Ẹ̀kọ́ nípa ìhùwà

From Wikipedia

Eko Nipa Ihuwa

Asawale, Paul Oluwole

Asawale

ASAWALE PUAL OLUWOLE

ÈKÓ NÍPA IHUWA

Ìwa ni Yoruba pen i oba awure. Eyi ni pé tí ènìyàn ban íwà rere, ohun gbogbo yoo máa lo déédéé fún un, àseyorí yóò jé tirè, kò sin i se aláinì. Kí ni ìdí èyí? Ìdí èyí nip é ìwà rere rè yóò je ki o máa pàdé àláàánú àti olùrànlówó ti yóò gbé e dé ibi ire. Omolúàbí ni a ń pe irú u won. Kì í se eni tí ó bá lówó lówó nìkan ni a wá ń pè ní “Omolúàbí” o, kìí sì íse gbajúmò tàbí òjògbón, kodà olówó, ojògbón tàbí gbajúmò ní àwùjo mìíràn lè má jé omo lúàbi. Eni ti a bá pè ní omolúàbi ní eni ti ó ko gbogbo ìwà rere pò tí o sì jé eni ti élégbé àti ològbà kà sí ajúlówó ènìyàn. Yorùbá bò wón ní “ìwà rere lèsó ènìyàn, àti pe “orúko rere sàn ju wúrà àti fàdákà lo. Láti inú oyún ni Yorùbá ti n ko àwon omo won ni iwa bi a ti se n hùwà omolúàbí. Fún àpeere, Yorùbá á ní Èèwò ní fún aláboyún láti jalè tàbí mú nkan ti kìí se tirè. Kìí se nitori aláboyún yìí fúnra ara rè, sùgbón kí omo inú ré ba à máa se àfowora. Wón gbà pé omo yìí lè kó ìwà yaa rè ni inú oyún. Eyí kì í sí ì se ìwà omolúàbí. Wón n kó omo náà ní ìhuwaàsí rere ni. Wón tun ní aboyún kò gbodò jé ìgbín. Wón ní ìdí èyí ni pé omo náà yóò máa da itó ní igbà ti ó bá dàgbà. Ìwà ki a maa fón itó tí a bá ń sòrò, tàbí wakó ti a bá n sun, kìí se ìwà omolúàbí, Yorùbá a ti fi máa kó omo láti inu oyún: Bí a ti se ń bí omo Yorùbá ni a ti ń ko ní bí a tí ń fi ègbé eun pèlú ònà ìté sí ibusun rè. Tí a bá tún ń wè é, a ó nàá tòtò, a ó so ó sókè sódò láti máa fi ko o díè díè bi á sé ń mójú to ara eni ki a maa baà je oló-kùnrùn sí omolúàbí láwujo won. Ekó ilé se pàtàkì nínú ìwà omolúàbi ní ilè Yorùbá. Èyí si bèrè láti ibi ìkíní. Omo tí ó bá pàdé àgbàlágbà lónà tí ó kàn kojá, tí kò kí àgbalàgba náà, wón á ni kò ní èkó ilé, tàbí àkóìgbà ni o ń seé. Ìdí nìyí ti o fije pé lati kékere ni àwon òbí omo ti maá kó omo rè bí a se ń kí ènìyàn. Okùnrin gbódò dòbálè kí obinrin sì kúnlè ti won bá ń ki ení ti o ju wón lo. Eyi yóò yo ìwà ìgbéraga kúrò ní ilé ayé omolúàbí Yorùbá yóò si fi ìwà ìrèlè àti ìbòwò fágbà kóo. Ona mìíran ti Yorùbá fi n kó awon omo won ni ìwà omolúàbí nì ààló, ìtàn, ààrò, ìmó ati béèbéè lo. Ninú aalo apagbe Yorùbá ni awon itan to da lorí orísírísí awon nnkan ti o wa mí ayìka nla ti a ti hun itan kan mo lati ko ní logbon ihunwasí lawujo, o le je nipa wa ijapa kan, Igi iroko, Igbin, abuke, osupa, eera ati béèbéè lo. Aalo yi le fi han pe iwa ole tabí odale ko dara ní awujo. Awon owe Yorùbá paapaa ni ko wa ní ona iwa omolúàbí. Yorubá le ní “karìn ka po yìye níí yeni”. Eyì fi han pe a n ko ìwà ibaraenigbepo tí o n mu awujo toro. Latí keekere nì àwon obì omo Yorùbá tì maa n ko wa láti má lè pe nnkan okunrin wa tabí tí obìnrìn wa ní oruko. Eyí mu owo wa fun ihoho okunrin ati ti obinrin eyi ko fi aaye gba àwon ti ko ba tí dagba to ni aye tabí oko latí maa sese oko ati aya, eyì ni latí maa ba ara won ní asepo tí o ba to akoko latí loko tabí laya obì nì o n ba ní wa oko tabí aya, won a sí ní alárenà ti yoo moju to ayorísí eyì. Won kìì je kì won ba ara se isekuse depodepo pe won le tìbe ko arunkarun bíi ti aye ode oní (AIDs). Ti wa ba tile tun se igbeyawo tan won a tun wa ní abe eko awon obí fun itónìsona nipa iwa omolúàbí nínú ebì. Won a maa ko bí a ti n jé bale rere atí aye rere. Iran Yorùbá kìí ya ile ní aye igba ken, odede kan-naa ni