Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

Koordinat: 32° 29' 46 Şi, 54° 17' 42 Şə

İran İslam Respublikası
جمهوری اسلامی ایران
(Jomhuri-ye Eslami-ye Iran)

(Ətraflı)
Şüar: Farsca:esteghlâl, âzâdi, jomhoorie eslâmi Azərbaycanca: İstiqlal, Azadlıq, İslam Respublikası
Rəsmi dil	Fars dili
Paytaxt	Tehran
Prezident	Mahmud Əhmədinecad
Ərazi  - Ümumi  - % Su	17-cı yer 1,648,195 km² 0.7%
Əhali  - Ümumi  - Əhali sıxlığı	18-ci yer 69,018,924 42/km²
Pul vahidi	Riyal
Vaxt Zonası	UTC +3.30
Internet TLD	.ir
Telefon kodu	98

İran İslam Respublikası (Farsca: جمهوری اسلامی ايران) Qərbi-Asiyada dövlət. 1925-1935-ci illərdə Farsistan (Persia) adlanmışdır. Bu ad indi də qeyri-rəsmi olaraq işlənir.

Şimalda Ermənistan (35 km), Azərbaycan (611 km) və Türkmənistanla (992 km), şərqdə Əfqanıstan (936 km) və Pakistanla (909 km), qərbdə İraq (1458 km) və Türkiyə (499 km) ilə sərhəddir.

Şimaldan Xəzər dənizi ilə, Cənubdan İran (Fars) və Oman körfəzləri ilə əhatə olunmuşdur.

Ərazi 28 ostana bölünmüşdür. Ostanlara rəhbərliyi Daxili İşlər naziri tərəfindən təyin edilən general-qubernatorlar edir. Ostanlar öz növbələrində şəhristanlara bölünürlər. Şəhristanların tərkibinə şəhərlər və digər ərazilər daxildirlər. Şəhristana rəhbərlik edən məmurlar bəzən təyin olunur bəzəndə seçilirlər.

Ali hakimiyyət Dini liderə və ya İcraedici Şuraya məxsusdur. Qanunverici hakimiyyət Məclisə məxsusdur. Müasir İranda respublika (prezident və parlamentin seçilməsi) və teokratik idarə formasının cizgilərini tapmaq olar. 1979-cu il və ondan sonra qəbul olunmuş Konstitusiyaya əsasən həyatın bütün təbəqələrinin əsasında İslam prinsipləri durmalıdır, buna görə də ölkəni yalnız dinə aid olan insanlar- ülləmalar idarə edəb bilərlər. Ali dini hakim (ömürlük seçilir) ölkədə qeyri-məhdud hakimiyyətə malikdir. Dini rəhbər daxili və xarici məsələlər üzrə ən adil hakim hesab olunur. Ali dini rəhbər həmçinin orduya rəhbər təyin etmə, müharibə və ya sülh elan etmə kimi səlahiyyətlərə malikdir.

Mündəricat 1 Tarixi 1.1 İslamdan öncəki dövr 1.2 İslamdan sonrakı dövr 1.2.1 Müasir İran 2 Əhalisi 2.1 Dini mənsubiyyət, dil 2.2 İranın ən böyük şəhərləri 3 İqtisadiyyatı 3.1 Qaz 3.2 Neft 4 Coğrafiyası 5 Mənbə 6 Xarici Keçidlər

[redaktə / تحریر] Tarixi

[redaktə / تحریر] İslamdan öncəki dövr

İran ərazisini məskunlaşması Alt paleolit dövrünə aid eidlir. E.ə. III minilliyinin əvvəllərində İranın cənubi-qərbində ilk sinifli cəmiyyətlər meydana gəlmiş, əvəlcə ayr-ayrı şəhər dövlətləri yaranmış, sonralar Elat və e.ə. III minilliyin II yarısında Lullubilərin erkən quldarlıq dövlətləri mövcud olmuşdur. E.ə. təqribən 2200ildə Kutilər Şumer və Akkadı müvəqqəti zəbt etmiş Kassilər isə XVIII-XVI əsrlərdə Babilistanı ələ keçirərək e.ə. XIII əsrin sonuna kimi burada kökmranlıq etmişlər. E.ə. II minilliyin sonudan İran ərazisinə hind-iran dillərində danışan Hind-Avropa tayfalarının İran qrupundan olan ari (müasir İranın adı buradandır; qədim İran dilində aquapat-“arilər ölkəsi” və ya padşahlığı deməkdir) tayfaları gələrək qərbi və mərkəzi rayonlarda məskunlaşdılar. İndiki İranın Xuzistan və Luristan ərazisini əhatə edən vilayətlərlə yanaşı e.ə. VII əsrə qədər İranın əsas əkinçilik rayonlarında sinifli cəmiyyətlər meydana gəlmişdir.

