Lyon
Van Wikipedia
Dit artikel is gesjreve in 't Valkebergs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Valkebergs aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.
Lyon ies 'n sjtad in 't oaste van Frankriek, in 't departement Rhône. De sjtad haet 468.300 inweunersj (tèlling 2004); de totaal agglomeratie haet d'rsj 1.648.216. De agglomeratie ies daomèt de op ein nao groatste van Frankriek, nao Paries. De inweunersj were Lyonnais geneump. Lyon ies de hoofsjtad van de regio Rhône-Alpes en de prefectuur van 't departement Rhône. De sjtad liek aan de samevleujing van de Rhône en de Saône. De börgemeister ies Gérard Collomb.
Inhawd |
[bewirk] Geografie
De sjtad weurt gedomineerd door twiè heuvele, Fourvière en La Croix-Rousse. De ièrsjte haet de bienaam colline qui prie ("heuvel dae baet"), vanwege de Basilique Notre-Dame de Fourvière, 't aartsbiessjoppelik paleis en 'n aantal kloastersj die hie liegke. La Croix-Rousse haet de bienaam colline qui travaille ("heuvel dae wèrk"), umdat hie traditioneel de ziejfabrieke loge, woa de sjtad um bekènd waor.
Op 't sjiereiland tösje de Rhône en de Saône liek 't Place Bellecour, ein van de groatste pleine van Europa, mèt e rutersjtandbeeld van Lowie XIV van Frankriek.
In de umgeving van Lyon bevinge ziech belangrieke wienboewgebejer, de Beaujolais en de Côtes du Rhône.
[bewirk] Historie
Lyon woort in 43 v. Chr. gesjtiech ónder de naam Lugdunum door de Romeinse veldhièr Munatius Plancus. De sjtad greujde oet tot de hoofsjtad van Gallië en zou dat drie ièwe blieve. Lyon waor e belangriek knouppunt van Romeinse waeg door Gallië, en ouch van de gunstige liegking aan de samevleujing van bevaarbaar riviere woort gebruuk gemaak. Al in de twiède ièw woort Lyon zetel van e biesdom.
Mèt de val van 't Romeins Riek kaom ouch 'n periode van truukgank veur de sjtad. In de viefde ièw kaom Lyon bie Bourgogne, in de zèsde ièw bie 't Frankisch riek. In 725 woort de sjtad door Arabiere, die vanoet Sjpanje 't Frankisch riek binnevele, verweus. In 843, mèt 't verdraag van Verdun, woort Lyon deil van 't miedderiek ónder Lotharius.
In de 11e ièw woort de biessjop van de sjtad door de katholieke kèrk tot Primat des Gaules gemaak en woort de sjtad 'n aartsbiesdom. De Franse kroan kreeg de sjtad in 1307 in heng. Lyon kreeg sjtadsrechte in 1320. Op economisch gebied góng 't de sjtad denao good; de handel in ziej woort hendig belangriek. Ouch kreeg de sjtad 't rech op 'n jaormert (1420) en allerlei ander privileges. In de late Mieddelièwe en 't begin van de Renaissance óntwiekkelde de sjtad ziech tot e belangriek economisch en cultureel centrum in Europa. Oet dezen tied datere ouch väöl geboewe in 't oud centrum; de handel mèt Italië zörgde veur Italiaanse invlood in de architectuur.
In de Franse revolutie waor d'r keuningsgezinde weersjtand tege de centraal regering vanoet Lyon. Deile van de sjtad, mèt name rónd Place Bellecour woorte verwoes. Lyon woort vanwege zien monarchistische gezindheid Ville sans Nom ("Sjtad zónder Naam") geneump. In de 19e ièw woort de sjtad 'n belangrieke industriesjtad, nog ummer in de textielsector. In 1831 en 1834 waore d'r twiè belangrieke arbeidersjopsjteng van de "canuts", de wèrknummersj in de ziejindustrie.
