Grunnegs
Van Wikipedie
| Grunnegs | |
|---|---|
| Noam | Grunnegs, Grönnegs, Grunnegers |
| Andere noamen | Grunnegs-Oostfrais |
| Nederlaandse noam | Gronings |
| Proat in | Nederlaand |
| Toalgebied | Provinzie Grunnen, Noord-Drenthe, Veenkolonien (Oost-Drenthe), Kölmerlaand (Fraislaand) |
| Aantel sprekers | 310.000 |
| Dialekten | |
| Toalklassifikoatsie |
|
| Schrift | Latainse alfabet |
| Toalstoates | t Grunnegs wordt zain as dialekt van t Leegsaksisch |
| Toalkode ISO 639-1 | n.v.t. |
| Toalkode ISO 639-2 | n.v.t. |
| Toalkode ISO 639-3/DIS | gos |
t Grunnegs (ook Grönnegs of Grunnegers) is de versoamelnoam veur de Friso-Saksische dialekten dij proat worden in en om de provinzie Grunnen. t Is n toal dij beheurt tot t Leegsaksisch, ain van de twij streektoalen van Nederlaand. Binnen dizze Leegsaksische streektoal vörmt t Grunnegs, soamen mit t Oostfrais n apaart kluster Noordwest-Saksische dialekten. Dizze apaarte stoates het t Grunnegs-Oostfrais te danken aan de ienvloud van t Frais (zai ontstoan).
Onderwarpen |
[bewark] Verbondschop mit aandere toalen/dialekten
t Grunnegs is naauw verbonden mit t Drints, t Westlaauwers Frais, t Nederlaands en hail naauw t Deens en t Oldenbörgs. t Grunnegs is staark verbonden mit t Oostfrais en t Selterfrais.
De verwaantschop mit t Oostfrais is zo staark dat t Grunnegs en t Oostfrias sumtieds zulfs as ain toal zain worden. n Goud veurbeeld van dizze verwaantschop binnen de dialekten ien de lougen Schaanze ien Grunnen en Bonnen ien Oostfraislaand, dij hailmoal overainkommen mit ainander. n Groot verschil tuzzen de andere Grunnegse en Oostfraise dialekten is t lainwoord. Ien t Grunnegs kommen veul vergrunnegsde Nederlaandse lainwoorden veur. Ien t Oostfrais veuraal veul Duutsen. Ook de typisch Grunnegse klanken ai en ou kommen nait veur ien t Oostfrais.
De woordenschat van t Grunnegs en t Oostfrais komt wel veur n groot dail overain. Woorden as "lutje" (lüttje), "scheuvel" (schöfel) en "lu" (lü) kommen, wat de oetsproak aan gaait, hailmoal overain. Grunnegers en Oostfraizen kinnen mekoar over t aalgemain den ook goud verstoan.
[bewark] Sprekers
[bewark] Toalgebied
t Grunnegs wordt proat ien de haile provinzie Grunnen, de kop van Drint tin noorden van de gemainte Azzen, tin oosten van de Hondsrog (de veenkelonien), t oostelke dail van de Fraise gemainte Kölmerlaand en Nijkruuslaand om en bie de lougen De Pomp, Kölm, Boerum en Muntjeziel. Om en bie de lougen Moarum, De Wilp en De Penne wordt noast t Grunnegs ook Frais proat.
[bewark] Sprekersaantel
t Grunnegs wordt proat deur om en bie 70% van de minsken in de provinzie Grunnen, woaronder n groot dail ollere minsken. t Aantel sprekers komt hierdeur op om en bie 205.000 minsken. Ien de provinzie Drinthe wordt t Grunnegs deur om en bie 90.000 minsken proat en ien de gemainte Kölmerlaand deur om en bie 5.000 minsken. Hiermit komt t sprekersaantel op om en bie 310.000.
Veur de ollern is t Grunnegs maisttieds de moudertoal. Veur de maiste lu onder de 65 joar is t Grunnegs de twijde toal. Ook tegenswoordig nog, wordt t Grunnegs veul proat onder de jeugd, moar nait meer t zuvere Grunnegs. Doch kaizen veul olders der tegenwoordeg veur om heur kinder Nederlaandstoaleg op te vouern, woardeur t sprekersaantel omloag lopt.
[bewark] Ontstoan
t Grunnegs is onstoan as t Fraise dialekt, t Oostlaauwers Frais. Dit dialekt, dat tegenswoordeg nog sproken wordt ien de Duutse gemainte Selterlaand, wuir proat ien de Ommelanden en t Oldambt en ien Oostfraislaand. Dou Stad ien 14e aiw aal meer ienvloud kreeg ien de Ommelanden, wuir t Frais ien de Ommelanden staark beienvloud deur t Leegsaksisch van Stad. Dit vond ook stee ien Oostfraislaand, môr den 2 aiwen loater. Ien dij tied was der ien Grunnen al gain Frais meer over. t Dialekt dat ontstoan was, mout hail veul leken hebben op t tegenswoordege Selterfrais. Woorden as "Freeslound" kommen tegenswoordeg nog aal ien t Selterfrais veur.
Om en bie 1500 begon t Grunnegs aal meer noar t Old-Nederlaands te goan. Hierdeur kin zègd worden dat t Grunnegs van veur 1550 Old-Grunnegs is en t Grunnegs noa 1550 Middel-Grunnegs.