E.ə təqribən 673-672–ci illdə Assuriya (Aşşur) əleyhinə bağlanmış üsyan nəticəsində İran yaylasının şimal qərbində Midiya dövləti yarandı. E.ə 616-605-ci illərdə Midiya Babilistanla ittifaqda Assuriya, Manna, Urartunu və İran yaylasının çox hissəsini işğal etmişdir.

Midiyanın tabeliyində olan pars (parsa, pars, müasir fars sözü buradandır) padşahlığı ilə müharibə (e.ə 553-550) nəticəsində hakimiyyət Əhəmənilər (Haxamanişlər) sülaləsinin əlinə keçdi. VI əsrin sonunda II Kir (Kuş) və onun varislərinin işğalları nəticəsində Əhəmənilər dövlətinin sərhədi Hind çayından Egey dənizinə və Kiçik Qafqaz dağlarından Nil çayına qədər genişləndi. Əhəmənilər dövləti I Daranın hakimiyyəti dövründə (e.ə 521-485) daha da qüvvətləndi. Ticarət yolları üzərində hökmranlıq qərb ilə şərq arasında gedən mübarizə Əhmənilər dövlətini Yunanıstanla uzun sürən müharibələrə sövq etmişdir. E.ə 330-cu ildə Makedoniyalı İsgəndər İranı işğal etdi.

E.ə 312-ci ildə İran Selevkilər dövlətinin tərkibinə qatıldı (İsgəndərin ölümündən sonra müstəqillik qazanan Atropatena dövləti yalnız e.ə III 20-ci illərinin sonlarında Selevki hökmdarı III Antioxun hakimiyyətini tanımışdır) E.ə III əsrin ortalarında indiki İran və Türkmənistan sərhəddində yaranmış Parfiya padşahlığı e.ə. II əsrin ortalarında bütün İranı hakimiyyət altına almışdır. Parfiyadan asılı olan fars hökmdarı I Ərdəşir 224-cü ildə Parfiyanın axırıncı padşahı II Artabanı məğlub edərək Sasanilər dövlətinin əsasını qoymuşdur. Sasanilər dövründə (III-VII əsrlər) İranda feodal münasibətlər yaranmağa başladı. Sasanilər İranda möhkəmləndikdən sonra Cənubi Ərəbistan, Suriya, Fələstin, Misir, Atropatena, Albaniya (Qafqaz), Ermənistan və İberiyanı ələ keçirdi. Sasani hökmdarları hələ Əhəmənilər dövründə yeridilən xətti- dövlət aparatında və orduda farslara üstünlük verilməsi, onların vergilərdən azad edilməsi siyasətini daha da gücləndirmiş, Zərdüştlüyü dövlət dini elan etmişlər.

Cənubi-Qafqaz (Zaqafqaziya) xalqlarının Sasani əsarətinə qarşı 450-451, 457, 481-484 illərdə qüdrətli üsyanları baş verdi. Sasanilər dövlətində sinifi ziddiyyətlərin kəskinləşməsi və feodal separatizminin güclənməsi həmçinin Bizansla aparılmış uzun sürən müharibələr VII əsrdə Ərəblərin İranı işğal etməsini asanlaşdırdı; İslam dini və Ərəb dili yayılmağa başladı.

[redaktə / تحریر] İslamdan sonrakı dövr

İranda ərəb hökmranlığı VII əsrin 80-ci illərinə kəndli üsyanlarına səbəb oldu. 747 Mərvdə əbu-Müslimin başçılığı ilə Əməvilər Xilafətinə qarşı xalq hərəkatı bütün İranı bürüdü. Abbasilər hökmranlığı dövründə Mak Sumbatın (755), Ustad Sisin (767) və Azərbaycanda Babəkin başçılığı ilə xalq üsyanları baş verdi. Şüubiyyə hərəkatı geniş vüsət alırdı. Bütün bunlar xilafətin süqutunu sürətləndirirdi. IX-X əsrlərdə İranda yalnız formal sürətdə xilafətdən asılı olan əmirliklər var idi. 900-cü ildə Xorasan və İranın şərq hissəsi Səmanilər dövlətini tərkibinə daxil oldu (999-a qədər). İranın qərbində və İraqda Büveyhilər dövləti (935-1055), Azərbaycan ərazisində isə IX əsrin sonu – XI əsrdə Sacilər, Səlarilər və Rəvvadilər dövlətləri yarandı.

