Alfabet

Z Wikipedii

Alfabet (nazwa pochodzi od pierwszych liter alfabetu greckiego: alfa i beta) - najpopularniejszy system zapisywania mowy. Terminu używany w trzech głównych, powiązanych ze sobą i niekiedy mylonych znaczeniach, co jest źródłem licznych nieporozumień w dziedzinie historii i teorii pisma, oraz w jednym znaczeniu pochodnymi.

Spis treści 1 Cztery znaczenia alfabetu 1.1 1. Alfabet to inaczej pismo alfabetyczne 1.1.1 Pisma fonetyczne, pokrewne pismom alfabetycznym 1.1.2 Pisma niealfabetyczne i niefonetyczne 1.1.3 Pierwszy podział pism alfabetycznych 1.1.4 Drugi podział pism alfabetycznych 1.2 2. Alfabet to inaczej "alfabet narodowy" 1.3 3. Alfabet to inaczej "porządek alfabetyczny" 1.4 4. Alfabet fonetyczny to inaczej system transkrypcji mowy 1.5 5. Systemy kodów nie będące systemami pisma, czyli pseudo-alfabety 2 Alfabety 2.1 Alfabety w sensie 1 2.1.1 Alfabety fikcyjne, stworzone dla celów literackich i pokrewnych 2.1.2 Pisma fonetyczne, niebędące właściwie alfabetami 2.2 Alfabety w sensie 2 i 3 2.2.1 na bazie alfabetu łacińskiego 2.2.2 na bazie alfabetu cyrylickiego 2.2.3 na bazie alfabetu (abdżadu) arabskiego 2.2.4 na bazie alfabetu (abdżadu) hebrajskiego 2.3 Inne

[edytuj] Cztery znaczenia alfabetu

[edytuj] 1. Alfabet to inaczej pismo alfabetyczne

Fonetyczny system pisma, w którym każdy znak (zwany literą) odpowiada zasadniczo jednemu dźwiękowi - głosce (samogłosce lub spółgłosce).
W tym rozumieniu alfabety są różne, gdy ich zasadnicze zestawy litery różnią się krojem pomiędzy sobą, np. alfabet grecki, alfabet łaciński i alfabet cyrylicki są różne, a alfabet polski i alfabet niemiecki są tylko wariantami alfabetu łacińskiego. To rozumienie terminu "alfabet" jest równoznaczne z terminem "pismo" (np. pismo łacińskie = alfabet łaciński).

[edytuj] Pisma fonetyczne, pokrewne pismom alfabetycznym

W takim rozumieniu alfabet odróżnia się zarówno od pism niefonetycznych (ideograficznych lub mieszanych), jak i od innych typów pism fonetycznych (jak: abdżad, abugiba i sylabariusz). Te pozostałe rodzaje pism fonetycznych, również niekiedy bywają nazywane alfabetami, co nie jest całkiem poprawne.

W alfabetach samogłoskom i spółgłoskom odpowiadają odrębne, równorzędne i samodzielne litery (lub ich złożenia, ewentualnie złożenia liter z niesamodzielnymi i pozbawionymi odrębnej wartości znakami diakrytycznymi). W abdżadach podstawowymi znakami są tylko spółgłoski (samogłoski najczęściej są w ogóle pomijane w zapisie, a jeśli są zapisywane, to najczęściej przy pomocy matres lectionis lub znaków diakrytycznych). W abugibach podstawowymi znakami są sylaby zaczynające się od spółgłoski i kończące taką samą samogłoską (np. -a), zaś sylaby z inną samogłoską zapisywane są poprzez modyfikację znaku podstawowego z użyciem niesamodzielnych znaków diakrytycznych. W sylabariuszach zasadniczo każda sylaba (z taka samą spółgłoską nagłosową i z inną samogłoską wygłosową) posiada swój odrębny znak, nieanalizowany na części składowe.

[edytuj] Pisma niealfabetyczne i niefonetyczne

Alfabetem absolutnie nie należy nazywać pisma ideograficznego lub złożonego, jak np. pisma chińskiego, pisma japońskiego, czy też hieroglifów egipskich.

