Dêrika Çiyayê Mazî

Ji Wîkîpediya

Dêrik bajarekî kurd û navçeyeke Mêrdînê ye.

Tabloya Naverokê 1 Dîrok 2 Erdnîgarî 3 Dewletên ku li Dêrikê hikimdarî kirine 4 Cihên Navdar û Dîrokî yê Dêrikê 5 Navdarên Dêrikê 5.1 Çend Helbestên Li ser Dêrikê 6 Lînkên derve 7 Çavkanî

[biguherîne] Dîrok

Di sala 1874an de teşkîlata belediyê li Dêrikê hatiye damezirandin û ji destpêkê heta sala 1923an bi Amedê ve girêdayî bû. Ji sala 1923an û pê ve bi Mêrdînê ve hatiye girêdan. Li gora serjimara îniya di Cotmeha sala 1927'an de, li navenda navçeyê 528 mal, 38 dikan, camiyek û dêrek hebû ye. Dîsa li gora vê serjimarê, nifûsa bajêr li ser hev 6930 kes in û ji vana 1370 mêr û 1278 jî jin in. Tevî jimara gundan li ser hev nifûsa bajêr 15 111 kes in û ji vana jî 8181 kes pîrek û 6930 kes jî mêr in.

Dêrik, sê aliyên wê bi çiyayên asê ve girtiye, pişta wê li Çiyayê Mazî û berê wê li Wêranşar û li berriya Serê Kaniyê ye. Berriya Dêrikê ji quntêna Çiyayê Mazî dest pê dike û her ku ber bi deştê ve dadikeve bilindayiya erdê wê nizim dibe. Li ser milê çepê sînorê erdê wê dighêje deşta Qoserê û îklima wê, zivistan û havînan bi dijwarî derbas dibin.

Pal û berwarên Çiyayê Mazî bi piranî dar û deviyên berrî û mazî nin. Di van salên dawî de, her ku diçe dar û devî zêdetir dibin. Li berriya Dêrikê her çiqas cihên qeraç hebin jî erdên bi bereket pirtir in û li van erdan weke genim, ceh, nîsk û nokan tên çandin. Piştî ku di van salên dawiyê de hin bendav û pengavên li mintîqeyê çêbûn û gelek bîr hatin kolan, çandiniyên weke penbo, garis, kuncî û bîstanên avî jî zêdetir bûn. Li erdên şehar û heta bi palên Qerejdaxê jî çiltûkeke bi xêr û bereket tê çandin. Ji xêndî van tiştan jî bi dehan perçeyên zeytûnan, rezên tirî û baxçeyên ji darên hinar, hijîr, mişmiş, gwîzan û ji her cûreyî fêkî pêk tên, henin.

Debara kesên ku li nava bajêr rûdinên, li ser deman û cenaniya rez, zeytûn û baxçeyan e û beşekî piçûk jî bi dikandarî û bazirganiyê re mijûl dibin. Debara gundiyên ku li hêla çiyê rûdinên, li ser xwedîkirina pez û hejik û êzingan e. Yên berriyê ji li ser çandinî û zîraetê ye. Ji xêndî zîraetê, tu tiştekî ku zêde bê kirin tune ye.

Di tarîxa Mêrdînê de, kîjan dewletê û kîjan şaristaniyê li ser Mêrdînê hikum kiribe, Dêrik jî jixwe ketiya bin hikumdariya wan.

Heta demeke nêzîk jî qismekî mezin ji rûniştvanên Dêrikê, Ermenî bûn. Di van salên dawî de, ji ber sedemên aborî, civakî û siyasî, Ermeniyên Dêrikê ber bi Stenbol, Sûrî, Ewrûpa û Emerîkayê koç kirin. Vê gavê jî bi qandî du-sê malbatên wan li Dêrikê manin. Di dema xwe de, qismekî mezin yê pîşesaziyê (seneetkarî) di destê ermeniyan de bûn. Yek ji wan avahiyên dîrokî, Dêra Sor e ku li ser navê ermeniyan maye. Li gora rîwayetê tê texmîn kirin ku Dêrikê navê xwe ji vê dêrê wergirtiye.