X əsrdə şəhərlərin və tranzit ticarətinin inkişafı Ərəb hökmranlığına son qoyulması XI əsrdə İranda iqtisadi və mənəvi yüksəlişə şərait yaratdı. Samanilər dövlətinin süqutundan sonra İranın şərqi- Orta Asiyanın bir hissəsi və indiki Əfqanıstan ərazisi Qəznəvilər dövlətinin tərkibinə daxil oldu. 1040-cı ildə səlcuq (oğuz) türkləri İranı və onunla həmsərhəd ölkələri işğal edərək Səlcuqilər dövlətinin yaratdılar. XII əsrin əvvəllərində Səlcuqilər dövləti ayr-ayrı sultanlıqlara parçalandı; Sultanlıqlar içərisində Atabəylərin hakimiyyəti yarandı.

Mərkəzi əl-Əmud qalası olan İsmaililər dövləti (1090-1256) habelə Eldəgəzlər dövləti (1136-1225) İranın xeyli hissəsini ələ keçirmişdir. 1220-56-cı illərdə İranı Monqollar işğal etdi. XIII əsrin ortaları XIV əsrlərdə İran Elxanilər dövlətinin tərkibinə daxil idi, Qazan xanın (1295-1304) keçirdiyi islahatlar İranın iqtisadi inkişafına şərait yaratdı. Elxanilər dövlətinin süqutundan sonra İran ərazisi Cəlairilər, Müzəffərilər (XIV əsrin 40-50-ci illərində) və s. feodal dövlətlərinin tərkibinı daxil oldu. Feodal zülmü və monqol hökmranlığı Xorasanda Sərbədarlar üsyanına (XIV əsrin 30-80-cı illərində) Mazandaran və Gilanda seyidlər hərəkatına (1350) səbəb olmuşdur.

1380-1393-cü illərdə Teymur İranı işğal etdi. Onun ölümündən sonra İran Teymurilər və Qaraqoyunlu dövləti arasında bölüşdürüldü. 1468-ci ildə (Muş döyüşü) Qaraqoyunlu dövlətini Ağqoyunlu əvəz etdi. Qızılbaşlara arxalanan İsmayıl Səfəvi xalq kütlələrinin ümumi narazılığından və daxili çəkişmələrindən istifadə edərək Azərbaycanda hakimiyyətini möhkəmləndirdi və Ağqoyunlu dövlətinə son qoyuldu. 1501-də o Təbrizə daxil olaraq özünü Şah I İsmayıl elan etdi. 1502-də isə şiəliyi dövlət dini elan etdi. 1510-a qədər İran səfəvilərin hakimiyyətinə keçdi. 1514-cü ildə Səfəvilər İraq, Kürdüstan və Cənubi Qafqaz uğrunda Osmanlı İmperiyası ilə uzun sürən müharibələr aparmışlar. XVI əsrin axırlaırna qədər Səfəvilər dövləti xarakter etibarilə Azərbaycan dövləti idi. Lakin sonralar tədricən dövlətin idarəsində üstünlük farslara keçdi. Qızılbaşların siyasi mövqeyi məhdudlaşdırıldı. (Bax-Səfəvilər).

1709-1722-ci illərdə üsyan etmiş əfqan tayfaları Səfəvilərin paytaxtı İsfahanı ələ keçirdilər (1722). Əfqan xanlıqlarının qısa müddətli hökmranlığı əleyhinə xalq hərəkatları baş verdi. Əfqanlar əleyhinə mübarizəyə və Osmanlı türklərin ölkədən qovulmasına başçılıq edən Nadir xan Əfşar böyük feodal imperiyası yaratdı (Bax-Əfşarlar). Lakin o öldürüldükdən sonra (1747) bu dövlət süqut etdi. Kərim xan Zəndin hakimiyyət dövrü (1760-1779) istina olmaqla İranın XVIII əsr tarixi fasiləsiz feodal çəkişmələri ilə xarakterizə olunur. Zəndilərlə Qacarların uzun sürən müharibəsi Qacarlar sülaləsinin (1796-1925) hakimiyyətə gəlməsi ilə başa çatdı. 1795-1797-ci illərdə Ağa Məhəmməd Şah Qacarın başçılığ etdiyi İran ordusunun Cənubi Qafqaza (o cümlədən Qarabağa) basqınlar böyük dağıntılara və qırğınlara səbəb oldu. XVIII əsrin axırları XIX əsrin əvvəlləri Böyük Britaniya, Rusiya və Fransanın İranı əsarət altına almaq cəhdləri ölkədə kaputilyasiya rejiminin yaradılması İranla bir sıra Avropa dövlətləri arasında qeyri-bərabər müqavilələr imzalanması ilə nəticələndi.