[edytuj] Pierwszy podział pism alfabetycznych

Alfabety dzielą się na:

• linearne (każda następna litera w słowie zapisywana jest w jednej linii z literą poprzedzającą; jak w alfabecie łacińskim),
  
• nielinearne (samodzielne litery, składające się na jedną sylabę, układane są w grupy tworzącą kwadraty, a dopiero sylaby zapisywane są w jednej linii, jedna po drugiej; jedynym żywym przykładem jest alfabet koreański czyli hangyl).

[edytuj] Drugi podział pism alfabetycznych

Alfabety dzielą się też na dwuszeregowe i jednoszeregowe, ze względu na to, czy posiadają systemy małych i wielkich liter (alfabety łaciński, grecki, cyrylicki i ormiański) czy też tylko jeden system liter (alfabety gruziński, koreański, syryjski, koptyjski, gocki, runiczny i inne alfabety historyczne, dziś martwe).

[edytuj] 2. Alfabet to inaczej "alfabet narodowy"

Zestaw liter i innych, uzupełniających znaków pisma, używany dla danego języka lub narodu, ułożony w tradycyjnym, ustalonym porządku.
W tym rozumieniu alfabety są różne, choć stanowią warianty narodowe tego samego pisma alfabetycznego, gdy posiadają własne, odrębne znaki, np. alfabet polski różni się od alfabetu niemieckiego, gdyż (zasadniczo) nie używa liter v i q, oraz wcale nie używa liter ä, ö i ß, a za to używa liter ą, ł i ź, których nie używa alfabet niemiecki. Natomiast alfabet angielski nie różni się od poklasycznego alfabetu łacińskiego, gdyż (zasadniczo) używa tylko tych samych 26 liter.

W tym sensie mówi się, że alfabety to zamknięte systemy pisma - liczba występujących w nich znaków zmienia się bardzo rzadko, a zmiany (dodanie znaków, usunięcie znaków) prowadzą do powstania nowego alfabetu.

Z licznymi alfabetami narodowymi mamy do czynienia przede wszystkim w przypadku pisma łacińskiego i pisma cyrylickiego (cyrylicy).

[edytuj] 3. Alfabet to inaczej "porządek alfabetyczny"

Tradycyjny, ustalony porządek znaków właściwy dla danego alfabetu narodowego. W tym sensie np. alfabet niderlandzki, alfabet hiszpański, alfabet czeski i alfabet duński różnią się między sobą i od innych narodowych wariantów pisma łacińskiego, że w każdym z nich pewne (różne) grupy liter są traktowane jak odrębna litera i zapisywane w innym miejscu, niżby to wynikało z ogólnego porządku liter właściwego dla alfabetu łacińskiego. I tak: w hiszpańskim ll jest zapisywane po l, w czeskim ch jest zapisywane po h, w niderlandzkim (holenderskim) IJ jest traktowane jako samodzielna litera i zapisywane na równi z y, zaś w duńskim aa jest traktowane jako inny wariant zapisu å i jest ostatnią literą alfabetu.

[edytuj] 4. Alfabet fonetyczny to inaczej system transkrypcji mowy

Mianem alfabetu określa się też różne systemy transkrypcji fonetycznej języka mówionego, niezależne od stosowanego przez dany język systemu pisma (a także od faktu, czy dany język w ogóle jest językiem pisanym, czy tylko mówionym). Najbardziej znany systemem tego typu jest Międzynarodowy Alfabet Fonetyczny (zw. w skrócie ang. IPA lub z fr. API).

[edytuj] 5. Systemy kodów nie będące systemami pisma, czyli pseudo-alfabety

Niekiedy pojęciem alfabetu określa się też tzw. alfabet fonetyczny NATO, choć właściwie nie jest to system pisma tylko metoda mnemotechniczna literowania i jednoznacznego przekazywania zapisu słów, skądinąd normalnie zapisywanych alfabetem łacińskim, z użyciem mnemonimów (czyli słów zaczynających się od danej litery). Słowa te są dobrane tak, aby maksymalnie się od siebie różniły, czyli aby w sytuacji szumu informacyjnego można je było przekazać bez błędu. Takiego warunku nie spełniają tradycyjne, łacińskie nazwy liter (typu be, pe; em, en, eń itp.). Taki warunek spełniały natomiast prehistoryczne, semickie (czy - częściowo - pochodzące od nich greckie i cyrylickie) nazwy liter. Nazywały one przedmiot, którego nazwa zaczynała się od dźwięku symbolizowanego przez daną literę, a jego uproszczony rysunek stanowił literę. Było to połączenie mnemonimów z mnemogramami (rysunkami ułatwiającymi zapamiętanie. Np. 'aleph = "wół", więc rysunek głowy wołu oznacza literę 'A ; beth = "dom", więc rysunek domu oznacza literę B itp.

