Bàng-uâ-cê
Lài-nguòng: Wikipedia
Bàng-uâ-cê sê ciong-muō-muō dò̤ lă̤ siā Hók-ciu uâ gì sioh-cūng lò̤-mā cê. I du liāng ô 17 bih cê-mū, hók-hak cê-mū gâe̤ng dek-sṳ̀ cê-mū nâ ga diē gŏ̤ ô 23 bih. Bàng-uâ-cê lêng nguôi gó ô 5 bih hù-hô̤ dò̤ lă̤ bieu-cê̤ṳ sing-diêu, 1 bih lièng cê hù-hô̤ dò̤ lă̤ lièng-giék ing-ciék.
Mŭk-liŏh |
[Siŭ-gāi] Miàng-cê
Gì sik gáu hiêng-kái-sì, gó mâ̤ hiēu Hók-ciu uâ gì cī tó̤ lò̤-mā-cê dô̤-dā̤ hāu miéh nó̤h miàng-cê. Dṳng-guók hók-suk gáu du sê hāu i „gáu-huôi lò̤-mā-cê“, ing ôi i gi-buōng du sê dioh gáu-huôi diē-sié sāi.
Bàng-uâ-cê cī bih miàng-cê sê ngiek-ṳ̀ ngièng-géu hók-ciu uâ gì lâng ciáh hâiu-sang-giāng gah 2005 nièng tieng-iek sèng-hâiu kī gĭ. I-cà̤ sê o̤h Dài-ngṳ̄ gì lò̤-mā-cê miàng-cê „Bah-uâ-cê (Pe̍h-ōe-jī)“ kī gĭ, ing ôi Dài-ngṳ̄ gì „Pe̍h-ōe (Bah-uâ)“ dó̤i Hók-ciu uâ gì „Bàng-uâ“.
[Siŭ-gāi] Lik-sṳ̄
Hiêng-sì-câi ne̤ng gó muôi tō̤ cà̤ ô-guang Bàng-uâ-cê cháung-có̤ gì siòng-sá̤ cài-lâiu, nang ga nâ diông téng lìng-sing gì cài-lâiu gà̤-dēng dáik gáu nék giāng cháung-có̤ sieu-sék.
Ó̤-piéng Ciéng-ceng hâiu, téng Eu-ciu gâe̤ng Mī-guók lì gì Gi-dók gáu diòng-gáu-sê̤ṳ ôi lāu gâing hō̤ hióng Dṳng-guók nè̤ng diòng-gáu, o̤h Dṳng-guók gì ngṳ̄-ngiòng. I-cà̤ gah o̤h sèng-hâiu, áng i-cà̤ gì lī-gāi sāi lò̤-mā-cê gé-giâ o̤h gì nô̤i-ṳ̀ng, iòng-hâiu ô nè̤ng cīng-lī cī pie lò̤-mā-cê, tūng-ék cê-mō̤ gì siā-huák, ping-siā Dṳng-guók dê-huong ngṳ̄-ngiòng gì gáuk iông lò̤-mā-cê cêu cūng-kuāng dáng seng.
Áng cài-lâiu gé cái, dék cā siā lò̤-mā-cê gé-lioh Hók-ciu-uâ gì nè̤ng sê Ià-lū (Yale) dâi-hok gì gáu-sêu M. C. Huái-tò̤ (M. C. White). I dong-sì sê siā sioh cṳ̄ng hāu lă̤ „Ui-liàng Cìng-sṳ ing-bieu“ gì gé-ing hiê-tūng lì gé Hók-ciu uâ.
