Türki tillar
From Wikipedia
thumb|400px|Türk dillerinin ( ) dünyadaki diğer dil ailelerinin arasındaki yeri. Türk dilleri ailesi olarak Doğu Avrupa'dan Sibirya ve Çin'in batısına kadar uzanan bir alanda ana dil olarak 155 milyon kişi Template:Kaynak göster tarafından, ikinci dil olarak konuşanlar da sayılırsa 180 milyon kişi Template:Kaynak göster tarafından konuşulan, birbirleri ile çok yakın akraba olan ve 40 dilden oluşan bir dil ailesi tanımlanır. Türk dilleri Altay dilleri ailesine aittir. En çok konuşulan Türk dili, Türkiye Türkçesi'dir.
Türk dillerinde büyük ve küçük ses uyumu vardır, yazımda sözcükler son ekler alarak uzarlar ve cümle yapısı özne-nesne-fiil sırasıyla oluşturulur.
Yüzyıllar boyunca Türk dillerini konuşan halklar göçebe hayatı sürdürdürmüşler ve özellikle İran, İslav ve Moğol gibi farklı toplumlarla birçok alanda etkileşimde bulunmuşlardır. Geniş bir tarihe yayılan bu etkileşim sürecinden Türk dilleri de önemli oranda etkilenmiştir. Bu etkileşim sürecinde Türk dilleri de kendi aralarında bazen birbirlerinden uzaklaşıp bazen de göçebe yaşam şekli nedeniyle tekrar yaklaşıp kaynaşmışlardır. Bu yüzden Türk dil grubu ve içindeki dillerin tarihi gelişimleri kısmen belirsizleştirmiş, bu yüzden Türk dillerinin sınıflandırılmasının birden fazla sistemi oluşmuştur. Günümüzde en genel kabul görmüş sınıflandırma sistemi Samiloviç'in kalıtsal sınıflandırması olmakla beraber ayrıntılarda tartışmalar sürmektedir. Template:Portal
Contents |
[Uzgartish] "Dil" ve "Lehçe" tartışması
Türkiye'de Türk dilleri ailesinin adlandırılması, ve bu dillerin sadece bir dil mi yoksa birçok diller mi oldukları hakkında farklı fikirler yaygındır. Türk Dil Kurumu yayınlarında, önceleri "Türk lehçeleri" adı benimsenmişken, sonraları bu ad yanında "Türk dilleri" deyimine de yer verildiği görülmektedir. Ankara Üniversitesi Türk dillerini öteden beri "lehçe" sayar ve "Türk dilleri" deyiminden kaçınır. İstanbul Üniversitesi ise, daha aşırı bir tutumla, "lehçe" deyimini yalnız Çuvaşça ve Yakutça gibi öbürlerinden çok farklı iki Türk dili için kullanmakta, bu diller dışındaki bütün Türk dillerini "lehçe"nin de altında bir konuşma türü ("variety of speech") saydığı "şive" sözü ile adlandırmaktadır. Bu durumda, Türk dillerinin Türkiye'deki adlandırmalarında üç ayrı görüşle karşı karşıyayız demektir:
- Dünya Türk dil bilimi çevreleri, Türk Dil Kurumu ile Hacettepe Üniversitesi'nden Türkolog ve Altayist Talat Tekin'in görüşü: Diller,
- Ankara Üniversitesi'nin görüşü: Lehçeler,
- İstanbul Üniversitesi'nin görüşü: Çuvaşça ile Yakutça lehçe, diğerleri şive.
[Uzgartish] "Lehçe"nin anlamı
Template:Main Dil biliminde bir konuşma türünün dil mi yoksa lehçe (diyalekt) mi olduğunu saptamak için kullanılan tek dil bilimsel ölçüt karşılıklı anlaşılabilirlik ("mutual intelligibility") ölçütüdür. Bu ölçüt, sıradan bir kimsenin dille ilgili şu yalın yargısına dayanır: "Aynı dili" konuşan insanlar birbirlerini anlayabilirler, ya da aksine birbirlerini anlamayan insanlar "ayrı diller" konuşuyorlar demektir.
[Uzgartish] Örnek: Çuvaşça-Türkçe deneyi
- Vírenekensem şkula kayríš = Öğrenciler okula gittiler.
