Ìtàn àkọọ́lẹ̀ Yorùbá

From Wikipedia

THOMAS PETER TAIWO

Ìtàn Yorùbá se di kíko sí lè (Yorùbá Orthography)

Láti ayébáyé, èdè Yorùbá lábé ìpínsí sòrí tí ògbénì thamstrong (1964) se fún àwon èdè gbogbo èdè Yorùbá bó sí abé ìpín èdè “KWA”. Èyí sì jé béè nítorí pé èdè olóhùn (tonalanguage) ni Yorùbá jé. Gégé bí a se mò pé télè-télè rí, a kì í ko èdè Yorùbá sí lè, sí so nìkan ni a ń so ó lénu. Sùgbón nígbà tí àwon òyìnbó aláwò funfun dé tí òwò erú si bèrè ní pere wón bèrè sí ní í kó àwon omo bíbí ilé Yorùbá lérú lo sí òkè-òkun. Èyí tèsíwájú fún ìgbà pípé kán-fin-kése títí di àsìkò tí ìjoba àpapò àgbáyé gbìmò pò ti òpin sí òwò erú yìí. Fún ìdí eléyìí, ó di òranyàn kí á dá àwon erú wònyí padà sí ibi tí wón ti sè wá. Èyí ló mú kí òpòlopò àwon ení tí wón jé omo bíbí ilè Yorùbá padà sí ilè won. sùgbón ní owó àsìkò ti wón fi wà ní oko erú yíì ni wón ti ń se èsìn jíjé-omo-léyìn-kírísítì (chiristanity) Àwon òyìnbó amúnsìn yìí sí rí i ní òranyàn pèlú láti se agbára lórí i bí èsìn yí yóò se máa tèsíwájú láàrin won. Èyí gan-an ló mú kí won se akitiyan lórí bí won yóò se se àyípaà ìwé-mímó nì –Bíbélì sí èdè Yorùbá. Nínú sí se eléyìí ó se pàtàkì láti rí i dájú pé omo bíbí ilè Yorùbá tó sì jé gbédè-gbijò èdè náà wà ní bè àti kí ó sì kó ipa takuntakun nínú sí se àyèwò, àfikún, àyokúrò àti afótónu tó yaarantí ló rí isé náà. Àwon ènìyàn bíi Humnah Kilham (1891) John Rahar, Gollmer and Bowdich (1817) àti Àjàyí Growther (1815) ló bèrè isé lórí kí kó létà àti àwon ònkà jo. Okùnrin kan tí ń jé Bowdich ni eni àkókó tí ó kókó si sé lórí i àwon ònkà Yorùbá bí i, óókan, ééjì, ééta títío do ri i ééwà-á ó sì se àwon isé yìí í ní odún (1817). Hamah Kilhar ní (1828) náà sísé lórí kíko sí lè èdè tí à ń ménu bà yìí. Ó fún wa ní ìlànà méjì tí ó se pàtàkì jù nínú isé rè.

(a) Ó dá bà á kí á máa lo àwon ìlànà tí Roma bí i – a e i o u.

(b) Ó tún ní àwon òrò tí ó ní kóńsónántì méjì tí ó tè lé ara won.

- House - Ile

- Fire - Ina

- Hoe - Oko

Òkan nínú àwon akoni oníyanjù yìí òmíràn ni Edwin Morris ni odun (1841) Òhun náà sisé lórí faweli and Kóńsónántì Yorùbá. ó sì so pe: A ní àwon fáwélì eléyò ó a àti I, a ati u, e ati u, e ati I àti béèbéè lo

Ó tú kíyèsí pé a ní àwon kóńsónántì (i) ts (ii) g (iii) j (iv) ng (v) ch (vi) hh. O ko awon oro kan kale díè nínú nìyi

axe - edidu , akike, adding .

bed - akete, akite, ebiso

back - en

ants - ehrung abbl.

Eni tí ó tún sísé tí a le è kà isé àseparí ni Ajayi Crowther ní odún (1843) ó sì pè é ní (Vocabulary of the Yorùbá Lang.). Àwon Fáwèlì àti kóńsónántì rè nì wònyí. a, b, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, h, o, o, p, r, s, t, u, w, y. Ó sì tún ní àwon kóńsónántì oníbejì bí i. gb, ng, sh. Crowther ko ni e ati o sùgbón o mo pe yàtò gedegbe wa laarin “o” ati “o” ati láàrin “e” ati “e” ti o si fi han nipa ki o won bì:

e - eh = Ẹ̀wà

o - oh = Ọjà

Léyìn Crowther, a ò gbodò gbàgbé àwon yeekan-yeekan bi, Henny Venn (ijo CMS), Àlùfáà Charle Andrew Gollmer (German), Alufa Heny. Townsend, Samuel Johnson abbl. Tí wón se akanse ise takun-takun lórí bí èdè Yorùbá se di kí ko sèle. Akiyesi pàtàkì kan ti a lee se nínú gbogbo atotonu lórí bi èdè Yorùbá se di kiko sile yin i pe nínú gbogbo àwon to sise yi ti won je àwon oyinbo atohun rinwa alawo dúdú kan ni a timenu ba, sùgbón èyí ko fi bée ri be. Àwon dúdú ti won ko pa nínú ise yìí naa po jojo sùgbón fún ìdí kan tàbí òmíràn ti a ko ni lee sòro nípa won. Ìwònba kéréje tí a leè ménu bà nínú ìtàn bí èdè Yorùbá se di kíko sílè nì yí.