Cī tó̤ gé-ing hiê-tūng gâe̤ng ging-dáng Bàng-uâ-cê dék duâi gì chia biék gah dek-sṳ̀ cê-mō̤ „a̤“, „e̤“, „o̤“, gâe̤ng gì „ṳ“ gì biēu dah gà̤-dēng, hī tó̤ gé-ing hiê-tūng sāi „á“ bieu sê „a̤“, „ó“ bieu sê „o̤“, „ë“ biēu sê „e̤“, „ü“ bieu sê „ṳ“. Hiā sì-hâiu mò̤ nèng-ài siā sing-diêu hù-hô̤, ing ôi bieu sing-diêu hù-hô̤ gì ôi-dé du gâe̤ng dek-sṳ̀ cê-mū gì dek-sṳ̀ hù-hô̤ iéng gŏ̤ lāu. Ng guó cī tó̤ gé-ing hiê-tūng â̤ te̤ng káng có̤ bàng-uâ-cê gì sieng-tā̤.
Iòng-hâiu, téng Mī-guók lì gì diòng-gáu-sê̤ṳ Máh-lài (R. S. Maclay), C. C. Baldwin gâe̤ng Ing-guók nguôi-gau-guang E. H. Parker iâ sāi cī tó̤ hiê-tūng ping-siā Hók-ciu-uâ, ng-guó i-cà̤ ng sê nâ kó̤ sāi, iâ ô kó̤ siu-gāi i. I-cà̤ dék ô é-ngiê gì siu-gāi cêu sê ciong dek-sṳ̀ cê-mō̤ gà̤-dēng gì dek-sṳ̀ hù-hô du uâng có̤ lâng bih dók-dók, bêng buang gáu cê-mō̤ â̤-dā̤ kó̤. Cūng-kuāng, cê-mō̤ gà̤-dēng cêu te̤ng chók ôi-dó̤i â̤ sāi bieu sing-diêu hù-hô̤ lāu. I-cà̤ cêu siék gié chók 5 bih hù-hô̤ lì bieu Hók-ciu uâ gì 7 bih sing-diêu.
Siu-gāi guó gì cê ciáng sék siàng có̤ Hók-ciu uâ gì ping-ing ùng-cê, iâ cêu-sê bàng-uâ-cê. Diòng-gáu-sê̤ṳ gáuk-nè̤ng siā bàng-uâ-cê chók bēng gáuk-iông cung-gáu cṳ. 1905 nièng, kek bàng-uâ-cê siā gì Hók-ciu uâ Sing-iók Séng-ging «NGUĀI GÉU-CIŌ IÀ-SŬ GĬ-DÓK GÌ SĬNG-IÓK CṲ̆» chók bēng. 1908 nièng, hak bieng gì sing- gô-iók Séng-ging «SÉNG GĬNG SĬNG GÔ IÓK CIÒNG CṲ̆» chók bēng.
Ng guó hiā-sèng-hâiu bàng-uâ-cê nâ gah Gi-dók gáu gáu-huôi diē-sié sāi, gáu-huôi ngiê-dāu gì nè̤ng gi-buōng ng hiēu sāi. Gáu 1911 nièng Dṳng-huà Mìngl-guók sìng-lik, Háng-nè̤ng mìng-cu ciō-ngiê sé̤ṳ-lik ī-hâiu, ping-ing-cê cêu sêu gáu bà̤-cā̤. Ī-hâiu bàng-uâ-cê gì sāi-ê̤ṳng cêu mâing mâing sók-siēu gŏ̤.
[Siŭ-gāi] Bàng-uâ-cê Cê-mō̤ gâe̤ng Hù-hô̤
Bàng-uâ-cê ô 23 bih cê-mō̤, 5 bih sing-diêu hù-hô̤.
[Siŭ-gāi] Cê-mō̤
Nâ áng dang-tā̤ cê-mō̤ sáung gì uâ, Bàng-uâ-cê du liāng ô 17 bih cê-mō̤. Dek-sṳ̀ cê̤-mō̤ nâ iâ dò̤ dáung dang-tā̤ cê-mō̤ gì uâ, Bàng-uâ-cê du liāng ô 21 bih cê-mō̤. Nâ áng cê-mō̤ sū biēu dak gì ing-só̤ lì sáung gì uâ, Bàng-uâ-cê du liāng ô 23 bih cê-mō̤.