- Kíneke sítel šinçe vırtat = Kitap, masa(nın) üstünde duruyor.
Yukarıdaki Çuvaşça cümleleri Türk dil bilimi öğrenimi görmemiş, Çuvaşça öğrenmemiş bir Türk'ün anlayamayacağı açıktır. Türkçe bilmeyen bir Çuvaş'ın da bu cümlelerin Türkçe karşılıklarını anlayamayacağını kesinlikle ileri sürebiliriz. O halde, Çuvaşça ile Türkçe arasındaki karşılıklı anlaşılabilirlik oranı sıfırdır ve bunlar iki ayrı dildir diyeceğiz. Yani bunların arasındaki farklılıklar asla "lehçe" denilebilmesi için yeterli değildir.
[Uzgartish] Türk dilleri ailesi
Toplam 40 ayrı dilden oluşan, 155 milyon ana dili olarak konuşanı ile Türk dilleri ailesi, Altay dilleri grubunda büyük farkla en büyük dil ailesini oluşturur. Dünyadaki bütün dil aileleri arasında yedinci büyük dil grubunu oluşturur ve önümüzdeki on yıllar içinde daha da büyüme kapasitesine sahiptir.
Dünyadaki büyük dil aileleri:
- 1. Hint-Avrupa
- 2. Çin-Tibet
- 3. Nijer-Kongo
- 4. Afro-Asya
- 5. Avustronezce
- 6. Dravid
- 7. Türk dilleri ailesi
Neredeyse tüm Türk dillerinin fonoloji, morfoloji ve sentaksları aynıdır. Sadece Çuvaşça, Kalaç ve Kuzey-Sibirya Türk dilleri Yakutça ve Dolganca bu noktalarda farklıdır. Türk dilleri alt gruplara ayrılır ve aynı gruba ait olan diller birbirleriyle konuşabilirler. Bunun yanında komşu ülkelerin sınırlarında kaynaşmadan ileri gelen ve bazen dil gruplarının sınırlarını da aşan lehçeler bulunur.
[Uzgartish] Türk dillerinin coğrafyası
thumb|240px|Çin'in batısındaki Türk dilleri Türk dilleri, Doğu ve Güneydoğu Avrupa, Batı, Orta ve Kuzeyasya gbi büyük bir coğrafyaya dağılmıştır. Bu bölge Balkanlar'dan Çin'e, İran'dan Kuzey Denizine kadar uzanır. Asya'nın yaklaşık otuz ülkesinde en az bir Türk dili, sözünü etmeye değer yaygınlıkta konuşulur. Bunun yanında Almanya'da büyük bir azınlık Türkiye Türkçesini ana dili olarak konuşur.
[Uzgartish] En önemli Türk dilleri
Türk dillerini konuşanların dörtte üçü, en büyük üç Türk dilinden birini kullanır:
- Türkiye Türkçesi; 70 milyon ana dili olarak konuşanı vardır. Türkiye, Balkanlar, Batı ve Orta Avrupa'daki ikinci dil olarak konuşanlar ile 80 milyonu bulur.
- Azerice (Azerbaycan Türkçesi); 30 milyon konuşucu: Azerbaycan ve Kuzeybatı İran.
- Özbekçe; 24 milyon konuşucu: Özbekistan, Kuzey Afganistan, Tacikistan ve Batı Çin.
[Uzgartish] Türk dillerinin yakın akrabalığı
Büyük Türk dillerinin akrabalıklarını tabloda görebilirsiniz:
| Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi | Azerbaycan Türkçesi | Türkmence | Tatarca | Kazakça | Özbekçe | Uygurca |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ana | anne | ana | ene | ana | ana | ona | ana |
| burun | burun | burun | burun | borın | murιn | burun | burun |
| qol | kol | qol | qol | qul | qol | qo‘l | kol |
| yol | yol | yol | ýol | yul | jol | yo‘l | yol |
| semiz | semiz | semiz | semiz | simez | semiz | semiz | semiz |
| topraq | toprak | torpaq | topraq | tufraq | topıraq | tuproq | tupraq |
| qan | kan | qan | gan | qan | qan | qon | qan |
| kül | kül | kül | kül | köl | kül | kul | kül |
| sub | su | su | suw | su | suw | suv | su |
| aq | ak | ağ | ak | aq | aq | oq | aq |
| qara | kara | qara | gara | qara | qara | qora | qara |
| qızıl | kızıl | qızıl | qyzyl | qızıl | qızıl | qizil | qizil |
| kök | gök | göy | gök | kük | kök | ko‘k | kök |
[Uzgartish] Türkçe ulusal diller
Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence, Kazakça, Kırgızca ve Özbekçe, ülkelerinin ulusal dilidir. Bunun yanında bazı özerk Türk Cumhuriyetlerinde ve bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardır: Çuvaşça, Kumıkça, Karaçay-Balkarcası, Tatarca, Başkırca, Yakutça, Çakasça, Tuva, Altayca ve Çin'de Uygurca.