Əvvəllər İranın tabeçiliyində olan Cənubi Qafqaz torpaqları Rusiya-İran müharibələri nəticəsində Rusiya İmperiyasına daxil oldu (Gülüstan, Türkmənçay müqaviləsi). İranın Avropa ölkələrinin sənaye malları üçün satış bazarına çevrilməsi sosial ziddiyyətlərin daha da kəskinləşdirdi və anti-feodal Babi üsyanlarına (1848-1852) səbəb oldu. Feodal mülkədar dairələri böhrandan çıxış rolunu mərkəzi hakimiyyəti və dövlətin müstəqilliyini möhkəmlətməkdə və bir-sıra islahatlar keçirilməsində görürdülər. Mirzə Tağı xanın (Əmir Nizam) islahatları (XIX ortalarında) nəticəsində iqtisadiyyat və mədəniyyət sahəsində müəyyən irəliləyiş oldu. XIX sonu-XX əvvəllərində İran imperialist dövlətlərin (Böyük Britaniya, Rusiya) yarımmüstəmləkəsinə çevrilmişdir. XIX əsrin sonundan milli şüur inkişaf edir, burja-millətçilik ideyaları yayılır, (Mülküm xan, Ə.Talıbov, Zeynalabdin Marağayi, Ağaxan Kirmani və b.) burjua tələbləri irəli sürən gizli cəmiyyətlər yaranırdı.

XIX əsrin sonlarından İranda başlayan sənayeləşmə və 1905-1911 İran Konstitusiya İnqilabı Qacarları daha da zəiflətdi. 1919-cu ildə Böyük Britaniya İranda öz protektaratını qurmağa çalışsada alınmadı, nəticədə 1921-ci ildə elit hərbi süvari briqadanın rəhbəri Rza Xan (sonradan Rza Şah) İngiltərə və digər Avropa dövlətlərinin dəstəyi ilə Qacarları devirdi. 1925-ci ildə Məclis onu yeni sülalə-Pəhləvilərin ilk hökmdarı kimi tanıdı. Ölkə Farsistan adlanmağa başladı. Rza şahın dövründə genişmiqyaslı yenilənmələr aparıldı, sənaye inkişafı ölü nöqtədən tərpəndi, yeni dəmiryolları çəkildi, milli təhsil sistemi təşəkkül tapdı.

İkinci Dünya müharibəsi zamanı İran öz "neytrallığını" elan etsədə ölkədə çox güclü faşist kəşfiyyatı vardı. Bunu bilən Sovetlər və İngiltərə öz qoşunlarını İranın ərazisinə yeritdilər. SSRİ qoşunları İran Azərbaycanına girdi. SSRİ İranın ərazisinə girməsini 1922-ci ildə İran və SSRİ-arasında olan müqavilə ilə izah etdi (həmin müqaviləyə görə əgər bir dövlətin təhlükəsizliyinə qarşı şərait yaranarsa digər onun ərazisinə qoşun yeridə bilər). Ölkədə yaranmış olan vəziyyət şahı öz oğlu Məhəmməd Rza Pəhləvinin xeyrinə taxtdan əl çəkdirdi. SSRİ və Böyük Britaniya qoşunları İran ərazisində 1946-cı ilə kimi qaldılar. Bu qoşunların əsas məqsədi Fars Körfəzi və Xəzər dənizini birləşdirən nəqliyyat yollarını müdafiə etməli idi. Müharibə qurtardıqdan sonra Sovet qoşunlarının bir hissəsi, həmçinin qoşunla birgə getmiş olan azərbaycanlılar İran Azərbaycanında məskunlaşdılar.

1951-ci ildə demokratik millətçi Məhəmməd Mossadıq İranda yaranmış olan vəziyyətə qarşı qalxdı və Baş nazir seçildi. Baş nazir kimi o ölkənin neft sərvətlərinə nəzarəti ələ keçirməyə və Anqlo-İran Neft Kompaniyasını (indiki BP) milliləşdirməyə cəhdi Qərbi narahat etməyə başladı. Mossadıq bununlada İranın "neytrallığını" qorumağa çalışırdı. Bunun cavabında isə Britaniya İrana embarqo qoydu. Tezliklə ABŞ-da Britaniyaya qoşuldu. Nəticədə ölkədə çevriliş oldu- Nazirlər Kabineti qovuldu, Mossadıq həbs edildi. Şah ABŞ və Böyük Britaniyanın dəstəyi ilə ölkəyə qayıtdı.