Dêrik ji hêla av, kanî û çeman ve dewlemendiyeke herêmê ye. Piraniya çeman zivistanan der dibin û biharan heta bi serê havînan diherikin. Lê piraniya wan, havînan dimiçiqin. Çemê Xabê, Çemê Şêbê, Çemê Zorava û Çemê Circibê hin ji wan çeman in. Ji xêndî van çeman jî, hin gol û barajên (bendav) ji bo avdanê û bi navê Kunreş, Sûbetan, Qurixî û Sêpnatê ku ji terefê dewletê ve hatinên çêkirin, henin.

[biguherîne] Erdnîgarî

Dêrik bi ser sînorê Şemrex, Qoser, Serê Kaniyê û Wêranşarê ve ye. Qasî ku tê zanin ew, di navbera salên 1390 û 1400î de, ji terefê du qebîlên eşîra Têrrikan ku bi navên Mala Dawidê Kalo û Mala Qeya ye, hatiye ava kirin. Ji ber wê, heta niha jî ew cihên ku di dest pêkê de bûne cîhê avahiyê, bi navê Rezê Mala Dawidê Kalo û bi navê Mêrga Qeya tên bilêv kirin. Li ser kuştina mîrekî zilimkar ku li mintîqeya Amedê bi navê Rût Heso (Hesoyê Rût) dihat bi nav kirin, ev herdu qebîlan mecbûr manin koçî cîhê ku îro navenda Dêrikê ye, bikin.
Rûpîvana Dêrikê 1397 km² ye û li gora serjimara di sala 1998an de hatiye tesbît kirin ku nifûsa navenda navçeyê 19 hezar û 750 kes in. Nufûsa navçê di serjimara di sala 2000an de jî bûye 20.700 kes.
Raqima Dêrikê 780 metre ye û bilindahiya çiyayên wê 1500 metreyê derbas nakin. Çiyayên wê bi navê Çiyayên Mazî tê bi nav kirin. Dêrik bi berriya xwe jî, li ser sînorên deşta Herana ku heta dighê erdên Nisêbînê ye. Berriya Dêrikê, bi kevirên şehar (volkanîk) yên ji girqîjotên ji beriya dîrokê de teqiyane û li wan derdoran belav bûne ve dagirtiye. Vê gavê jî ji wan girqîjotan, madeya ku bi navê "kilinker" e û di çêkirina çîmento de wek havên tê bikaranîn, derdikeve.

[biguherîne] Dewletên ku li Dêrikê hikimdarî kirine

Berîya Zayînê

• 3000 Mîttanî
• 2350 Akkad û Sumer
• 2300 Akkad
• 2216 Sumer
• 1800 Babîl
• 1595 Kasî
• 1350 Asur
• 612 Med
• 585 Pers
• 330 Îskenderê Mezin
• 327 Selefkos
• 129 Part
• 83 Tigranê Mezin (Mlûkatîya Ermenîyan)
• 66 Romayî

Piştî Zayînê

• 200 Sasanî
• 600 Bi rê ve birina Arûsê Carîs
• 639 Feth kirina Ordîya İslamê ku di bin serokatîya Îyad B. Genam. (Dewra Hz.Emer)
• 639-739 Dewra Marîye ya Arsûs û lawê wê Amuda ku li Mêrdînê berî her kesî ola İslamê pejirandibun.
• 739-837 Di nav van salan de Dêrik û derdora wê xerabe man.
• 837-894 Dewra Milûkê Misûlê Al î Hamdan
• 894 Ji alîyê Xelîfe Mu'tadıt Bîllahê 16a Mêrdîn û derdora wê hat valakirin
• 930-977 Bi rê ve birina Nasiruddevle Hesen
• 977-1084 Mervanî
• 1105-1400 Dewleta Artûkî
• 1394 Talan û dagira imparatorê Moxolan Tîmûr
• 1400-1468 Dewra dewleta Karakoyunlî.
• 1468-1507 Dewra dewleta Akkoyunlî.
• 1507-1515 Dewra Sefewîyan.
• 1515-1923 Împaratorîya Osmanî
• 1923 Dewra Komarê