In de Twiède Waereldoorlog woort de sjtad 'n centrum van verzèt. Nao d'n oorlog, in de jaore zestig, sjteeg 't aantal inweunersj sjterk, sjuus wie in de res van de Franse sjtae. Tegeliek mèt de aanlèk van nuuj boetewieke woort ouch de sjtad gemoderniseerd, bieveurbeeld door 't aanlègke van 'n metronèt en 'ne autobaantunnel ónder Fourvière.
[bewirk] Sjtadsfuncties
Lyon ies de zetel van de internationaal politieorganisatie Interpol. De sjtad haet väöl en divers industrie, de belangriekste hievan ies de textielindustrie. In Lyon liek ouch ein van de groater vestiginge van 't farmaceutisch bedrief Aventis.
De sjtad sjpeelt 'n belangrieke rol op economisch en commercieel gebied. Dao liek 'n jaorbeursj (de Foire de Lyon) en väöl handels- en bankinsjtèllinge. De bekèndste bank van Lyon, Crédit Lyonnais, haet zien hoofkentoar in e markant geboew in 't oaste van de sjtad, dat Le Crayon geneump weurt.
Lyon ies 'n aartsbiesdom van de Roams-Katholieke kèrk. D'r liegke 3 universiteite en e groat aantal hoagesjoale. De sjtad gelt es hoofsjtad van de Franse gastronomie.
[bewirk] Sjtadsbeeld en bezeenswaerdighede
De historische binnesjtad van Lyon sjteit saer 1998 op de Waerelderfgoodlies van UNESCO.
't Oudste deil van Lyon liek op de wesoever van de Saône, tege de Fourvière-heuvel. Dao liek de Kathedraal Saint-Jean (12e - 15e ièw), 't veurmalig aartsbiessjoppelik paleis en e groat aantal hièrehoezer oet de renaissance. Me vink hie ouch de traboules, sjmaal doorgengskes tösje sjtraote door de hoezer heen, die typisch zint veur Lyon. De Basilique Notre-Dame de Fourvière ies geboewd in neo-byzantijnse sjtiel. Op de heuvel liegke de reste van e Romeins theater, odeon en forum, mèt biebehuèrend archeologisch museum.
Op 't sjiereiland tösje Rhône en Saône liek róndum 't Place des Terreaux, mèt 'n fontein van Frédéric-Auguste Bartholdi, 'n wiek mèt ónder andere 't 17e-ièws sjtadhoes, de opera en de kèrke Saint-Bonaventure (1315–1471) en de gotische Saint-Nizier. Ten zuje daovan liek 't Place Bellecour in 'n wiek van rónd 1800. De Cité Internationale de Lyon ies 'n nuuj wiek geboewd door Renzo Piano en beejt ónderdaak aan ónder andere kentoare, e congrespaleis en 't Musée d'Art contemporain.
[bewirk] Verkièr en verveur
Lyon ies e belangriek knouppunt van waeg en liek aan de Autoroute du Soleil, die tegewoordig door 'ne tunnel ten weste van de ouw sjtad löp. Wiejer ies de sjtad 't op ein nao groatste sjpoorweegknouppunt van Frankriek. In 1982 woort Lyon es ièrsjte sjtad door de TGV mèt Paries verbonge. De sjtad haet e metronèt mèt veer liene, e tramnèt en e trolleybusnèt. Saer 2005 haet de gemeinte 't openbaar fietsverhuursysteem velo'v ingeveurd.
Viefentwintig kilomaeter boete de sjtad liek 't vleegveld Aéroport Lyon-Saint-Exupéry (vreuger Satolas geneump). De have van Lyon ies door de Rhône verbonge mèt de Mieddellandse Ziè.
[bewirk] Beroemde inweunersj
- André-Marie Ampère, natuurkundige
- Paul Bocuse, kok
- Pierre Puvis de Chavannes, sjilder
- Antoine de Saint-Exupéry, sjriever