Neftdən gələn gəlirlər şaha qısa zamnda hərbi gücü artırmağa və çoxsaylı islahatlar aparmağa şərait yaratdı. Yeni yollar tikildi, limanların geişləndirildi, kəndilərin xeyrinə islahatlar, qadınlara seçki hüququ verildi və s. irəliləyişlər baş verdi.

Şah xarici siyasətdə isə qərbyönümlü siyasət aparırdı. 1960-cı illərin ortalarından başlayaraq şahın müstəqil siyasət aparmaq istəyi qərbin heç xoşuna gəlmədi. Tezliklə qərbdə onun avtoritar idarəetmədə, insan haqlarını pozmaqda ittiham etdilər. 1977-ci ildə ABŞ-da hakimiyyətə gəlmiş olan prezident Karter və onun əhatəsi İrana qarşı zidd mövqe tutmağa və İrana zidd qüvvələrlə yaxınlaşmağa başladı. Bu müddət ərzində isə İran daxilində Ruhullah Musəvi Xomeyni artıq öz ətrafında antişah qüvvələr toplaya bilmişdi. Xomeyni dindar-şiələrin dəstəyinə arxalanırdı. Xomeyni şahın daxili və xarici siyasətini həmçinin aqrar islahatları, qadınlara verilmiş seçki hüququnu tənqid edirdi. Bu fəaliyyətinə görə o 1963 və 1964-cü illərdə həbs edilmiş və ölkə xaricinə çıxardılımışdır. Sonrakı fəaliyyətini İraqda davam etdirən Xomeyni burada da İrandaxili qüvvələrlə əlaqə saxlayırdı. 1978-ci ilə kimi şah rejimi ölkədaxili vəziyyəti gizli polisin hesabına qoruyub saxlaya bilirdi. Bu vaxta qədər ölkə ərazisini antişah nümayişləri bürüdü. Bu aktivlik təkcə Xomeyni və onun tərəfdarlarından gəlmirdi. İran mucahidləri və İran fədailəri təşkilatları da bu işdə SSRİ, Fələstin Azadlıq Təşkilatı və radikal ərəb rejimlərinin dəstəyi ilə fəal iştirak edirdilər. İqtisadiyyat sarsılmışdı. Tezliklə nümayişkarlara qarşı qoyulmuş ordu 1979-cu il fevralın 11-də öz neytrallığını elan etdi, bununlada Pəhləvilərin taleyi həll edildi.

[redaktə / تحریر] Müasir İran

İrana qayıtmış Xomeyni dini və siyasi rəhbər kimi qarşılandı. Müvəqqəti hökumətin lideri Mehdi Bazarqanın iştirakı ilə 15 nəfərdən ibarət İslam İnqilabı Şurası yaradıldı. 1979-cu ilin 1 aprelində ölkə İran İslam Respublikası, daha sonra isə Xomeyni ömürlük lider elan edildi.

1980-cı ildə Məclisə keçirilmiş seçkilər nəticəsində İslam Respublikası Partiyası (Xomeyni və onun tərəfdarları) qalib gəldi. Tezliklə ölkə prezidenti Əbülhəsən Bənisdar və İRP arasında açıq mübarizə başladı. Bəndisar və İran Mücahidləri təşkilatı ölkənin klerikal (din ölkə siyasətinə təsir) idarə metodunun əksinə çıxırdılar. 1981-ci ilin iyununda mücahidlər üsyana qalxdı, Xomeynin göstərişi ilə Məclis ölkə prezidentinə impiçmnet elan etdi, prezident vəzifəsindən getdi. Yeni prezident keçmiş baş nazir Rəcai oldu, Baş nazir postuna Məhəmməd Cəvar Bəhonar gəldi. İlyarımdan sonra mücahidlərin üsyanı yatırıldı. Avqustda Rəcai və Bəhonar bomba partlaması nəticəsində həlak oldu. Yeni prezident Seyid Əli Xameneyi oldu, Baş nazir postuna Mir Hüseyn Musavi seçildi. 1984-cü ildə məclisə keçirilən seçkilərdə İRP yenidən qalib gəldi. 1985-ci ildə keçirilmiş seçkilərdə Xameneyi yenidən prezident seçildi. Ölkədə gedən proseslər yüzlərlə zadəgan ailəsini xaricə emiqrasiya etməyə məcbur etdi.