Bàng-uâ-cê gì dek-sṳ̀ cê-mō̤ ô 4 bih, i-cà̤ sê „A̤“, „E̤“, „O̤“, „Ṳ“, lâng bih cū hak cê-mō̤ „CH“ gâe̤ng „NG“.
|
Pieng-hô̤ |
Cê-mō̤ |
Sū biēu gì Ing |
|
1 |
A |
/a/, /ɑ/ |
|
2 |
B |
/p/ |
|
3 |
C |
/ts/ |
|
4 |
D |
/t/ |
|
5 |
E |
/ei/, /ɛi/ |
|
6 |
G |
/k/ |
|
7 |
H |
/h/, /ˀ/ |
|
8 |
I |
/i/, /j/ |
|
9 |
K |
/kʰ/, /kˀ/ |
|
10 |
L |
/l/ |
|
11 |
M |
/m/ |
|
12 |
N |
/n/ |
|
13 |
O |
/ou/ |
|
14 |
P |
/pʰ/ |
|
15 |
S |
/s/ ( /f/, /θ/ ) |
|
16 |
T |
/tʰ/ |
|
17 |
U |
/u/, /w/ |
|
18 |
A̤ |
/e/, /ɛ/, /ɑ/ |
|
19 |
E̤ |
/ø/, /œ/ |
|
20 |
O̤ |
/ɔ/ |
|
21 |
Ṳ |
/y/, /ʮ/ |
|
22 |
CH |
/tsʰ/ |
|
23 |
NG |
/ŋ/ |
Hók-ciu-uâ gì ik-sing ô sék-muōi, „h“ gâe̤ng „k“ dò̤ lă̤ biēu sê ik-sing gì sék-muōi. „H“ biēu sê hò̤-lè̤ng sék-muōi /ˀ/. „K“ biēu sê hò̤-lè̤ng ing sék-muōi /kˀ/. „S“ gah Hók-chiang kiong diē-sié te̤k có̤ /θ/, ô gì Hók-ciu nè̤ng â̤ ciong „s“ te̤k có̤ /f/.
Dioh Hók-ciu-uâ ing-ông-cṳ «Chék Lìng Báik-ing» gà̤-dēng, mò̤ siék ô buáng siang-mō̤ /j/, /w/ gâe̤ng /ʮ/ gì siang-buô. Ing ôi diòng-gáu-sê̤ṳ siék gié Bàng-uâ-cê sì-hâiu, ô chang kō̤ cī buô ông-cṳ, iâ o̤h ing-ông-cṳ liông, ng ôi cī sang bih buáng siang-mō̤ puói cê-mō̤, nâ sāi i, u, ṳ lì biēu sê cī 3 bih buáng siang-mō̤ /j/, /w/ gâe̤ng /ʮ/.
[Siŭ-gāi] Sing-diêu hù-hô̤
Bàng-uâ-cê du liāng kek 5 bih hù-hô̤ lì biēu sê Hók-ciu uâ gì 7 bih sing-diêu.
|
Hù-hô iông-sék |
5 dô Diêu-dik |
Sū biēu gì Sing-diêu |
Háng-cê siā huák |
Sài cê-mō̤ gà̤-dēng gì iông-sék |
|
--̆ |
˥˥ |
Siông-bìng |
上平 |
ă |
|
--̄ |
˧˧ ( ˧˧˨ ) |
Siông-sing |
上聲 |
ā |
|
--́ |
˨˩˦ ( ˨˩ ) |
Siông-ké̤ṳ |
上去 |
á |
|
--̆h, --̆k |
˥ |
Siong-ik |
上入 |
ăh, ăk |
|
--̀ |
˥˧ |
Hâ-bìng |
下平 |
à |
|
--̂ |
˨˧˨ |
Hâ-ké̤ṳ |
下去 |
â |
|
--́h, --́k |
˨˦ |
Hâ-ik |
下入 |
áh, ák |
Siông-bìng diêu gâe̤ng hâ-ik diêu cà̤ sāi sioh bih sing-diêu hù-hô̤, siông-ké̤ṳ diêu gâe̤ng hâ-ik diêu cà̤ sāi sioh bih hù-hô̤. Ing ôi Hók-ciu uâ gì lâng bih ik-sing ô mìng-hiēng gì sék-muōi, gó chṳ̄ gah ping-siā sì-hâiu â̤ tieng ga sék-muōi cê-mṳ̄ „k“ he̤k „h“, cūng-kuāng cêu mâ̤ gâe̤ng cà̤ sāi hù-hô gì hī lâng bih chṳ̄-sing-diêu (siông-bìng, shiông-ké̤ṳ) hông gŏ̤ lāu.