baba, iya, omo ati iyawo omo ati omo-omo jo maa n gbe. Bí won tile gbe ní otooto bì tí aye ode oni, iya oko a maa lo loorekoore si ile awon omo re yìí lati mo ihuwasì won, lati to won sona, ati lati fi to baba-oko naa leti. O di ìgbá ti baba oko ati ìya oko ba ku nki aya tuntun ati oko rè yìí to bo lowo idanileko iwa omolúàbí awon obì yìí awon alagbaagbe ati ibatan won nì o ku ti yoo waa maa ko won lo pelù orìsìrìsì irìrì atì ayorìsì iwuwasì awon enìyàn lawujo. A ko gbodo gbagbe latí fi ye wa pe Yorùbá gba pe oju mejí ni o n bì omo sùgbón igba oju ni o wo o, ti o bar ì bee, a je pe awujo Yorùbá naa ní ko omo yato sì awon obì, koda Yorùbá a tun maa so pe omo ti ko ba gbon nile, ati ita nì a ti maa n ko o wa. Idí eyí ní iyawo tí o bo wa sinu ebì mìíran gbodo fi iwa omolúàbí han nínú ebi tuntun tí o dara pó mo bi bee ko won a ní boya ko ti ile rere wa tabí pe kó kan gbá eko ní. Obìnrin gbodo mo bì a ti se n toju ile - gbale, foso, dana, okunrin gbodo mo bi a se n sìse daadaa latí toju ebì nì aye atijo ise agbe nì ko gbodo maa na iyawo re. Titi dì ojo iku ni Yorùbá n ko eko nì pa ihuwa nìtorì iwa omo eda ko duro loju kan o n yì iwa pade nì ojoojumo ojoojumo naa sì nì a n ba ènìyàn orìsìrìsì pade pelú iwa otun. Eyi n ní kí eko kííko nìpa ihuwa eda gbooro sí ti eda sí fi n kogbo sìí koda tí ènìyàn bat í ku tan Yorùbá a tun ma koo nì eko nipa ihuwa lorun won a nì mojokunrin ma jekolo ohun ti won ba n je lajule orun nìkì o ma ba won je eyí nip e kì o jowo ma tapa sì awon iwa omolúàbí tì won n hu lawujo orun o. Agbalogbagbo wa ni pe eko ihuwa rere ni mu alaafa ba awujo eyí ti o n mu ibára eni gbépò rorùn. Èyí si ni afojusun awon Yorùbá ti won ti n ko omo lásò láti kékeré bí imolè gégé bí àsá won. láti inú oyún ní èkó ìhùwá ti bèrè nitori wón gbà pé òwú ti ìyá gbon ní omo yóò ran, ki o má baà wá ran èyí tí kò tonà, wón a ti máa fi òfin àti èèwo ìdílé tó ìyáare sónà omólúàbí. Yorùbá sí tún gbà pè ìwà wá nínú èjè, nítorí náà àwon òbí méjéèji ni lati roara se kí omo le kó èkó rere láti inú èjè wá nitorí “Bomo kò jo sòkòtò yóò jo kíìjìpá” Mo ní láti fi hàn pé èsìn kíristíànì àti ti lárúbááwá, tit a àti èkó ìmò mòóko-mòókò ayé òde òní ti ba òpòlopò ànfààní ti a wí fùn ìdánilèkó ìhùwà jé. Àwon òbí kò ráyè láti tí àwon àsà tí ó n kín yìí han tàbí kó omo wón mó Òmíràn kò tile mo ó mìní won. opé púpò lówó àwon onímò ìjinlè lórí èdè àti àsà Yorùbá tí wón so èdè àti àsà yìí dí ohun tí a ń kó ni ilé èkó gíga gbogbo. Kódà àwon òyìnbó ti n ti ìlu wón wa kóo. Bí ko jé béè ni, òpòlopò ònà láti kó èkó nípa ìhùwá omolúàbí Yorùbá ni kò bá parun. Obìnrín Yorùbá mìíràn kò mo aso ríró mo, sòkòtò ló wópò. Eyi ti o mo aso ríró kò mo itan pípadé bi o bá jókóò láàrin àwùjo. Ebí wón kó, wón kò gbé ilé gba èkó sùhúrù alábàato ni wón lo. Won kò sì ko won. Ìyàwó ko le gbé oúnje fún oko rè pèlú ìkúnlè lórí ese méjèèjì mo. Ebi rè kó, wón kò kó o nìlé. Èkó èmi kò jù o ìwo kò jù mí nì á ti kó o. Èyi sin i ko jé kí awùjo gún. Okunrin kò le sisé àgbè mó. Òle gba ayi ka kán isé díè owó nlá ni wón ń wá kiri. Eyí kii se ìwà omolúàbí won kó fi kó wá ní ìgbà ìwáse. Òsèlú àto òkada ni àwon omo ń lé ká. Èyí ko jé kí wón le tójú ilé bí o ti to. Awujo kò wá gún régé. Sùgbón ìgbàgbó wa ni pé oun gbogbo a padà bo sip o. Ayé á si re ibi aná tori “láálá to ròkè ilè ni o ń bó” A ko ni omolúàbí púpò láwùjo mó nítorí aiko èkó ìhùwàsí awujo