İranda baş verən şiə inqilabının ölkə şiələrinə təsirini azaltmaq, həmçinin Fars körfəzində yeganə hakim olmaq istəyi İraqı 1980-cı il İrana qarşı müharibə başlamağa məcbur etdi. Hər iki tərəfin zəifləməsində mənafe güdən qərb müxtəlif vaxtlarda İranı və İraqı dəstəklədi. Ümumi ziyan 300 mlrd. dollara çatdı. İranın cənubdakı neft infrastrukturuna hədsiz ziyan dəydi. 1988-ci ildə İran BMT-nin dəstəyi ilə Küveyt və Səudiyyə Ərəbistanı ilə diplomatik əlaqələrə başladı. 8 il davam edən müharibə nəticəsində heç bir tərəf qalib gəlmədi.

1980-cı illərin sonunda İranda mühafizəkarlar və islahatçılar arasında baş verən hakimiyyət daxili qarşıdurma İRP-nin buraxılması ilə nəticələndi, yeni seçkilərdə islahatçılar qalib gəldilər. Ölkədaxili və beynəlxalq siyasətdə radikal dini siyasət mülayimləşdi.

Xomeyni 1989-cu il iyunun 3-də vəfat etdi. Konstitusiyaya dəyişikliklər edildi, ömürlük lider Xameneyi seçildi, Baş nazir postu ləğv edildi. Prezident Məclisin spikeri Əli Əkbər Haşemi-Rəfsəncani seçildi. Yeni hökumətin tərkibinə islahatçılarla yanaşı mühafizəkarlar da daxil oldular.

1990-cı ildə İraq Küveytə hücumu ilə əlaqədar İranla sülh bağlayıb, diplomatik əlaqələrə başladı. Buna baxmayaraq İran Küveytə hücumu pislədi, BMT-nin sanksiyalarına əməl etdi. Qərb qoşunlarının Küveytdə olmasını arzulamayan İran onların Fars körfəzindən çıxarılmasını tələb edirdi. 1991-ci ildə Küveytdən İraq qoşunlarının çıxarılması ilə İran-İraq münasibətləri yenidən gərginləşdi. Bununla yanaşı Rəfsəncani İran neftinin Qərbə eksportunu təmin etdi.

Buna baxmayaraq ölkədaxili gərginlik Rəfsəncaniyə islahatlar aparmağa həmçinin ABŞ-ın siyasətini daha da mülayimləşdirməyə maneə oldu. Nəticədə ölkə iqtisadiyyatının bərpası üçün lazım olan xarici investisiya İrana gəlmədi. 1993-cü ildə Rəfsəncani yenidən prezident seçilsədə bu problemləri həll edə bilmədi. Artıq dini dairələrdə onun siyasətinin tənqid etməyə başladı. Nəticədə 1997-ci ildə keçirilmiş seçkilərdə Seyid Məhəmməd Xatəmi qalib gəldi, Qərblə münasibətlər yaxşılaşdı.

1997-1998-ci ildə dünya bazarlaırnda neftin qiymətinin aşağı düşməsi İran iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərdi.

Xatəmi islahatların və qərblə yaxınlaşmanın tərəfdarı idi. Bu da islahatçılar və mühafizəkarlar arasındakı münasibəti kəskinləşdirdi. Bu münasibət Xameneyi və Xatəmi arasında ziddiyyətə səbəb oldu. 1999-cu ilin yayında tələbə nümayişləri oldu. 2000-ci ilin mayında Xatəminin qardaşı - M.R.Xatəminin rəhbərlik etdiyi islahatçılar seçkini qazandılar. Qərblə İran arasında istiləşmə müşahidə olundu. 2001-ci ildə keçirilən seçkilərdə Xatəmi yenidən qalib gəldi.

ABŞ-da kı "11 Sentyabr" hadisələrindən sonra İranın nüvə texnologiyalarını inkişaf etdirmək niyyəti onu ABŞ-ın düşmənləri sırasına aid etdi. ABŞ-ın "nəzarəti altında" "Fridom Hous", "Soros Fondu" və digər təşkilatlar İrandakı seperatçı qrupları maliyələşdirir.