Gah sik-cié sāi-ê̤ṳng sèng-hâiu, ng sê gieng-dṳk bih sing-diêu hù-hô̤ du â̤ te̤ng sài ciòng-buô gì mō̤-ing cê-mō̤ gà̤-dēng. O̤h „e“, „o“ cī lâng bih cê-mō̤, nâ ô „--̂“ gâe̤ng „--̆“ â̤ te̤ng sài gà̤-dēng, bek-nó̤h hù-hô̤ du mâ̤ sāi sài gà̤-dēng, sik-cié ping-siā sèng-hâiu, iâ mâ̤ dò̤ bek-nó̤h hù-hô̤ sài cī lâng bih cê-mo̤ gà̤ dēng. Dong iòng, gah sik-cié ping siā sì-hâiu, dang-tā̤-cê nâ ga diē ông-muōi, cìng-huóng-bô â̤ biéng lāu. O̤h „e“, dang-tā̤ sèng-hâiu nâ ô „--̂“ gâe̤ng „--̆“ â̤ te̤ng sài gà̤-dēng, ng nguó nâ gah i muōi-sāu tieng diē ông-muōi „ng“ sèng-hâiṳ â̤ te̤ng sài diông giâ gì 3 bih hù-hô̤.
Â-dā̤ biēu-gáh cūng-giék chók dang-tā̤-cê â̤ te̤ng tieng ga sang-nó̤h-kuāng hù-hô gì cìng-huóng.
|
|
--̆ |
--̄ |
--́ |
--̆h, --̆k |
--̀ |
--̂ |
--́h, --́k |
|
a |
ă |
ā |
á |
ăh, ăk |
à |
â |
áh, ák |
|
a̤ |
ă̤ |
ā̤ |
á̤ |
ă̤h, -- |
à̤ |
â̤ |
á̤h, -- |
|
e |
ĕ |
ē |
é |
--, ĕk |
è |
ê |
--, ék |
|
e̤ |
ĕ̤ |
ē̤ |
é̤ |
ĕh, -- |
è̤ |
ê̤ |
é̤h, -- |
|
i |
ĭ |
ī |
-- |
ih, ik |
ì |
-- |
--, -- |
|
o |
ŏ |
ō |
ó |
--, ouk |
ò |
ô |
--, ók |
|
o̤ |
ŏ̤ |
ō̤ |
ó̤ |
ŏ̤h, -- |
ò̤ |
ô̤ |
ó̤h, -- |
|
u |
ŭ |
ū |
-- |
--, uk |
ù |
-- |
--, -- |
|
ṳ |
ṳ̆ |
ṳ̄ |
-- |
--, ṳk |
ṳ̀ |
-- |
--, -- |
- Lioh-sáik gì cê biēu sê dang-tā̤-cê dioh gah muōi-sāu tieng ga ông-muōi „ng“ sèng-hâiu, ciáh â̤ te̤ng sài cī pie hù-hô̤, mò̤ tieng ga sèng-hâiu mâ̤ sāi sài.
- Uòng-sáik gì cê biēu sê dang-tā̤-cê dioh gah muōi-sāu tieng ga „ṳ“ sèng-hâiu, ciáh â̤ te̤ng sài cī pie hù-hô̤, mò̤ tieng ga sèng-hâiu mâ̤ sāi sài.
[Siŭ-gāi] Lièng-cê Hù-hô̤
Sāi Bàng-uâ-cê siā-cê sì-hâiu, dioh áng ing-ciék buong kui sia, buóh-āi lièng giék lâng bih he̤k ciā lâng bih ī siông gì ing-ciék sèng-hâiu dioh sāi lièng-cê hù-hô̤ „-“ lì lièng-giék ing-ciék.
