Achterhoeks woordenboek
Van Wikipedie
Wark in uutvoering / wark in oetvoering
De kommende tied wörd der nog drok ewark an 't artikel Achterhoeks woordenboek. A-j 't artikel zelf kunnen verbeteren, do dat dan gerus!
Op de pagina Achterhoeks woordenboek kump de grammatica te stoan, enkele veurbeeld'n van uutspraken, informatie en spell'n.
Onderwarpen |
[bewark] Informatie
Ut Achterhoeks dialect besteet eiglijk neet. Net as in de meeste Nedersaksiche contreien hef zowat elke plaatse zien eig'n dialect. Oaver ut algemeen wodt de Achterhoekse en Liemerse dialect'n bi'j mekare eneumd. Helemoal good is dat neet, zeker umdat de dialect'n uut ut westelijk deel van de Liemers meer oavereenkomst'n vertoont met de Frankische dialect'n uut Broabant en de Betuwe. In dit woord'nboek wodt dan ok allene ut dialect beschreev'n, wat esprokkene wodt in de "geografisch'n" Achterhoek, dat wil zegg'n de streek den begrensd wodt deur den Iessel, Olde Iessel, de Duutse en Oaveriesselse grenze.
Binnen de Achterhoekse dialect'n bunt moeilijk scheiding'n an te geven. Bi'jveurbeeld: in ut noordoostelijk deel neumt ze ut Nederlandse huis; hoes en in ut zuudwesten huus. Moar in datzelfde zuudwesten wordt een muis wal weer moes e'neumd.
[bewark] Uutspraak
| Schriefwieze | Uutspraak | Veurbeeld |
| i-j | een korte i zoas in vis met een j | ni-jsberichten |
| oa | de tweede o van ut Nederlandse en Franse controle | goan |
| ö | klinkt zoals t Franse œuf (soms wat langer) | Stökkum |
| öä | wordt duudelijk langer uut-esprokken as de ö | gröälen |
| -nen | nn | wennen wenn |
| -nden | nn | Landen (lann) |
| -ven/-men/-pen/-ben | 'm (' steet voor een korte steut of glottisslag) | lopen (loo'm) |
| -ken | 'ng (' is weer de steut) | maken (ma'ng) |
[bewark] Spelling
Der bestoat gin vaste spellingregels veur ut Achterhoeks. Oaver ut Algemeen wordt ut WALD (Woordenboek Achterhoekse en Liemerse Dialecten) an-eholden.
[bewark] Uutgangspunten
- Zovölle meugelijk schrieven zoas ut uut-esprokken wordt.
- Grammaticaal mot ut wal kloppen
- Leenwoorden wordt niet veranderd. Een space-shuttle wordt dus gin spees-sjöttel. Dit geldt veur leenwoorden uut elke vremde tale.
[bewark] Woorden, die eindigen op -en
Deze woorden wordt, alhoewal ze anders uut-esprokken wordt, wal volledig eschreven.
| Nederlaands | Achterhoeks | Uutsproak |
| kijken | kieken | kiek'ng |
| praten | proaten | proa'n |
| paarden | peerden | peerdn |
| voeren | voeren | voe:rn |
| kletsen | kletsen | kletsn |
[bewark] Open lettergrepen
Krek as in ut Nederlands wordt open lettergrepen met één klinker eschreven. Dus niet loopen, moar lopen.
[bewark] Oa of ao?
Doar bunt in den Achterhoek de meningen oaver verdeeld. De oa en ao bunt dus beiden meugelijk.
[bewark] Trema en umlaut
Beiden wordt in ut Achterhoeks gebruukt. De trema wordt in alle woorden gebruukt woar ze in ut Nederlands ok gebruukt wordt. Bi-jveurbeeld: officiële hef wal een trema, officieel neet. De umlaut kömp allene veur op de ö en de öä, op alle andere klinkers komt in ut Achterhoeks gin umlaut.
