Àwọn èdè

From Wikipedia

BELLO ADIRAT KÍKÉLOMO

ÀWON ÈDÈ ÀTI ÈKÓ ÌMÒ ÈDÈ

Èdè ni ìlànà kan pàtàkì tó jé gbòógì tí óní ètò tí ó ń gbé kalè yálà láti ronú, kédùn ní ilé ayé. Èdè tún jé àkójopò ìró tí o ní ètò àti gbígbé ìró jáde. Bí a se mò ní àwùjo àwon ènìyàn sí àwon eranko ni ìsesí, isòròsí àti òrò àsogbà èdè tó yanrantí àti tí a n gbà fi ìró eni hàn yàtò sí àwon eranko. 

Síwájúsi, èdè láti àgbáyé dé àgbáyé orìlé dé orìlé, ìpínlè dé ìpínlè, agbègbè dé agbègbè, awùjo dé awùjo oní èdè kan tàbí òmíràn tí won gbó, tí won sì ń só láàárín ara won èdè yàtò sí èdè bí eyà se yàtò sí eyà.

Orísìírísìí Èdè

(a) Èdè olóhùn àti

(b) Èdè tí kò lo ohun

(c) Èdè olóhùn ni àwon èdè tí o fí ohùn hàn nínú òrò, tí ó sì jé kí o ní ìtùmò nínú pípè yálà síso won. Ohùn méta ló wà nínú èdè Yorùbá:-

(i) Àmì Ohùn òkè /mi

(ii) Àmì ohùn ìsàlè \do

(iii) Àmì ohùn àárín – re.

(i) Òkè:- já, gé, jí, wá, ló àti béè béè lo.

(ii) Ìsàlè:- jà, kò, sùn, pòn, lò, à jà, àkò, àpòn àti béè béè lo.

(iii) Àárín:- lo, ko, pon, je, tata, aso, omo àti béè béè lo. Àwon èyà tí o ń so èdè tí a lèé ka kún èdè ni àwon wònyí. Yorùbá, Tiv, Urhobo, Efik, Itsekiri àti béè béè lo.

(2) Àwon èdè tí kò lo ohùn :- Àwon èdè tí kò ní ni pàtó ohùn tí a lè tóka sí gégé bí àmì ohùn tí ó gúnrégé wònyí:- Hausa, Calabar, Idoma àti béè béè lo.

ÈKÓ ÌMÒ ÈDÈ

Bí èdè tí wà gégé bí ònà ìfi èrò eni hàn. Tí ó sì jé òpómúléró náà ni a sì gbódò ko èdè kí a lè mo èyí tí ó ye fún kíkó àti kíko èrò eni sílè. Èkó nípa ìmò èdè yìí ni à ń pè ní ÈKÓ ÌMO ÈDÈ (LINGUISTICS)

ÈKA ÈKÓ ÌMÒ ÈDÈ

(i) Fónétíìkì:- Ni kíkó àti gbígbé ìró ohùn jáde yála láti inú gbogbo èya ara bi enu, imú àti béè béè lo. Ìlànà egbé IPA (International Phonetic Association) nípa kíko létà sílè ni a má a ń tèlé nígbà tí a bá fè se àdàko, fònétíìkì. Ìlànà yìí ni a fì máa ń ko ìró èdè fawélì tàbí kóńsónántì ti a gbó tàbí tí a kó sílè. kóńsónántì Ìyípadà Fawelì Ìyípadà

b  B       a       a

D D e e

F F e є

G G i i

Gb gb o o

H h o o

J dz tàbí j u u

K k an ã

L l en є

M m in i

N n on õ

un u

P kp

R r

S s

S s

T t

W w

Y J

(ii) Fónójì:- ni ètò àmúlò ìró èdè kòòkan. Ìmò nípa ònà tí à ń gbà lo ìró èdè ni. Fónólójì ní ònà tí à ń gbà sín àwon ìró pò ni ònà tó jé pé yóò fí fún wa ní ìtumò. Àpeere. Ìró kónsónàntì ni ó máa ń sáájú tí ìró fawélì à tèlé e.

K + F

W + á = wá

Gbogbo ìró tó a bà pè jáde lénu ni a máa ń kosílè Àtubòtán gbogbo ìró tí à ń kò sílè ni pe: Fawélì méjì, méta tàbí mérin lè tèlé kónsónàntì kì í tèlé ara inú èdè Yorùbá. Bí àpeere: njé, ńkó, nnkan fonólójì, a ó se àkíyèsí pé àwon wònyí náà ń lo àwon àmì létà rópò.

Pèlúpèlú nínú ìmò- èdè (Lìngúísíìkì) àwon onímò èdè àgbáyé ni ìlànà tí won máa ń gbà ko àwon ìró álífábéètì kí ó lè baà rí bákan náà kárí ayé. Orúkò egbé yìí ni IPA (International Phonetic Association).