Tzw. "Alfabet fonetyczny NATO" nie jest w ogóle system pisma, tylko kodem informowania o sposobie zapisu (ortografii). Takie systemy kodów istnieją nie tylko w pismach alfabetycznych, ale także w pismach pokrewnych i całkiem innych (np. w alfabetyczno-sylabicznym piśmie tybetańskim; w ideograficzno-fonetycznym piśmie chińskim).

Podobnie terminem "alfabet" określa się inne sposoby przekazywania słów na odległość, nie będące systemami pisma:

• flagowy
• semaforowy
• Morse'a
• Palcowy.

[edytuj] Alfabety

[edytuj] Alfabety w sensie 1

• awestyjski
• Braille'a
• etruski
• deseret
• cyrylica
• głagolica
• gocki
• grecki
• gruziński
• fenicki - w zasadzie abdżad
• koptyjski
• koreański zw. hangyl
• łaciński
• meroicki
• mongolski (ujgurski)
• ogamiczny (ogham)
• ormiański
• runiczny
• thaana
• tifinagh
• staroitalski
• staroturecki
• syryjski - właściwie istnieją trzy różne pisma syryjskie, z których dwa są alfabetami, a jedno abdżadem

[edytuj] Alfabety fikcyjne, stworzone dla celów literackich i pokrewnych

• cirth
• pIQaD
• tengwar

[edytuj] Pisma fonetyczne, niebędące właściwie alfabetami

• arabski - abdżad
• aramejski - w zależności od okresu historycznego - abdżad lub pismo mieszane (złożone), używające obok znaków fonetycznych także sumerogramów, czyli ideogramów sumeryjskich
• bopomofo - system transkrypcji fonetycznej pisma chińskiego, nie dający się zaklasyfikować ani jako alfabet, ani jako abugiba
• devanagari - abugiba
• egipski - raczej abdżad
• etiopski - abugiba
• hebrajski - właściwie abdżad, ale stosowany do języka jidysz funkcjonuje jako alfabet

[edytuj] Alfabety w sensie 2 i 3

[edytuj] na bazie alfabetu łacińskiego

• afrykanerski
• albański
• angielski
• azerski (łaciński)
• baskijski
• bretoński
• chorwacki
• czeski
• duński
• esperancki
• estoński
• farerski
• fiński
• francuski
• grenlandzki
• hausański
• hawajski
• hiszpański
• huroński
• husycki
• indonezyjski
• irlandzki
• islandzki
• kataloński
• kaszubski
• lapoński (saami)
• litewski
• luksemburski
• łaciński
• łotewski
• łużycki
• malajski (łaciński)
• maltański
• niemiecki
• niderlandzki (holenderski)
• norweski
• polski
• portugalski
• rumuński (łaciński)
• słowacki
• słoweński
• swahilijski
• szwedzki
• śląski
• tatarski (łaciński)
• turecki (łaciński)
• ukraiński (łaciński)
• walijski
• wietnamski
• wilamowski
• włoski
• węgierski

[edytuj] na bazie alfabetu cyrylickiego

• azerski (cyrylicki)
• białoruski (cyrylicki)
• bułgarski
• buriacki
• czeczeński
• czuwaski
• jakucki
• kałmucki
• kazachski
• kirgiski
• macedoński
• mołdawski
• mordwiński
• mongolski (cyrylicki)
• nieniecki (samojedzki)
• rosyjski
• rumuński (cyrylicki)
• ukraiński (cyrylicki)
• serbski
• starocerkiewnosłowiański
• turkmeński
• tuwijski
• uzbecki
• tadżycki
• tatarski

[edytuj] na bazie alfabetu (abdżadu) arabskiego

• arabski
• malajski (arabski)
• perski
• turecki (arabski)
• urdu
• żydowski (arabski)

[edytuj] na bazie alfabetu (abdżadu) hebrajskiego

• hebrajski
• jidysz
• palestyński (hebrajski)

[edytuj] Inne

• ręczny
• Shawa
• afrykański
• Aurebesh