[Siŭ-gāi] Ciáng-cê-huák
Gah ging-dáng ô nèng-ài tō̤ gáu gì cái-lâiu diē-sié du mò̤ siòng-sá̤ gì ùng-ciong gái sêu Bàng-uâ-cê gì ciáng-cê-huák, ng guó ô nè̤ng áng Séng-ging diē-sié gì ping-siā cūng-giék chók bàng-uâ-cê gì ciáng-cê-huák. Bàng-uâ-cê gì ciáng-cê-huák â̤ te̤ng buong có̤ „Gi-buōng sṳ-siā gie-cáik“, „Siang-mō̤ Duâi-nâung siā gie-cáik“, „Sing-diêu Hù-hô̤ Tieng-ga gie-cáik“, „Lièng-cê hù-hô̤ sāi-ê̤ṳng gie-cáik“ 4 bih buó-hông.
[Siŭ-gāi] Bàng-uâ-cê gâe̤ng Háng-cê gì Song-ciang
Kek Bàng-uâ-cê siā Hók-ciu-uâ cêu hāu lă̤ „Hók-ciu-uâ Lò̤-mā-huá“ he̤k „Hók-ciu-uâ Ping-ing-huá“. Ng ciēu nè̤ng huāng dó̤i kek Bàng-uâ-cê siā Hók-ciu-uâ, i-cà̤ nêng ôi Hók-ciu-uâ dioh kek Háng-cê siā.
[Siŭ-gāi] Háng-cê puái gì guong-diēng
Háng-cê puái téng ùng-huá gâe̤ng mìng-cuk diòng-sìng gà̤-dēng lì káng cī bih ông-dà̤. I-cà̤ gì guong-diēng sê:
- 1, Hók-ciu-uâ sê Háng-nè̤ng gì ngṳ̄-ngiòng, dioh sāi Háng-cê siā.
- 2, Hók-ciu-uâ gah lik-sṳ̄ gà̤-dēng du sê kek Háng-cê lì siā, o̤h ông-cṳ «Chék Lìng Báik-ing» gâe̤ng siēu-sióh «Mìng-du Biék-gé».
- 3, Hók-ciu-uâ nâ kek háng-cê siā gì uâ, mâ̤ hiēu Hók-ciu-uâ gì nè̤ng iâ â̤ te̤ng téng háng-cê gà̤-dēng chai chók é-sé̤ṳ
- 4, Hók-ciu-uâ bō̤-ô cing-sâ̤ gū-cā Háng-ngṳ̄ gì sṳ̀, chiông „底(diē)“, „起動(kī-dâe̤ng)“, „晏(áng)“ du sê cêng gŏ̤ gū-cā hek ùng-ngiòng gì Háng-ngṳ̄ diông giâ gì gōng-huák. Cuòi sê Hók-ciu-uâ gì iu-diēng. Nâ kek Bàng-uâ-cê siā gì uâ, cī bih iu-diēng cêu gâe̤ng Bàng-uâ-cê cia gŏ̤ lāu.
[Siŭ-gāi] Bàng-uâ-cê puái gì guong-diēng
Bàng-uâ-cê puái téng ngṳ̄-ngiòng sik-ê̤ṳng huong miêng biēu dak i-cà̤ gì guong-diēng, nêng ôi Bàng-uâ-cê â̤ te̤ng dái-tá̤ Háng-cê có̤ ùi Hók-ciu-uâ gì ciō-tā̤ sṳ-siā ùng-cê.
Hók-ciu-uâ ô cing-sâ̤ gì ing mò̤ nèng-ài kek háng-cê siā, chiông „ge̤h (kē̤ lâi)“, „ngé̤ṳng (â̤ īng kī diòng-ôi buóh é̤h chók gì hūng-kuāng gāng-gáuk)“, „kau (eng sioh do̤i)“, du mò̤ nèng-ài sāi háng-cê siā chók lì.