2003-cü ildə yerli idarəetmə orqanlarına və 2004-cü ilin fevral-may Məclis seçkilərdə mühafizəkarlar qalib gəldilər. İran İraqdakı antinato qüvvələrinə dəstək verməyə başladı. İranda davam edən mühafizəkar-islahatçılar mübarizəsində keçmiş prezident Rəfsəncaninin reytinqi qalxdı. Onu sağmərkəzçi qüvvələr dəstəkləyirdilər. 2005-ci il Məclisə keçirilən seçkilərdə mühafizəkarlar əksər yerləri tutdular. İranda keçirilən son 17 iyun 2005-ci il tarixli seçkilərin ilkin mərhələsində Rəfsəncani qələbə çalsada, ikinci turda gözlənilmədən Tehranın keçmiş meri, qatı-mühafizəkar Mahmud Əhmədinecad 62% səslə qalib gəldi. 6 Avqust 2005-ci ildə inauruqasiya olundu. Əhmədinecad İslam inqilabı ideallarını bərpa etməyi, hakimiyyəti rüşvətxorlardan təmizləməyi, ölkədə islam prinsiplərinə uyğun sosializm qurmağı söz verib. ABŞ və İsrail seçkilərin nəticələrini tanımadıqlarını bəyan etdilər.

[redaktə / تحریر] Əhalisi

Əhalinin əksər hissəsi şimali və qərbi rayonlarda yerləşmişdir.

Əhalinin 51% şəhər əhalisidir. Ən böyük şəhər Tehrandır. Tehranın əhalisi 1926-1986-cı illərdə 210 min nəfərdən 6,5 milyona çatmışdır. 1960-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq urbanizasiya prosesi daha da sürətlənmişdir. Hal-hazırda Tehranda 15 milyon əhali yaşayır.

Əksər əhalinin etnik mənşəyi midiyalılara (İranda məskunlaşmış ari tayfalarının nümayəndələrində) çatır. Buna baxmayaraq Ərəb Xilafətinin bu regionlardan çəkilməsindən sonra bu ərazilərə gəlmiş türk-monqol tayfaları mərkəzi, qərbi və bir neçə şimali regionlarda əhalinin etnik mənşəyinə təsir etmişdir. Hal-hazırda buna baxmayaraq bu ərazilərdə yaşayan əhalinin nümayəndələrində: farslarda, kürdlərdə, lurlarda, bəxtiyarilərdə, mazandaranlılarda və talışlarda ari-iran etnik mənşəyi dominionluq təşkil edir. Şimalda yaşayan xalqlarda (Xəzərsahili istisna olmaqla) türk cizgiləri özünü kəskin biruz verir.

Ümumilikdə ölkə ərazisində 30-a yaxın xalq var. Say baxımında birinci olan xalq farslardır-51%, ikinci yerdə azərbaycanlılar durur. Azərbaycanlıların sayını dəqiq demək mümkün deyildir, lakin rəsmi Azərbaycan dairələrində bu rəqəm 24%-dir. Əhalinin 10-12% qədim midiyalıların birbaşa varisi hesab olunan talışlar (Xəzərboyu yerləşmişlər) təşkil edir. Növbəti yerlərdə kürdlər-7%, ərəblər-3%, lurlar-2%, gilan və mazandaranlılar-8%, türkmənlər-2%, əfqanlar-2,5%, bəluclar-2,4%, bəxtiyarilər-1,7%, qaşqaylar-1,3%, əfşarlar- 1,2%, xorasan türkləri-1,1%, ermənilər, xəzərilər və şahsevənlər- hər biri 0,5%, çaramaykilər və gürcülər- hər biri 0,4%, assurlar- 0,3% təşkil edirlər. Bundan əlavə ölkə ərazisində yaşayan xalqlara misal çıqanları, qacarları, yezdiləri, tacikləri, qarapapaqları, kəngərliləri, teymurtaşları, brahuiləri, yəhudiləri, qerbiləri (zərdüştlüyə sitayiş edirlər) göstərmək olar.

[redaktə / تحریر] Dini mənsubiyyət, dil

Ölkə əhalisinin 98% müsəlmandır. Əhalinin 90%-i şiə təriqətinə məxsusdur. Şiələrdən 85% imamilərdir (İsnə Əşəriyyə), qalanları başqa şiə təriqətlərinə mənsubdurlar- İsmaillilər və Əli-ilahi. Ölkə əhalisinin 9%- sünnüdür (əksərən kürdlər). Xristianlardan Qriqoryan (ermənilər), Nestorian (assurlar), Roma-katolik həmçinin İngiltərə və başqa protestant kilsələrinin nümayəndələri mövcuddur. Ölkədə həmçinin bəhailiyə, iudaizmə və zərdüştlüyə mənsub insanlarda mövcuddur.

İran dilləri qrupuna aid dillərdə əhalinin 58% danışır. Əhalinin 25%-dən çoxu türk dilləri ailəsinə mənsub dillərdə danışır.