Noa 1800 kwam t Grunnegse provinzjoalisme op. Hierdeur ontwikkelde t Grunnegs zich hail staark van t Nederlaands ôf. Ien dizze tied ontstonden ook de klanken aa, ai, ui en ou. Dit kin zain worden as Nij-Grunnegs. t Opvaalnde is, dat dizze verandern zok ook op klaindere schoal in Vraiskenveen ôfspeulde, deur Fraise immigranten. Vandoar dat ook ien t Vraiskenveens de klanken ai en ou veurkommen, dan wel ien mindere moat. Der is gain twievel of t Vraiskenveens messchain bie t Grunnegs heuren mout, den de waarkwoordsvörmen en t aksent, binnen staarker verwaant aan t Twints en t Zallaands.
t Grunnegs kin dus verdaild worden ien drij periodes: Old-Grunnegs (± 1350 - 1550), t Middel-Grunnegs (± 1550 - 1800) en t Nij-Grunnegs (± 1800 - nou). t Opvalende is dat dizze periodes binoa hailmoal overainkommen mit de periodes van t Frais.
Vanôf de 17e aiw wuiren de veenkelonien ontgonnen vanoet de Stad. t Is den ook nait zo vrumd dat de nije bewoners van dit gebied veul van de toal van de Stad overnomen. Mit wat Oldambtsterse, Drintse, Westerwôldse en Fraise ienvlouden (deur Fraise immigranten) ontston rond 1800 ook hier t Grunnegs noamelk t Veenkelonioals.
[bewark] Dialekten
Van ain Grunnegs kin nait proat worden. t Bestaait oet 8 lutje dialekten dij wel n dudelke ainhaid vörmen, môr doch wel verschillend binnen. De dialekten binnen:
- Pompsters
- Westerkertaaiers
- Hoogelaandsters
- Stadjeders
- Noordvelds (Noord-Drìnts) (sums ook wel zain as Drìnts)
- Oldambtsters
- Veenkelonioals
- Westerwoolds
[bewark] Dialektvergelieken
|
[bewark] Onderwies en Kultuur
Ien t onderwies is t Grunnegs gain vak van moutwaark. Grondschoulen kaizen der zulf veur of zai te geven willen of nait. Doarom wordt t Grunnegs ook nait overaal geven. Ien t middelboar onderwies wordt t hailmoal nait geven as vak.
Op Rieksakademie Grunnen kin Grunnegs wel studaaierd worden. Dit is n initsjetief van Simon Reker, spesjoal hooglerer Grunnegs. Hierbie wordt veuraal keken noar t tegenswoordege Grunnegs en heur varianten, noa aanlaaiden van teksten van Grunnegse zangers en schrievers.
Elk joar om en bie meert wordt ien elk gemainte ien Grunnen n schrieverswedstried holden. Hierbie kin elkenain dij wil, n Grunnegs stukske poeze of proza ienstuurn. De winnoars van de drij leeftiedskategorien goan deur noar de provinzjoale ronde.
Ook worden op verschaaidene stees in Grunnen ook kuzussen Grunnegs geven. Dizzent kinnen op twij doulstellens geven worden: proaten en verstoan.
[bewark] Media
[bewark] Dagbloader
Wat dagbloader aangaait, wordt der môr schietwaaineg ien t Grunnegs schreven. Maisttieds staait alles ien t Nederlaands, môr sumtieds staait der wel ais n Grunnegs artikel ien, maisttieds gain belaangrieke berichten. n Rezen hierveur is dat der vanoet goan wordt dat nait haile provinzie Grunnen Grunnegs sprekt, môr wel Nederlaands (ien elk gevaal as twijde toal).
[bewark] Radio
Op radio het t Grunnegs n grotere rol. Op lokoale radiostatsjons as Radio Noord, wordt n groot dail van de tied Grunnegs proat. Allend de nijsberichten binnen aaltied ien t Nederlaands, ook mit t idee dat nait elkenain ien Grunnen Grunnegs sprekt.
[bewark] Wiedkieker
Op wiedkieker is t Grunnegs weer wat minder aanwezeg. n Vast onderdail woar wel Grunnegs proat wuir is t weer op tv Noord. Joap Nijenhoes (Jaap Nienhuis) en Derk Bosjer (Derk Bosscher) geven elke dag t weer ien t Grunnegs.
De lèste joaren is der ook n programma wèst woarien t Grunnegs leerd wer aan de kiekers. Hierien wer n Grunnegs stukske tekst oplezen mit wat fouten der ien. Aan t ìnd van t programma werren dij fouten den opnuimd en konden de kiekers kieken of zai t goud haren.
Noa t sukses van de Twintse streektoalserie Van jonge leu en oale groond, was provinzie Grunnen ook van plan n Grunnegse serie te môken. Opnoames binnen al môkt, môr de oetzendens mouten nog kommen. Of de serie al uberhaupt ôf is, is nog nait wizze.
[bewark] Kèrke
Ien kèrke wordt t Grunnegs nog wel ôf en tou bruukt. Veur dizze Grunnegse dainsten worden spesjoale doatums en stees oetzöcht. n Vaste doatum, dag of stee is der nait.
[bewark] Verschil Grunneger - Grunnegse
Verschaaidene moalen kommen minsken wel ais in verwarren mit de bievougliekse noamwoorden Grunneger en Grunnegse. t Aigliekse verschil is dat Grunnegse allend betrekken het op de toal Grunnegs. Grunneger het in tieds doarvan betrekken op de stad en provinzie Grunnen. Bieveurbeeld: Grunnegse stichten betaikent stichten veur de Grunnegse toal; Grunneger stichten betaikent stichten veur t gebied Grunnen.