[bewark] Scandinavische ø
De letter ø is ooit deur de boerenrockgroep Normaal uut-evonden in de woordn høken en nøhlen, moar is gin letter in de Achterhoekse spelling. De Achterhoekse spellingswieze veur høken is höäken, veur nøhlen is ut nöählen. De letter ø wordt wal gebruukt in de Scandinavische talen.
[bewark] Grammatica
[bewark] Veurnaamwoorden
[bewark] Nominatief
| Achterhoeks | Nederlaands |
| Ik | ik |
| I-j | jij |
| Hi-j/hee/hie | hij |
| Zi-j/zee/zie | zei |
| Wi-j/wi-jluu/wieluu/wie | wij |
| I-jluu/jullie | jullie |
| Zi-jluu/zi-j/zee/zie | zij |
[bewark] Datief (3e naamval)
| Achterhoeks | Nederlands |
| Mi-j | mij |
| Ow/oew | jou |
| Um | hem |
| Eur | haar |
| Ons | ons |
| Owluu/oewluu | jullie |
| Eurluu* | hen |
- In plaatse van eurluu wordt, krek as in ut Nederlands vake ut foutieve hun gebruukt.
[bewark] Akkusatief (4e naamval)
| Achterhoeks | Nederlands |
| Mi-j | mij |
| Ow/oew | jou |
| Um | hem |
| Eur | haar |
| Ons | ons |
| Owluu/oewluu | jullie |
| Zi-jluu/zi-j | hun |
[bewark] Regelmoatige warkwoorden
[bewark] Tegenswoordige tied
| Vervoegen | Veurbeeld |
| Ik STAM (+ extra klinker) | ik wark(e) |
| I-j STAM + t | i-j warkt |
| Hi-j STAM (+ t) | hi-j warkt (moar ok hi-j löp veur hij loopt) |
| Wi-j STAM + t | wie warkt |
| I-jluu STAM + t | i-jluu warkt |
| Zi-jluu STAM + t | zi-jluu warkt |
[bewark] Verleden tied
| Vervoegen | Veurbeeld |
| Ik STAM + en | ik warken |
| I-j STAM + en | i-j warken |
| Hi-j STAM + en | hi-j warken |
| Wi-j STAM + en | wie warken |
| I-jluu STAM + en | i-jluu warken |
| Zi-jluu STAM + en | zi-jluu warken |
[bewark] Onregelmoatige warkwoorden
[bewark] Hebben
| Tegenswoordige tied | Verleden tied | Voltooide tied |
|---|---|---|
| Ik heb | Ik had | Ik heb ehad |
| I-j hebt | I-j hadden | I-j hebt ehad |
| Hi-j hef/het | Hi-j had | Hi-j hef ehad |
| Wi-j hebt | Wi-j hadden | Wi-j hebt ehad |
| I-jluu hebt | I-jluu hadden | I-jluu hebt ehad |
| Zi-j hebt | Zi-j hadden | Zi-j hebt ehad |
[bewark] Wean
| Tegenswoordige tied | Verleden tied | Voltooide tied |
|---|---|---|
| Ik bun | Ik ware (was) | Ik bun ewest |
| I-j bun | I-j waren | I-j bunt ewest |
| Hi-j is | Hi-j was | Hi-j is ewest |
| Wi-j bunt | Wi-j waren | Wi-j bunt ewest |
| I-jluu bunt | I-jluu waren | I-jluu bunt ewest |
| Zi-j bunt | Zi-j waren | Zi-j bunt ewest |
N.B.:
- "Hoe laat moeten we daar zijn?" wordt vertaald as: "Hoe late mot wi-j doar wean?
- "Het moet heel mooi zijn geweest" wordt vertaald as: "Ut mot heel (of alderbastend) mooi ewest wean.