Ô nè̤ng â̤ kek háng-cê gì ing he̤k ciā é-sé̤ṳ lì hông-te̤k Hók-ciu-uâ mò nèng-ài siā chók gì cê, dáng sê, cuòi uōng-uōng â̤ gâe̤ng buōng cê hông gŏ̤.
Hók-ciu-uâ háng-cê ô iā sâ̤ bih lik-sṳ̄ tèng-dā̤, cing sâ̤ háng-cê ô lâng bih te̤k-ing, ô gì gó ô 3 bih te̤k-ing. Nâ kek háng-cê siā gì uâ, nè̤ng mò̤ nèng-ài cūng káuk te̤k chók ing, ô sì hâiu nâ te̤k dâng gŏ̤, gâ̤ huák seng ngô-huôi.
Â̤-dā̤ „生“ nâ te̤k /seŋ/ sê „sī“ gì é-sé̤ṳ, nâ te̤k có̤ /saŋ/ cêu sê „sang giāng“ gì é-sé̤ṳ, ng guó nâ sāi háng-cê siā chók lì, cêu mò̤ nèng-ài káng chók é-sé̤ṳ lāu.
-
-
- 伊生去了.
- I seng gŏ̤ lāu.
- I sang gŏ̤ lāu.
-
Ô nè̤ng giéng gáe̤k: „Nè̤ng nâ sāi Hók-ciu uâ siā ùng-ciong gì uâ, i nâ nguông â̤ hiēu Hók-ciu-uâ gì nè̤ng káng, ng sê ké̤ṳk mâ̤ hiēu Hók-ciu-uâ gì nè̤ng te̤k gì, gó-chṳ̄ tá-sāi gó-lê̤ṳ nè̤ng máik te̤k Hók-ciu-uâ ùng-ciong gì nè̤ng â̤ mâ̤ chai chók nĭh?“ Sioh cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng sêu gáu buōng-iòng hung-sṳk gâe̤ng dek-biék sê̤ṳ giông gì īng-hiōng â̤ sang chók cing sâ̤ dek-iū gì sṳ̀, ci pie sṳ̀ cêu nâ gōng sāi háng-cê siā, máik Hók-ciu-uâ gì nè̤ng iâ chai mâ̤ chók.
-
- 洋當池往幫伊儷使保兩下都霧裡去，今旦大翻生，在伊怎講也呣靜．
Chiông gà̤-dēng cī guó uâ diē-sié gì „洋當池(iòng-dong-diè)“, „霧裡去(ô-lī-kó̤)“, sê Dâng Huò lo̤h sa̤-iòng sì-hâiu sùng gà̤-dēng gì Diòng-lo̤h giàng-sùng-gĭ huák mìng gì, nâ mò̤ ciong-muo-muo gāi sék, máik Hók-ciu-uâ gì cêu nâ káng háng-cê iâ ng hiēu i gì é-sé̤ṳ. Gó ô chiông „靜(sâng)“ ng sê „ang-cêng“ gì é-sé̤ṳ, sê „ng tiè, sák tiè“ gì é-sé̤ṳ, nâ káng háng-cê sê chai mâ̤ chók ciā é-sé̤ṳ gì.
[Siŭ-gāi] Bàng-uâ-cê ùng-hok
Bàng-uâ-cê ùng-hók mâ̤ sâ̤ bêng chiā do̤ só sê gâe̤ng cung-gáu ô gang-guó gì. Bàng-uâ-cê ùng-hók dé̤ṳ-cáuk sê 1908 nièng chók bēng gì «SÉNG GĬNG SĬNG GÔ IÓK CIÒNG CṲ̆». Cī buô ciòng-cṳ̄ ciong gōng buô Séng-ging sāi Hók-ciu buōng-gē̤ng uâ he̤k buōng-gē̤ng gì biēu dák huong sék huang ik chók lì, chui-muōng ô gì ê̤ṳng-sṳ̀ pieng ùng-ngiòng-ùng, dáng sê i gì gá-dek uòng-ciòng chieu guó cī pie chó̤ ngô.
