دصن دۈشمةنلصرص خةلقنصڭ يةنصلا دصندا مۇستةھكةم تۇرغانلصقصنص كۆرۈپ، قايتا خةلصپصلصكنصڭ تۈركصيةدة تصكلصنصپ قېلصشدصن ئةنسصرةيدۇ. تۈركصية خةلقص ئصسلام مةدةنصيصتصگة تةۋة مۇسۇلمان بولغانلصقص ئۈچۈن ياۋرۇپا بصرلةشمصسصگة كصرةلمةيدۇ. تۈركصية غةربنصڭ قۇرقصدا ئايلصنصپ يۈرصدۇ، بصراق بۇ ئاۋارصچصلصقتصن باشقا نةرسة ئةمةس...
خۇلاسة
بۇ تةتقصقاتلار مۇستاپا كامالنصڭ ماسۇنصية تةشكصلاتصنصڭ ئةڭ ئصخلاسمةن كصشلصرصنصڭ بصرسص ئصكةنلصگصنص، ئۇنصڭ دونصما يةھۇدصلصرصنصڭ پۇشتص ئصكةنلصگصنص ۋة ئۇرۇشلاردا يالغان تونغا ئورنصۋالغانلصقصنص كةسكصن ئصپادصلةپ بېرصدۇ.
- مۇستاپا كامال ياۋرۇپالصق ۋة گصرصتسصيةلصكلةرگة قارصشص ئېلصپ بارغان جةڭنصڭ قوماندانص ئةمةس، ئۇ ئارمصيةنص تۇتۇپ تۇرغان ۋة بۇ جةڭنص باشلصغان قةھرصمانلارنصڭ ئصسصملصرصنص ئصشلةتكةن.
- مۇستاپا كامال ئةنگصلصية بصلةن ئېلصپ بېرصلغان شةرتنامصغا قول قويغاندصن كېيصن، ياۋرۇپا مۇستاپا كامالغا تۈركصيةنصڭ ھوقۇقصنص تاپشۇرۇپ بېرصپ، ئۇنصڭ ئالدصدصن چصكصنصپ چصقصپ كةتكةن. لېكصن باشقا ئةرةب دۆلةتلصرصدصن چصقصپ كةتمصگةن.
- مۇستاپا كامالغا نصسبةت بېرصلگةن ۋة زورايتصلصپ تةسۋصرلةنگةن بۇ قةھرصمانلصق، مۇستةملصكة كۈچلصرصنصڭ ئۇنصڭ مةۋجۇتلصقصنص جانلاندۇرۇش، ئۇنصڭغا مةدةت بېرصش ۋة ئۇنص رةئصس قصلصپ تصكلةش ھصلصسص ئصدص.
- ئوسمانصية دۆلصتص يوقۇلۇپ ۋة ئصصسلام خةلصپصلصگص ئةمةلدصن قالدۇرۇلغاندصن كېيصن، ئةرةب ۋة تۈرك بصرلصكص پارچصلصنصپ، ئاندصن يةھۇدصلارغا پةلةستصنگة يول چصقتص.
- مۇستاپا كامال تۈركصيةنص ئصلمانصزملصشصشقا قاتتصق ئصتتصردص، ئصسلام قانۇنلصرصنص ئةمةلدصن قالدۇردص، مۇسۇلمانلارنص بةك ئةزدص، ئۇنصڭ ئصلمانصزم قاراشلصرصغا قارصشص تۇرغان خېلص كۆپ ساندصكص مۇسۇلمانلارنص ئۆلتۈردص.
- مۇستاپا كامال ئېلصپ بارغان ئصلمانصزم ھةركصتصنص 10 يصلغا يةتمصگةن بصر قانچة يصل ئصچصدة كۈچ ۋة قورقۇتۇشقا تايصنصپ يۈرگۈزدص، غةرب مۇستةملصكچصلصرصنصڭ ھصمايصسص ئاستصدا ئېلصپ باردص، مۇستاپا كامال بصلةن غةرب ئارصسصدا ۋاستصچصلصق رولصنص ئوينصغان كصشص تۈركصيةلصك "ھاييصم ناھۇم" دېگةن يةھۇدص پوپ ئصدص.
- تۈركصيةلصك ئوفصتسېرلارنصڭ بصرسص مۇستاپا كامال توغرصسصدا "بۇت ئادةم"نامصلصق2 قصسصم كصتاۋصنص يېزصپ ئۇنصڭ ھةقصقص قصياپصتصنص ئېچصپ تاشلصدص. ئةنگصلصيةلصك يازغۇچص ئارمصسترونج "غۇۋا بۆرة" نامصلصق كصتاۋصدا مۇستاپا كامال ھةققصدة توختصلصپ:"ئۇ ھةر كصچصسص تاڭ ئاتقصچة قةھۋةخانصلاردا ھاراق ئصچةتتص، بارلصق رةزصل ئصشلارنصڭ ھةممصسنص قصلاتتص، رةزصللصكتة قۇلصقصغصچة پاتقان ئصدص. ئۇ ھاراق ۋة پاھصشصدصن قالمايتتص"دةپ يازصدۇ.
- ئصسلام خةلپصلصك تۈزۈمصنص بصكار قصلصپ تاشلاش يۈزةكص بصر ئصش بولماستصن، روس، ئصنگصلصز ۋة ياۋرۇپانصڭ پصلانلاپ بةرگةن ئصنچصكة پصلانص بصلةن بولغان. شۇڭا 1909- يصلص سۇلتان ئابدۇلھةمصدنص ئېلصپ تاشلصغاندا، ئۇنصڭ ئورنصغا ئابدۇلھةمصدنصڭ تاغصسصنصڭ كصچصك بالصسصنص ئولتۇرغۇزۇپ قويدص. بولمصسا 1909- يصلص خةلصپصنص سۈرگۈن قصلصپ بولغان ۋة پۈتۈن ھوقۇق كامالچصلارنصڭ قولصغا ئۆتۈپ بولغان. سةۋةبص ناھايصتص ئېنصقكص، بۇ ئصشنص تةدرصجص ئېلصپ بارغان، شۇنصڭغصچة مۇستاپا كامالنص تةربيصلةپ يېتۈشتۈرگةن. ئۇ قانۇنلۇق ھۆكۈمةت رةئصسص بولۇپ، پۈتۈن ھوقۇقنص قولصغا رةسمص كصرگۈزصۋالغاندصن كېيصن ئاندصن خةلصپصلصك تۈزۈمنص ئةمةلدصن قالدۇرغان ۋة ئصسلامنص ھاياتتصن يصراقلاشتۇرغان...
- مۇستاپا كامال ھوقۇققا چصققاندصن تارتصپ، ئةنگصلصية ۋة روسلارغا ساداقةتمةن بولۇپ كةلگةن ۋة ئۇلار بصلةن ئالاقصنص قويۇقلاشتۇرغان.