[Uzgartish] Ülkelere göre Türk dilleri
Türk dilleri Avrupa'nın ve Asya'nın otuz ülkesinde konuşulur. Tablo alt gruplara ayrılmıştır ve sayılar sadece ana dili olarak konuşanları göstermektedir.
| Grup ve dilleri | Konuşanların sayısı |
Konuşulduğu ülkeler |
|---|---|---|
| OGUR ya da BOLGAR grubu | ||
| Çuvaşça | 1,8 milyon | Rusya (Çuvaşistan) 1,8 milyon, Kazakistan 22.000 |
| KIPÇAK grubu | ||
| Karaimce | ölmek üzere † | Litvanya 20, Ukrayna <10, Polonya <10 |
| Kumıkça | 280.000 | Rusya (Dağıstan) |
| Karaçay-balkarça | 250.000 | Rusya (Karaçay-Çerkezye, Kabardino-Balkarien) |
| Kırım-Tatarcası | 500.000 | Ukrayna 200.000, Özbekistan 190.000, Kırgızistan 40.000 |
| Tatarca | 6,5 milyon | Rusya 5.500.000 Özbekistan 470.000, Kazakistan 330.000, Kırgızistan 70.000, Tacikistan 80.000, Türkmenistan 50.000, Ukrayna 90.000, Azerbeycan 30.000 etnik olarak Tatarlar: 6,6 milyon |
| Başkırca | 1,8 milyon | Rusya 1,7 milyon, Özbekistan 35.000, Kazakistan 20.000 |
| Nogayca | 70.000 | Rusya (Kuzeykafkas) |
| Karakalpakça | 400.000 | Özbekistan |
| Kazakça | 11 milyon | Kazakistan 8 milyon, Çin 1 milyon, Özbekistan 800.000, Rusya 650.000, Moğolistan 100.000 |
| Kırgızca | 3,7 milyon | Kırgızistan 3,3 milyon, Özbekistan 200.000, Çin 200.000 |
| OĞUZ grubu | ||
| Türkçe (Türkiye Türkçesi) | 71 milyon | Türkiye 65 milyon, Balkan 2,5 milyon, Kıbrıs 180.000, Rusya 300.000, Almanya 2,5 milyon, batı ve orta Avrupa 700.000 |
| Gagavuzca | 330.000 | Moldavya 170.000, Balkan 130.000, Ukrayna 20.000, Bulgaristan 10.000 |
| Azerice | 30 milyon | Iran 20 milyon, Azerbeycan 8 milyon, Türkiye 500.000, Irak 500.000, Rusya 350.000, Gürcistan 300.000, Ermenistan 200.000 |
| Türkmence | 6,8 milyon | Türkmenistan 3,8 milyon, Iran 2 milyon, Afganistan 500.000, Irak 250.000, Özbekistan 250.000 |
| Horasan-Türkçesi | 400.000 | Iran ( Horasan ili) |
| Kaşgayca | 1,5 milyon | Iran (Fars, Kuzistan illeri) |
| Aynallu | 7.000 | Iran (Markazi, Ardebil ve Zanjan illeri) |
| Afşarça | 300.000 | Afganistan (Kabul, Herat), Kuzeydoğu-Iran |
| Şalarca | 55.000 | Çin (Qinghay ve Gansu illeri) |
| UYGUR grubu | ||
| Özbekçe | 24 milyon | Özbekistan 20 milyon, Afganistan 1,5 milyon, Tacikistan 1 milyon, Kırgızistan 750.000, Kazakistan 400.000, Türkmenistan 300.000 |
| Uygurca | 8 milyon | Çin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi ya da Doğu Türkistan) 7,2 milyon, Kırgızistan 500.000, Kazakistan 300.000 |
| Yugurca | 5.000 | Çin (Gansu ili) |
| Aynu (Türk dili) (Japon kavimi Aynu ile ilgisi yoktur) | 7.000 | Çin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi) |
| SİBİRYA grubu | ||
| Yakutça | 360.000 | Rusya (Yakutistan Özerk Bölgesi) |
| Dolganca | 5.000 | Rusya (Taymir Özerk Bölgesi) |