[bewark] Doe:n
| Tegenswoordige tied | Verleden tied | Voltooide tied |
|---|---|---|
| Ik doe | Ik dee/dei | Ik heb edoan(e) |
| I-j doe:t | I-j deden/dejen/deien | I-j hebt edoan(e) |
| Hi-j dut | Hi-j dee/dei | Hi- hef edoan(e) |
| Wi-j doe:t | Wi-j deden/dejen/deien | Wi-j hebt edoan(e) |
| I-jluu doe:t | I-jluu deden/dejen/deien | I-jluu hebt edoan(e) |
| Zi-j doe:t | Zi-j deden/dejen/deien | Zi-j hebt edoan(e) |
[bewark] Goan
| Tegenswoordige tied | Verleden tied | Voltooide tied |
|---|---|---|
| Ik goa | Ik ging | Ik bun egoan(e) |
| I-j goat | I-j gingen | I-j bunt egoan(e) |
| Hi-j geet | Hi-j ging | Hi-j is egoan(e) |
| Wi-j goat | Wi-j gingen | Wi-j bunt egoan(e) |
| I-jluu goat | I-jluu gingen | I-jluu bunt egoan(e) |
| Zi-j goat | Zi-j gingen | Zi-j bunt egoan(e) |
[bewark] Zie:n/zeen
| Tegenswoordige tied | Verleden tied | Voltooide tied |
|---|---|---|
| Ik zie | Ik zag(ge) | Ik heb ezie:n/ezene |
| I-j zie:t/zeet | I-j zaggen | I-j hebt ezie:n/ezene |
| Hi-j zut | Hi-j zaggen | Hi-j hef ezie:n/ezene |
| Wi-j zie:t/zeet | Wi-j zagen/zaggen | Wi-j hebt ezie:n/ezene |
| I-jluu ziet | I-jluu zagen/zaggen | I-jluu hebt ezie:n/ezene |
| Zi-j zie:t/zeet | Zi-j zagen/zaggen | Zi-j hebt ezie:n/ezene |
[bewark] Motten
| Tegenswoordige tied | Verleden tied | Voltooide tied |
|---|---|---|
| Ik mot | Ik mos | Ik heb emotten |
| I-j mot | I-j mossen | I-j hebt emotten |
| Hi-j mot | Hi-j mos | Hi- hef emotten |
| Wi-j mot | Wi-j mossen | Wi-j hebt emotten |
| I-jluu mot | I-jluu mossen | I-jluu hebt emotten |
| Zi-j mot | Zi-j mossen | Zi-j hebt emotten |
[bewark] Sni-jen/snie:den
| Tegenswoordige tied | Verleden tied | Voltooide tied |
|---|---|---|
| Ik sni-j/snie | Ik snee | Ik heb esneden |
| I-j sni-jt/snie:dt | I-j sneden | I-j hebt esneden |
| Hi-j sni-jt/snie:t | Hi-j sneed | Hi- hef esneden |
| Wi-j sni-jt/snie:t | Wi-j sneden | Wi-j hebt esneden |
| I-jluu sni-jt/snie:t | I-jluu sneden | I-jluu hebt esneden |
| Zi-j sni-jt/snie:t | Zi-j sneden | Zi-j hebt esneden |
[bewark] Sloapen
| Tegenswoordige tied | Verleden tied | Voltooide tied |
|---|---|---|
| Ik sloap | Ik slie:p | Ik heb esloapen |
| I-j sloapt | I-j slie:pen | I-j hebt esloapen |
| Hi-j slöp | Hi-j slie:p | Hi- hef esloapen |
| Wi-j sloapt | Wi-j slie:pen | Wi-j hebt esloapen |
| I-jluu sloapt | I-jluu slie:pen | I-jluu hebt esloapen |
| Zi-j sloapt | Zi-j slie:pen | Zi-j hebt esloapen |
In sommige plaatsen wordt sloapen ok wal as regelmoatig warkwoord vervoegd, de veleden tied is dan: ik sloapen voor ik sliep
[bewark] Geven
| Tegenswoordige tied | Verleden tied | Voltooide tied |
|---|---|---|
| Ik gif | Ik gaf | Ik heb egeven |
| I-j geeft | I-j gavven | I-j hebt egeven |
| Hi-j gif | Hi-j gaf | Hi- hef egeven |
