Көнетүркі жазуы
Уикипедиядан
Көнетүркі жазуы (басқаша Орхон-Енесай жазуы) — V ғ. б.з.б. — X ғ. б.з. Орта Асия түркі тайпалары қолданған жазуы. Бірінші табылғаны Орхон өзенінің бойында (Екінші түркіт қағандығы) және Енесай өзенінің жоғарғы ағысында (Кырғыз қағандығы). Кейде руник жазбасы дейді, алман руналарынынан жанасым табып (кейбір нышандар кескіні дәл келіп тұр, дауысты мағынасы да жақын).
Мазмұны |
[өңдеу] Жазу әдісі
«Алтын ғасыр» кезіндегі (VIII ғ. б.з.) әліппеге 38 әріп және сөзбөлу нышаны кіреді. Жазу бағысы дерелей, оңнан солға. Жіңішке мен жуан дыбыстылары жазуда айырылмайды, дыбыссыздардын бір бөлшегі артынан жіңішке не жуан дыбысты келгенін сыңар нышандармен белгіленген. Сөзбөлу нышаны сөз арасына қойылады, сөйлем соңы белгіленбейді. Бас-кіші әріпке айырылмайды.
[өңдеу] Нышандар кестесі
| Қолдануы | Нышандар | Транслитерация және транскрипция | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| дыбыстылар |  |
A | /a/, /e/ | |||||
 |
I | /ɯ/, /i/, /j/ | ||||||
 |
O | /u/, /o/, /w/ | ||||||
 |
U | /ø/, /y/, /w/ | ||||||
| дыбыссыздар | тіркесуі | дыбыстылармен: (¹) — жуан, (²) — жіңішке ретімен |
 |
 |
B¹ | /b/ | B² | /b/ |
 |
 |
D¹ | /d/ | D² | /d/ | |||
 |
 |
G¹ | /g/ | G² | /g/ | |||
 |
 |
L¹ | /l/ | L² | /l/ | |||
 |
 |
N¹ | /n/ | N² | /n/ | |||
 |
 |
R¹ | /r/ | R² | /r/ | |||
 |
 |
S¹ | /s/ | S² | /s/ | |||
 |
 |
T¹ | /t/ | T² | /t/ | |||
 |
 |
Y¹ | /ʤ/ | Y² | /ʤ/ | |||
| тек (¹) — Q тек (²) — K |
 |
 |
Q | /q/ | K | /k/ | ||
| барлық дыбыстылармен |
 |
-Ç | /ʧ/ | |||||
 |
-M | /m/ | ||||||
 |
-P | /p/ | ||||||
 |
-Ş | /ʃ/ | ||||||
 |
-Z | /z/ | ||||||
 |
-NG | /ŋ/ | ||||||
| тіркелімдер | + дыбысты |  |
IÇ, ÇI, Ç | /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/ | ||||
 |
IQ, QI, Q | /ɯq/, /qɯ/, /q/ | ||||||
 |
 |
OQ, UQ, QO, QU, Q |
/oq/, /uq/, /qo/, /qu/, /q/ |
ÖK, ÜK, KÖ, KÜ, K |
/øk/, /yk/, /kø/, /ky/, /k/ |
|||
| + дыбыссыз |  |
-NÇ | /nʧ/ | |||||
 |
-NY | /nʤ/ | ||||||
 |
-LT | /lt/, /ld/ | ||||||
 |
-NT | /nt/, /nd/ | ||||||
| сөзбөлу нышаны |  |
жоқ | ||||||
| (-) — тек сөз аяғында | ||||||||
[өңдеу] Оқу мысалы
— жазба
T²NGR²I — транслитерация
/teŋri/ — транскрипция
teñri — латын жазуымен
[өңдеу] Жазу тарихы
Ең ежелгі (V—III ғғ. б.з.б.) жазбалар Қырғызстанда (Иссык, Талас, Балыкчи т.б.) табылған.
Жазу түп-тегі анықсыз. Көп нышаны таңбалармен сәйкестігін белгілейді, дыбыс мағынасы акронимнен шыққан деп. Кейбір нышандарға (қырлы келген, жазу бағысы, дыбыс мағынасы сәйкес) қарап ерте семит жазуына туысқандығы ұйғарылып тұр: Библос жазуы және Пүн (финикиялық) жазуы.
Орхон-енесай жазбаларын бастапқы кезіндегі зерттеуінде кейбіреулер осы жазу сұғдақ доғал жазуынан шықты деп болжалаған, немесе тіпті қытай жазуының дыбыс белгілейтін нышаншадан шықты деп болжалаған.
Соңғы кезде кейбір зерттеушілер кһароштһи жазуынан, немесе бір тамырдан түп-тегін болжалаған.
Моңғол басымы кезіне (XIII ғ) дейін әліппе араб, тағы басқа түркі жазуымен қысып шығарылған.
Көнетүркі жазуынан басқа көп руника жажулар шыққан - бұлғар руналары, Сәркел қаласындағы (Қазар қағандығы) саз жанғышақтардағы жазбалар, мажар жазуы, талас жазуы және т.б.
Ғылыми зерттеуінің негізі XIX ғ. аяғында құрылған. 1893 жылы 25 қазан айында дания лингвисті Уилғелм Томсен жазу мұқамын шешкен. Бірінші таныған сөз — Теңрі (Тәңірі).
[өңдеу] Кездесетін аумағы
Жазбалар Қазақстан, Қырғызстан, Қытай, Моңғолия, Ресей елдерінде кездеседі.