| Tuvince | 200.000 | Rusya (Tuva Özerk Bölgesi) 170.000, Moğolistan 30.000 |
| Tofalarca | ölmek üzere † | Rusya (Tuva Özerk Bölgesi) |
| Hakasça | 65.000 | Rusya (Hakasya Özerk Bölgesi) |
| Altayca | 50.000 | Rusya, Altay Özerk Bölgesi) |
| Şorca | 10.000 | Rusya, Altay Özerk Bölgesi |
| Çulimce | 2.500 | Rusya, Kuzey Altay Özerk Bölgesi) |
| ARGU grubu | ||
| Halaçca | 42.000 | İran (merkez il, Kom ve Arak arasında) |
| TOPLAM | 169.438.500 | |
[Uzgartish] Tükenmek üzere olan Türk dilleri
Bazı diller sadece birkaç yaşlı kişi tarafından konuşulmaktadır ve yok olma yolundadırlar. Kaybolmak üzere olan diller şunlardır:
- Güney Sibirya'da Tofa ya da Karagasça
- Litvanya'da ve Polonya'da Karaimce
- Musevi-Kırım-Tatarcası
- Kuzeybatı Çin'de I-li Turki (I-li ovasında).
Sadece birkaç bin konuşanı kalmış olanlar:
- İran'da Aynallu dili
- Çin'de Yugurca (Gansu ili)
- Kaşgar lehçesi (Kaşgar ili)
- Kuzey Sibirya'da Dolganca
- Güney Sibirya'da Çulimce (Altay bölgesinin kuzeyinde Çulım ırmağı kenarında).
Diğer Türk dilleri böyle bir yok olma tehlikesi taşımıyor ve büyük Türk dillerinin konuşucu sayısı giderek artmaktadır.
[Uzgartish] Türk dillerinin sınıflandırılması
[Uzgartish] Sınıflandırma sorunları
Dillerin benzerliğinden ve tarihte birbirlerinden çok etkileşmiş olmalarından dolayı, Türk dil grubunun sınıflandırılması kolay değildir. Ayrıca Türk halklarının geçmişteki göçebe yaşam tarzı coğrafi sınırlar çizilmesini de zorlaştırır. Bu yüzden farklı sınıflandırmalara rastlamak mümkündür. Çoğu, Rus dil bilimcisi Aleksander Samoiloviç'in 1922'de yaptığı sınıflandırmanın üzerine kurulmuştur. Dil ailelerindeki sınıflandırmaların genellikle genetik bilgilere dayanarak yapılmasına rağmen, Türk dil grubunda coğrafi dağılım daha büyük rol oynamaktadır.
[Uzgartish] Çuvaşçanın farkı
Çuvaşça, çoktan ölmüş eski Ön Bulgar dili ile birlikte diğer Türk dillerine daha uzak kalan Bolgarca dalını oluşturur. Bazı bilimciler, diğer Türk dillerinden farklı olduğu için Çuvaş dilini gerçek Türk dili olarak tanımazlar. Bu büyük farkın, diğer Türk dillerinden daha erken ayrılmasından kaynaklanmış olup olmayacağı sorusu henüz yanıtlanamamıştır. Bu farklardan birisi diğer Türk dillerinde sonu /-z/ ile biten sözcüklerin /-r/ ile bitmesidir:
- Çuvaşca "tahar", ama Nogayca "togiz" – ("dokuz")
- Çuvaşca "kör", ama Türkçe "köz"
Çuvaşça Rusya'nın Avrupa tarafında, Moskova'nın doğusunda Çuvaşistannda 1 milyon kişi tarafından konuşulur. Başkıristan ve Tataristan'daki konuşucuları ile birlikte toplam 1,8 milyon konuşanı vardır. Çuvaşlar Hristiyan-Ortodoks'tur ve Kiril alfabesi'ni kullanırlar, Çuvaşça dergiler, gazeteler, radyo ve TV programları vardır. Kendilerini kültürel ve tarihsel olarak Volga Bulgarlarının torunları olarak görürler.