[biguherîne] Cihên Navdar û Dîrokî yê Dêrikê

• Xirbeyên Ofiyê
• Xirbeyên Fitnê
• Kela Rebetê
• Kela Dêra Metînan
• Tilbisim
• Qesra Qenco

[biguherîne] Navdarên Dêrikê

• Edîp Karahan
• Fewzî Bîlge
• Reşîdê Kurd
• Qedrîcan

[biguherîne] Çend Helbestên Li ser Dêrikê

JI QEDRÎ CAN RE

I

Ey hevalo delalo, tu her tiştî dizanî  
Di zimanê me kurdan tu wek melayê Xanî,  
Tu xortekî çeleng î ez kalekî zemani  
Dil û gerden şikestî bendewarê xizanî,  
Xwedê te xweş bihêlî, tu xortekî ciwan î.  

Erê rûyê te roj e, tava wê da diyara.  
Devê te wek bişkoj e, nû derkevî ji xara.  
Serê te kehruba ye, mû distinî ji mara.  
Ayîneya Skender, çavê te bû li Dara.  

Birhên te pir zirav in her dû wek du kevana   
Pozê te î çilakî, sade ji zêr û zîva,  
Bejna te ya Siyamed li zozanê Silîva,  
Sondê dixwim bi atêş bi wî xirqê krîva,   
Li ber tava te mane Zaz û tor û Brîva.  
 
II  

Dêrik çi xweş e bi dar û av e,  
Ev ave, li her derê belav e.   

Yek xab e belê, bihuşt û mawa.  
Pir mişmiş û sêv û dar û selwa.  

Pir gwîz û hejîr û xox û hinar,  
Pir kanî û aş û av û cobar.  

Yek dî heye pê dibên Kulêbê,  
Gorî ne ji wê re Xurs û Şêbê.  

Pir aveke sar û pak û şêrîn,  
Pir dar û ber û gîyahe rengîn.  

Bilbil digirî bi ah û zar e,  
Daxwaz bi xwe komala Hewar e.  

Mizgîn didî ew heval û yare,  
Qedrî ko li Şamê xwendewar e.  

Çepkan dikutin dibên birawo,  
Gorî te bibin xweh û birao  

Cîgerxwîn 
Dîwana Yekan  

CÎGERXWÎN  
         
Di dema heşê min wenda dibûyî  
Mizgînek ji min re hat û got: bixwîn  
Min cegerperitî, min dilhilûyî,  
Mêze kir ev mizgin i navê Cegerxwîn  
      
Hevalê xoşewîst pesna gundê min,  
Bi ah û keseran pêşkêş didî min.  
Ji nû ve pêtek ar, da ser daxê min
Derd û kul tevdayîn tewşe Cegerxwîn!  
        
Dêrik pir xweş e hêja ye pesnê;  
Çi bikim nakev dest; ji ber vê xesmê  
Bi dil birîndar in kurdên vê neslê  
Ne ez û tu tenê hemî Cegerxwîn!  
          
Ma Maden hindik e ji darên heran  
Osmanye, Sêwerk, Mûşa-Serhedan.  
Ji çayê Torozê het Deşî-Rewan,   
Gi xabin! Hin çêtir bizan Cegerxwîn.  

Dizanim tu zanî, welat giş xweş e,  
Hin bajar hene ko tu lê na meşe  
Mesela Elezîz çi lawkeleş e  
Bidîta bi çavê şihrê Cegerxwîn.  
   
Hevalo tu xweş bi; tim bi dilê xwe.  
Welatê bihuştin tim bi sazê xwe,  
Saz bikî di nava tilyên destê xwe  
Da nezan bizanin tu yî Cegerxwîn.  
         
Qedrîcan 
Hewar Sal 1- 1932 Hejmar 12

[biguherîne] Lînkên derve

• Navên kurdî û tirkî
• Malpera Dêrikê
• Malpera Dêrikê (tirkî)
• Malpera Qeymeqamtiya Dêrikê (tirkî)

[biguherîne] Çavkanî

Orijînala vê gotarê ji malpera derikli.com hatiye stendin.