Ìlànà Àkotó: a e e i o o u an in on un en

Ìlànà I. P. A. /a/ /a/ /e/ /e/ /i/ /o/ /u/ /ã/ /i/ /o/ /u/ /є/

Bí a se ko ìró fawélì èdè Yorùbá Ìlànà Àkotó: b d f g gb i j k l m N p

Ìlànà I. P. A. /b/ /d/ /f/ /g/ /gb/ /h/ /dz/ /k/ /l/ /m/ /n/ kp

r s s t w y /r/ /s/ /s/ /t/ /w/ /j/

Níparí, A kì í se àmúlò ìró kóńsònántì ní òpin òrò Yorùbá. Bí àpeere

• bak * ajar * Oyeh

bá, ajá, Oyè

(iii) Mofólójì :- nì kíkó bí a sé le sà pe mofólójì fárape mófíímù. Mofíímu ni ègé tàbí fónrán tí ó kéré jù lo tí ó sì máa ń ìtumò nínú gírámà èdè Yorùbá. Inú àtúngé béè yóò so ìtumò re nù: A lè pín mófíímù nínú èdè Yorùbá sí ònà méjì pàtàkì. Awon náà ni

(i) Mófíìmù àfarahe.

(ii) Mófíìmù àdádúró.

Mófíímù àfarahe:- ni mófíímù tí kò le dá dúró gégé bí òrò kan fúnra re láì jé pé a kan òrò pò.

Mófíìmù àdádúró:- jé mofíímù tí o le dá dúró nínú òrò, ó dá ìtumò kíkún ni láìjé pé a tún se àfikún tàbí àtúnse kankan lára iní fónroún tàbí ègé béè. Mófíímù ni orísìírísìí òrò nínú gbólóhùn. 

(iv) Síńtáásì:- Ni kíkó ìlànà bi ìró se n so pò nínú gbólóhùn, tàbí òhun ni ìlànà sí so òrò pò bèrè àti àpólà. Tí kòbá si òfin síńtáá sì ni, a ó ni ìpìnlè tó dúró sàn èyí tí a lè se àwárí itùmò láti inú àwon òrò tí asòpò papò. Bí àpeere: “Jùmòké lo sí oko” òrò orúko ni “Júmòké”

òrò ìse ni “lo”

òrò Atókùn ni “sí”

òrò orúkò ni “oko”

(v) Sèmántíìkì:- Ni kíkó nípa síso òrò lórí èko ìmò èdè jé. Tí o mú àmì, kókó àti títò ní sísè n tèlé láti mú itùmò tó péye wá.

ÀBUDÁ ÈKÓ ÈKA ÌMÒ ÈDÈ

(1) Ohùn tí a bá pè ní èdè gbodò jé ohùn tí a fí ìró èdè gbé jáde. Ìró yìí ni a lee pè ní ariwo tí a fi enu pa. a ó se e àkíyèsí èyí yàto sí pípòòyì ijó olónbòn n boùn dídún tàbí fífò.

(2) Èdè tún nílò nípa kíko o ìgbà pípè díè, kí ènìyàn tó le soo. Ó ti di bárakú tàbí àsà fún wa pé ìwádìí yìí ni àwon eléde gèésì ń kà sí nígbà tí àwon ba so pá “language is culturally transmitted” Omo tí a bá sesè bí tí a kókó ni èdè àti àwùjo jé kòríkòsùn.

(3) Gbogbo èdè kòòkan ló ní àwon ìró èdè tirè tí à ń pe ní fóníìmù (Phonemes). Fóníìmù yìí súnmó tí àwon eranko sùgbón ó sì tún rò ju ti eranko lo. Ó yàtò làti èdè kan sí òmíràn. Bí a bá mu fóníìmú yìí ló ni okòòkan. Kìí da itùmò ní kó wúlò ìgbà tí a bá kàn án pò mó fóníìmù mìíràn gan-an ló máa sísé. Bí àpeere ìró èdè /a/ /b/ /d/ /e/ /e/ kò dá ìtumò ni, àfí tí abá kàn wón papò bi obè, baba, adé àti béè béè lo. Iréfé àkíyèsí àti ìwádìí yí ni àwon onímò edà-èdè ń pe géèsí rè ní “Duality” tàbí “Double Articulation”. Ìwádìí pé àwon eye àti eranko tí won ní ìró èdè kò pò, iye èdè tí okòòkan ní kò pò pèlú. Bi àpeere :- Adìe ní ìró èdè bí ogún, ti Màlùú jé méwàá sùgbón kòlòkòlò ní Ogbòn.

(4) Èdè jé ohùn ètò tí a máa ń lò làti se àròjinlè àtí àrògún ní àwùjo.

ÌWÚLÒ ÈDÈ YORÙBÁ (1) Èdè wúlò pàtàkì jù lo fún kí a lè bà gbó ara wayé, so òrò léyìn tí ó máa ń fa àsoyé, àgbóyé àti àjosepò

(2) Èdè la fìn ko tàbí so ìtàn orísìírísìí ìbáà jé omodé tàbí àgbà.

(3) A tún máa ń fi èdè fa ewà yo nínú òpòlopò akéwì tí ó bá máà ń lo èdè Yorùbá, ti a ó sì gbédìí fún ewà akéwì náà. A lee sòrò pé “Ajá” èyí tóka sí eranko elésè mérin tàbí òrò “okùnrin” èyí tóka sí ènìyàn abèèmí elésè méjì.

(4) A máa ń lo èdè láti fi pàse fún enìyàn yálà láti fi kíni. Fún àpeere E kú aro, o Ekú òsán o àti béè béè lo.

ÌTÓKA SÍ (REFERENCE)

Olú Owólabí - Ìwé ìgbáradì ilé-èkó sékóndírì Àgbà

Báyò Adérántí Táíwò Olúnládé àti Afolábí Olábímtán