[Uzgartish] Halaçcanın farkı
Diğer Türk dillerine en uzak kalan Halaç dilidir. Dil bilimcisi Gerhard Doerfer'in görüşüne göre Halaç, Türk dillerinin Argu grubunun son üyesidir. Türkçe'den çok erken ayrılmış ve 13. yüzyılda İran'da, etrafı Farsça konuşanlarla çevrili kalmıştır. (Yani ETHNOLOGUE 2005'te [1] iddia edildiği gibi, Azerice ile yakın akrabalığı yoktur). Halaç bugün 40.000 kişi tarafından İran'ın Kom ve Akar illerinde konuşulur ve İran'daki Türk dilleri arasında en ilginçlerindendir. Diğer lehçelerden ayrı kalması ve Farsça'dan etkilenmesine rağmen, ana dilden parçalar korumuştur. Ancak sesi Farsça'ya benzer.
[Uzgartish] Diğerleri
Türk dillerinin diğer dört grubu günümüzdeki coğrafi dağılımlarına göre değil, eski kavimlerin dağılımına göre sınıflandırılmıştır. Böylece;
- Kıpçakça: Kuzeybatı Türkçe
- Oğuzca: Güneybatı Türkçe
- Uygurca: Güneydoğu Türkçe ve
- Sibirya Türkçesi diye ayrılırlar.
Yakutça ve Dolganca da uzun süre ayrı kalmalarından dolayı diğer Türk dillerinden farklıdır. Bu diller zamanla daha çok Tunguz ve Moğol dillerine yaklaşmışlardır, diğer dillerdeki Arapça ve Farsça sözcükler bunlarda bulunmaz.
Müslüman Türk halklarının dillerinin benzemesinde, İslam'a geçişle birlikte Arapça ve Farsça'dan etkilenmiş olmalarının da payı vardır. Eski Sovyetler Birliği'nde yaşayanlar Rusça'dan da etkilenmişlerdir.
[Uzgartish] Modern dil biliminde sınıflandırma
En son verilere göre, (B. Johanson-Csató, The Turkic Languages 1998), Türk dil grubunun sınıflandırması şu şekilde yapılır (konuşucu sayıları 2006 yılına göre verilmiştir):
Türk dili
- Ogurca (yada Bolgarca)
- Bolgarca (ölü), Çuvaşça (1,8 milyon)
- Türkçe (Genel isim olarak kullanımı)
- Kıpçakça (Kuzeybatı Türkçe)
- Batı: Kırım-Tatarcası (500.000), Kumıkça (280.000), Karaçay-Balkarcası (250.000), Karaimce (ölmek üzere), Kumanca (ölü)
- Kuzey: Tatarca (6,6 milyon), Başkırca (2,2 milyon)
- Güney: Kazakça (11 milyon), Kırgızca (3,7 milyon), Karakalpakça (400.000), Nogayca (70.000)
- Oğuzca (Güney-Batı Türkçe)
- Batı: Türkiye Türkçesi (60 milyon, ikinci dil olarak konuşanlarla 70 milyon), Azerice (30 milyon, ikinci dil olarak konuşanlarla 35 milyon), Gagavuzca (330.000)
- Doğu: Türkmence (6,8 milyon), Horosan-Türkçesi (400.000 ?)
- Güney: Kaşgayca (1,5 milyon), Afşarca (300.000), Aynallu dili (7.000), Sonkori (?)