[redaktə / تحریر] İranın ən böyük şəhərləri

(2005-ci il siyahısına görə)

Tehran
Məşhəd
İsfahan
Təbriz
Ahvaz

[redaktə / تحریر] İqtisadiyyatı

İran neft sənayesi yeksək inkişaf etmiş aqrar-sənaye ölkəsidir. Ölkə ərazisində neft emalı və neft-kimya müəsisələri fəaliyyət göstərir. Təbii sərvətlərdən neft, qaz, kömür, mis, dəmir, manqanlı və sink-qurğuşun filizləri istehlak edilir. Ölkədə həmçinin maşınqayırma və metalişləmə, qida və tekstil sənayesi inkişaf etmişdir. Xalçaların kustar üsulla istehsalı geniş yayılmışdır. Buğda, arpa, buğda, paxla, pambıq, şəkər çuğunuduru və şəkər qamışı, tütün, çay, fındıq, püstə geniş becərilir. Əhali qoyun, keçi, iri buynuzlu mal, dəvə saxlayır.

Əsasən xam neft və neft məhsulları, metal filizləri, kənd-təsərrüfatı məhsullarının ixracı üstünlük təşkil edir.

Ölkəyə xaricdən ağır maşınqayırma və kimya sənayesi, maşın, dəmir, polad, tekstil malları, kağız idxal olunur.

Əsas ticarət əməkdaşlarına Türkiyə, BƏƏ, Almaniya, Böyük Britaniya, İtaliya, Yaponiya daxildir.

[redaktə / تحریر] Qaz

İran bütün dünyada təbii qaz ehtiyatının 16%-nə malikdir. Əsas qaz yataqları Fars körfəzi şelfində həmçinin ölkənin şimali-şərqində yerləşir.

2010-cu ilədək qaz hasilatının ildə 290 m³-a çatacağı gözlənilir. Bundan sonra qaz ixracı tam gücüylə fəaliyyətə başlayacaq. Hal-hazırda qaz ixracı əsasən Türkiyəyə-dir, Şimali-Fars adlı qaz yatağından çıxan qazın qaz-sıxıcı zavodlara çatması üçün ötürücü borular inşa edir.

[redaktə / تحریر] Neft

İran konstitutsiyasına əsasən milli neft hasil edən müəssisə aksiyalarının xarici kompaniyalara satılması və ya onlara neft hasil etməyə icazə verilməsi qadağandır. Neft yataqlarının kəşfini İran Milli Neft Kompaniyası aparır (İMNK). 1990-cı illərin sonlarından başlayaraq neft sektoruna xarici investorlar gəlmişdir (Fransa-Total və Elf Aquitaine, Malayziya-Petronas, İtaliya- Eni həmçinin Çin Milli Neft Kompaniyası). Onlar "kompensasiya edilmiş kontraktlar" əsasında hasil edilmiş neftin bir hissəsini əldə edirlər, müddət bitdikdən sonra isə yataqları İMNK-nın nəzarətinə verirlər.

[redaktə / تحریر] Coğrafiyası

[redaktə / تحریر] Mənbə

• Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası (4-cü cild, səh 502-506)
• Большая Энциклопедия-ТЕРРА (19-cu cild)
• en:Iran
• ru:Иран

[redaktə / تحریر] Xarici Keçidlər

• CIA facktbook-Iran (en)
• President.ir
• Iran: History, Geography, Government, and Culture
• İran tarixi (ru)

İslam Konfransı Təşkilatı (OCI)
Albaniya | Azərbaycan | Bəhreyn | Banqladeş | Benin | Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri | Bruney | Burkina Faso | Comoros | Cibuti | Çad | Əfqanıstan | Əlcəzair | Fələstin | Fil Dişi Sahili | İndoneziya | İran | İraq | İordaniya | Kamerun | Küveyt | Qabon | Qambiya | Qatar | Qayana | Qazaxıstan | Qırğızısıtan | Qvineya | Qvineya Bisau | Livan | Liviya | Malayziya | Maldiv Adaları | Mali | Mavritaniya | Mərakeş | Misir | Mozambik | Niger | Nigeriya | Oman | Özbəkistan | Pakistan | Səudiyyə Ərəbistanı | Seneqal | Syerra Leone | Somali | Sudan | Surinam | Suriya | Tacikistan | Toqo | Tunis | Türkiyə | Türkmənistan | Uqanda | Yəmən |
Müşahidəçilər: Bosniya və Hersoqovina | Mərkəzi Afrika | Rusiya | Şimali Kipr Türk Respublikası | Tayland
Müşahidəçi Təşkilatlar: Afrika Birliyi | Birləşmiş Millətlər | Ərəb Birliyi | ECO | Bitərəf Dövlətlər Hərəkatı