| Wi-j geeft | Wi-j gavven | Wi-j hebt egeven |
| I-jluu geeft | I-jluu gavven | I-jluu hebt egeven |
| Zi-j geeft | Zi-j gavven | Zi-j hebt egeven |
[bewark] Vroagen
| Tegenswoordige tied | Verleden tied | Voltooide tied |
|---|---|---|
| Ik vroage | Ik vrog | Ik heb evroagd |
| I-j vroagt | I-j vroggen | I-j hebt evroagd |
| Hi-j vrög | Hi-j vroggen | Hi- hef evroagd |
| Wi-j vroagt | Wi-j vroggen | Wi-j hebt evroagd |
| I-jluu vroagt | I-jluu vroggen | I-jluu hebt evroagd |
| Zi-j vroagt | Zi-j vroggen | Zi-j hebt evroagd |
[bewark] Weerkerende warkwoorden
[bewark] Zich wassen
| Tegenswoordige tied | Verleden tied | Voltooide tied |
|---|---|---|
| Ik was mi-j | Ik waste mi-j | Ik heb mi-j ewassen |
| I-j wast ow/oew | I-j waste ow/oew | I-j hebt ow/oew ewassen |
| Hi-j wast zich | Hi-j waste zich | Hi- hef zich ewassen |
| Wi-j wast ons | Wi-j wassen ons | Wi-j hebt ons ewassen |
| I-jluu wast ow/oew | I-jluu wassen ow/oew | I-jluu hebt ow/oew ewassen |
| Zi-j wast zich | Zi-j wassen zich | Zi-j hebt zich ewassen |
Ut woord mi-j wordt ok vake bi-j een niet weerkerend warkwoord ebruukt. Dit kan niet in ut Nederlands vertaald worden.
- Achterhoeks: I-j goat mi-j doar niet heer
- Nederlands: Jij gaat daar niet heen
- Letterlijke betekenis: Ik wil niet hebben, dat je daar heen gaat
In feite kan mi-j veur elk warkwoord eplaatst worden um dit uut te drukken.
[bewark] Hulpwarkwoorden
Net zoas in de meeste andere Nedersaksiche dialecten wordt in ut Achterhoeks ut hulpwarkwoord achter ut heufdwarkwoord eplaatst.
- Zeg moar dat wi-j niet kommen zult.
- Zeg maar dat we niet zullen komen.
[bewark] Lidwoorden
Anders dan in ut Nederlands bunt der in den Achterhoek dri-j bepoalende lidwoorden.
- mannelijk: den
- vrouwelijk: de
- onziedig: ut
Veurbeeld: Den kearl en de vrouwe.
Ut lidwoord den wordt ok vake ebruukt as der een zelfstandig naamwoord op volgt, dat begint met een klinker, bi-jveurbeeld: Den Iessel
Ut onbepoalend lidwoord is net as in ut Nederlands een (uutesprokken as un)
[bewark] Verkleinwoorden en meervoud
De klinkers in verkleinweurde en in 't meervoud verandert vake, moar neet altied. (Net as in 't Duuts, doar kriegt völ weurde een umlaut. De uutgang is meestal met -ke. En ok de meervoudsvormen hebt niet altied de uutgang -en, mangs ok wel met -e of -er.
Veurbeelden.
| Normale vorm | (Nederlands) | Verkleinwoord | Meervoud |
|---|---|---|---|
| dook | doek | deuksken | deuke |
| bloom | bloem | bleumken | bleume |
| hond | hond | hundjen | hunde |
| man | man | menneken | mansleu |
| moes | muis | muusken | muuze |
| deure | deur | deurken | deuren |
| peerd | paard | peerdje | peerde |
| kind | kind | kindje | kinder |
| hoak | haak | höäkske | höäke |
|
|
 |
|
|---|---|---|
|
||