- Salar: Salarca (60.000)
- Uygurca (Güneydoğu Türkçe)
- Çagatay Çagatayca (ölü)
- Batı: Özbekçe (24 milyon)
- Doğu:
- Eski Türkçe (Orhon Kök, Yenisey Kök, Eski Uygurca, Karahanlıca) (ölü)
- Uygurca (8 milyon)
- Yugurca (Batı Yugur) (5.000)
- Aynu dili (Ainu) (7.000)
- İli Turki lehçesi (100)
- Sibirce (Kuzeydoğu Türkçe)
- Kuzey:
- Yakutça (360.000), Dolganca (5000)
- Güney:
- Yeniseyce Çakasça (65.000), Şorca (10.000)
- Sayan Tuvince (200.000), Tofa (Karagasça) (ölü)
- Altayca Altayca (50.000) (lehçeleri: Oyrotça; Tuvaca, Kumanda, Ku; Teloytca, Telengitçe)
- Çulim Çulimce (500)
- Kuzey:
- Argu
- Halaçca (Kalayca) (42.000)
- Kıpçakça (Kuzeybatı Türkçe)
[Uzgartish] Sınıflandırmanın kriterleri
Üstteki sınıflandırmada coğrafi dağılımın yanısıra geleneksel dil biliminin kriterleri de dikkate alınmıştır:
- Ogur dil grubundaki /-r/ yerine /-z/ kullanılması, bu dil grubunu diğerlerinden ayırır.
- Sibirya-Türk dillerini diğerlerinden farkına bir örnek: Tuvaca dilinde "adak", Yakutça "atah" diğerlerinde ise "ayak" denir. Sadece Halaç dilinde "hadak" denir.
- Oğuz dil grubu diğerlerinden sonek başlatan /G/'nin eksik olmasıyla ayrılır. Örnek: "kalan" (kalmak), diğer Türk dillerinde "kalGan"; "bulanmak", diğerlerinde "bulGanmak".
- Sonekin sonuna eklenen /G/ güneydoğu Türk grubunu kuzeybatı grubundan ayırır: Uygurca "taglik" ama Tatarca "tawlı" – (dağlık).
[Uzgartish] Sözlük karşılaştırması
Bu tablo, önemli sözcükleri farklı Türk dillerinde karşılaştırır, böylece Çuvaşça'nın ve Yakutça'nın farklığını ve diğerlerinin birbirine yakınlığını görmemizi sağlar. Bazı sözcüklerin tabloda eksik olması, o dilde o sözcüğün varolmadığı anlamına gelmez. Bazı dillerde bazı sözcükler farklı etimolojik kökten gelirler ve bu yüzden karşılaştırılması anlamlı değildir.
| Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi |
Türkmence | Tatarca | Kazakça | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
| ata | ata | ata | ota | ||||||
| ana | anne | ene | ana | ana | ona | ana | an'n | ||
| o'gul | oğul | oğul | ul, uğıl | ul | o'gil | oghul | uol | yvul | |
| er(kek) | erkek | erkek | ir | yerkek | erkak | är | er | ar | |
| kyz | kız | gyz | qız | qιz | qiz | qiz | ky:s | χe'r | |
| kiši | kişi | kişi | keşe | kisi | kihi | ||||
| kelin | gelin | geli:n | kilen | kelin | kelin | kelin | kylyn | kilen | |
| Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi |
Türkmence | Tatarca | Kazakça | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
| jürek | yürek | ýürek | yöräk | zhürek | yurak | yüräk | süreq | ||
| qan | kan | ga:n | qan | qan | qon | qan | qa:n | jon | |
| baš | baş | baş | baş | bas | baş | bas | puš | ||
| qyl | kıl | qyl | qıl | kyl | kyl | kyl | kyl | χe'le'r | |
| köz | göz | göz | küz | köz | ko'z | köz | kos | kör | |
| kirpik | kirpik | kirpik | kerfek | kirpik | kiprik | kirpik | kirbi: | χurbuk | |
| qulqaq | kulak | gulak | qolaq | qulaq | quloq | qulaq | gulka:k | χo'lga | |
| burun | burun | burun | borın | murιn | burun | burun | murun | ||
| qol | kol | gol | qul | qol | qo'l | qol | χol | ||
| el(ig) | el | el | ili: | ala' | |||||
| barmak | parmak | barmak | barmaq | barmoq | barmaq | ||||
| tyrnaq | tırnak | dyrnaq | tırnaq | tιrnaq | tirnoq | tirnaq | tynyraq | ||
| tiz | diz | dy:z | tez | tize | tizza | tiz | tüsäχ | ||
