O`rta Osiyo (Rossiya tomonidan zabt etilish)

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Markaziy Osiyoning Rossiya tomonidan zabt etilishi XIX asrning 20-yillariga kelib Angliyada ishlab chiqarilgan mollar Rossiyadan keltiriladigan mahsulotlarga raqobat tug`dira boshladi. Buyuk Britaniya Afg`oniston, Eron va O`rta Osiyo hududlariga bo`lgan davolarini ochiqchasiga bayon eta boshlagan edi. Rossiya Osiyo bozorlarida o`z mavqeini mustahkamlash maqsadida rus mahsulotlarini mintaqaga keltirilishida imtiyozli bojxona sharoitlarini yaratib berdi. Nikolay I davriga kelib chor Rossiyasining mintaqadagi diplomatik va harbiy ta'siri kuchayib bordi. 1834 o`zbek xonliklariga olib boruvchi yo`l chorrahalarida Novo-Aleksandrovsk qo`rg`oni (Mang`ishloq shahri) barpo etildi. 1839 yil oxiri 1840 yil boshlarida Orenburg general- gubernatori graf Perovskiy Xiva xonligiga qarshi muvaffaqiyatsiz qishki harbiy yurish uyushtirdi. 1847 yilda general Oruchev Orol dengizining shimoli-sharqiy qirg`og`ini zabt etdi va Raim (Kazalinsk shahri) qo`rg`oniga asos soldi. "Nikolay" va "Konstantin" paraxodlaridan iborat Orol flotiliyasi tashkil etildi. 1850-55 yillarga kelib Qo`qon xonligiga qarashli Kumushqo`rg`on, Chimqo`rg`on, Qo`shqo`rg`on, Oqmachit (Qizil O`rda) qal'asi, keyinchalik hududida Verniy qo`rg`oni barpo etilgan Ili daryosi vodiysi rus qo`shinlari tomonidan bosib olindi. Aleksandr II hukmronligi davrida O`rta Osiyoni bosib olish imperiya tashqi siyosatining ustuvor yo`nalishlaridan biriga aylandi. Qo`qon xonligi harbiy bo`linmalarining janubiy Qozog`iston, Sirdaryoning quyi oqimi va Orol dengizi qirg`oqlarida barpo etilgan rus aholi punktlariga uyushtirgan hujumlari janubga qarab yurishning jadallashuviga baxona bo`ldi. 1865 yilda general-mayor M.G.Chernyaev Toshkentni bosib oladi va shahar oqsoqollarini sulh tuzish xususidagi shartnomani imzolashga majbur etdi. Imperator Aleksandr II Orenburg general gubernatoriga farmon berib, agarda Toshkent ahli Rossiya fuqaroligini qabul qilishni xohish etsa, ularning bu istagini qondirish lozimligini qayd etdi. Toshkentlik savdogarlar va obro`li kishilarining bir qismi shu mazmundagi murojaatnomaga imzo chekdilar. 1866 yilda rus qo`shinlari Xo`jand va Jizzax qal'asini zabt etdilar. Chinoz qo`rg`oni barpo etildi. Xo`jand va Chirchiqorti o`lkalari Rossiya tasarrufiga o`tdi. 1967 yilning iyul oyida imperator farmoniga binoan general-gubernator boshchiligidagi Turkiston harbiy okrugi tashkil etildi. 1868 yilda general-ad'yutant fon Kaufman boshchiligidagi Turkiston harbiy okrugi qo`shinlari Buxoro xonligiga qarshi harbiy harakatlarni boshladilar. May oyida rus qo`shinlari Samarqandga yaqinlashdilar va shaharni jangsiz ishg`ol etdilar. Iyun oyida Buxoro amiri sulh xususidagi shartnomaga imzo chekdi. Zarafsxon okrugi tashkil etildi. General Abramov bo`linmasi Qarshini bosib oladi va uni Buxoro amiriga qaytaradi. General-mayor Abramovning 1870 yilda amalga oshirilgan harbiy harakatlari natijasida Shahrisabz va Kitob ishg`ol etiladi. Shahrisabz va Kitob bekliklari Buxoro amiriga topshiriladi. 1873 yilda keng qamrovli harbiy harakatlar natijasida Turkiston, Mang`ishlok va Orenburg tarafidan Xiva xonligiga yurish uyushtiriladi. Harbiy harakatlarga 49 ta rota, 32 ta yuzlik, 34 ta zambarak va 2 ta paroxod jalb etildi. May oyiga kelib Hazorasp qal'asi zabt etildi, ko`p o`tmay Xiva, Qo`ng`irot, Xo`jayli, Mang`it qal'alari va Gurlan bekligi taslim bo`ldi. Avgust oyida Xiva xonligi bilan sulh shartnomasi tuzildi. Xiva xonligi Rossiya vassalligini qabul qilib, Muhammad Rahim Bahodirxon (Feruz) hukmronligi saqlab qolindi. 1873 yilning kuzida Buxoro xonligi bilan yangi siyosiy shartnoma imzolandi. 1875-1876 yilgi harbiy harakatlar natijasida Farg`ona vodiysida Xudoyorxon va rus hukumatiga qarshi ko`tarilgan qo`zg`olon bostirildi. So`ngra Qo`qon xonligi tugatilib, Rossiya tarkibidagi Farg`ona viloyati tashkil etildi. 1881 yilda Axal-Tekin vohasi rus qo`shinlarining ayovsiz hujumlari ostida taslim bo`ldi, Ashxobod zabt etildi. Rossiya va Eron o`rtasida chegara belgilashga qaratilgan konvensiya imzolandi. 1884 yilda Marv taslim bo`ldi. 1885 yilda Pendin va Murg`ob vohasida yashovchi turkman qabilalari Rossiya fuqaroligini qabul qildilar. Kushka Rossiyaning eng janubiy chegara maskaniga aylandi. Shunday qilib, XIX asrning 80-yillariga kelib Rossiyaning Markaziy Osiyodagi chegaralarining shakllanish jarayoni nihoyasiga yetdi. 1895 yilda Rossiya va Britaniya hukumatlari o`rtasida Pomir tog`larida bo`linish chizig`i o`tkazilishi bilan ta'sir doiralarini tasdiqlash xususidagi shartnoma imzolandi.