| baltyr | baldır | baldyr | baltır | baldyr | boldyr | baldir | ballyr | ||
| adaq | ayak | aýaq | ayaq | ayaq | oyoq | ataq | |||
| qaryn | karın | garyn | qarın | qarιn | qorin | qor(saq) | qaryn | χyra'm | |
| Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi |
Türkmence | Tatarca | Kazakça | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
| at | at | at | at | at | ot | at | at | ut | |
| siyir | sığır | sygyr | síır (sıyır) | siyιr | sigir | ||||
| yt | it | it | et | iyt | it | it | yt | jyda | |
| balyq | balık | balyk | balıq | balιq | baliq | beliq | balyk | pola' | |
| bit | bit | bit | bet | biyt | bit | pit | byt | pyjda | |
| Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi |
Türkmence | Tatarca | Kazakça | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
| ev | ev | öý | öy | üy | uy | öy | av | ||
| otag | otağ | otaq | otaq | otoq | otu: | ||||
| yol | yol | yo:l | yul | zhol | yo'l | yol | suol | sol | |
| köprüq | köprü | köpri | küpar | köpir | ko'prik | kövrük | kürpe | ||
| oq | ok | ok | uk | o'q | oq | oχ | ugu | ||
| ot | ot | ut | ot | o't | ot | uot | vot | ||
| kül | kül | kül | köl | kül | kul | kül | kül | kö'l | |
| suv | su | suw | syw | suw | suv | su | ui | syv | |
| kemi | gemi | gämi | kimä | keme | kema | kim | |||
| köl | göl | köl | kül | köl | ko'l | köl | küöl | ||
| atov | ada | ada | atan | aral | orol | aral | odu | ||
| küneš | güneş | gün | qoyaş | kün | kün | kün | χövel | ||
| bulut | bulut | bulut | bolıt | bult | bulut | bulut | bylyt | pelet | |
| yulduz | yıldız | ýyldyz | yoldız | zhuldιz | yulduz | yultuz | sulus | ça'lta'r | |
| topraq | toprak | toprak | tufraq | topιraq | tuproq | tupraq | toburaχ | to'pra | |
| töpü | tepe | depe | tübä | töbe | tepa | töbö | tübe' | ||
| yağac | ağaç | agaç | ağaç | ağaš | |||||
| tenri | tanrı | taňry | täñre | tängri | tanara | tura | |||
| Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi |
Türkmence | Tatarca | Kazakça | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
| uzun | uzun | uzyn | ozın | uzιn | uzun | uzun | uhun | vorom | |
| yany | yeni | yany | yaña | zhanga | yangi | yengi | sana | çene | |
| semiz | semiz | semiz | simez | semiz | semiz | semiz | emis | sama'r | |
| tolu | dolu | do:ly | tulı | tolι | to'la | toluq | toloru | tulli | |
| aq | ak | ak | aq | aq | oq | aq | |||
| qara | kara | gara | qara | qara | qora | qara | χara | χora | |
| qyzyl | kızıl | gyzyl | qızıl | qızıl | qizil | qizil | kyhyl | χerle | |
| kök | gök | gök | kük | kök | ko'k | kök | küöq | kovak | |
| Sayılar | Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi |
Türkmence | Tatarca | Kazakça | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca |
| 1 | bir | bir | bir | ber | bir | bir | bir | bi:r | perre |
| 2 | eki | iki | iki | ike | yeki | ikki | ikki | ikki | ikke' |
| 4 | tört | dört | dö:rt | dürt | tört | to'rt | töt | tüört | |
| 7 | yeti | yedi | yedi | cide | zheti | yetti | yättä | sette | |
| 10 | on | on | o:n | un | on | o'n | on | uon | vonu |
| 100 | yüz | yüz | yü:z | yöz | zhüz | yuz | yüz | sü:s | ser |
[Uzgartish] Eski Türk dillerinde yazılı belgeler
- En eski Türk yazıları Orhun-Yenisey ve Turan runlarıdır. Bunların çoğu 8'nci yüzyıldan kalmadır. Bu yazı, eski Germen runlarına benzediği için Run olarak adlandırılır, ama aralarında akrabalık yoktur.
- Asıl yazı geleneği 10. yüzyılın sonlarında ve 11. yüzyılın başlarında Güneydoğu Türk halklarında, Karahanlılar döneminde, eski Türk dilinin bir lehçesi olan Karlukça ile gelişir.
- Güneybatı Türkçe dillerinin yazıya alınması, 10. ve 11. yüzyılda Selçuklu dili ile başlar. Kardeş diller olan Eski Osmanlıca ve Eski Azeri dillerinden günümüz Türkiye Türkçesi ve Azerice gelişmiştir.
- 14. yüzyılın Harezm Türkçesi de Güneybatı Türk dillerine mensuptur. Bu dilden günümüz Horasanca ve Türkmence gelişmiştir.
- Kuzeybatı Türkçe dillerine ait en eski belgeler, Kumanca dili ile yazılmış olan Codex Cumanicus'dur ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilin günümüzdeki torunları Tatarca ve Başkırcadır.
- Volga Bulgar dilinde yazılmış en eski yazılar 13. ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilden ya da buna yakın bir dilden Çuvaş dili gelişmiştir.
- Güneydoğu Türkçe dillerinden olan Çağatayca yazıların 15. yüzyıla dayanan örnekleri bulunmuştur. Çağatayca günümüz Uygurca ve Özbekçe'sinin temelini oluşturur.
[Uzgartish] Türk dilinin yazılışları
- Klasik Edebiyat dilleri olan Osmanlıca, Azerice, Çağatayca, Tatarca ve Kırım Tatarcası sadece Arap alfabesini kullandılar.
- 1924-1930 yılları arasındaki sürede başka Türk dilleri de, önce yalnız Azerice'de kullanılan latin alfabesi ile yazılmaya başlandı.
- 1936-1940 yıllarında Rus bölgelerinde, Türk dillerince değiştirilmiş bir Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Arap ve Latin alfabesi kullanan Türk dilleri birbirlerıne daha da yakınlaşırken, Kiril alfabesi kullanan diller farklılaşmışlardır. Dillerin farklılaşarak ayrı diller haline gelmesi desteklenmiştir.
- 1990'lı yıllarda Sovyetler Birliği'nin yıkılmasıyla yeni Türk Cumhuriyetleri kurulmuştur. Bu ülkeler, yani Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan, 2005 yılına kadar Türk dillerine uygun bir ortak Latin alfabeye geçmek için antlaşma imzalamışlardır. Amaç Türk kültür mirasının korunmasıdır. Ayrıca diğer ülkelerde yaşayan Türk azınlıkların 2010'a kadar bu ortak alfabeye katılmaları gerektiğine karar verilmiştir.
- Türk dilleri konuşan Museviler, İbrani alfabesi'ni kullanırlar.
- Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'ndeki Kıbrıs Türkleri de Türkiye Türkçesi'ni kullanırlar.
[Uzgartish] Kaynaklar
- Bu maddenin Almanca Vikipedi'deki özgün sürümü, dilbilimci Prof.Ernst Kausen tarafından yazılmıştır. Almanca madde 3.06.2006 tarihli sürümünden Türkçeye çevrilmiştir.
- "Dil" ve "Lehçe" tartışması bölümünün kaynağı Prof.Dr.Talat Tekin'in makalesi: Türk Dilleri Ailesi
- Johanson, Lars and Eva Agnes Csató: The Turkic Languages. Routledge, London 1998. ISBN 0415082005
- Öztopçu, Kurtuluş: Dictionary of the Turkic Languages. Routledge, London 1996, 1999. ISBN 0-415-14198-2
[Uzgartish] Ayrıca bakınız
- Altay dilleri
- Türk halkları
- Güneş Dil Teorisi
- Lehçe (dil bilimi)
- Dil aileleri
[Uzgartish] Dış bağlantılar
- Bütün Türk lehçelerinle bedava Müzik
- Türk dillerinin konuşulduğu bölgelerin haritası (İngilizce)
- Ernst Kausen, Türkçe, Moğolca ve Tunguzcanın sınflandırmaları (Almanca)
- Ernst Kausen, Türk dillerinde ortak sözcuklerin karşılaştırması
- Türkçe dilleri ile ilgili bağlantılar (İngilizce)
- Türkçe dilleri ile ilgili bağlantılar (2) (İngilizce)
Kategori:Türkler * Azerice
