Historia Kanady Brytyjskiej
Z Wikipedii
Powrót do: historia Kanady
Poprzedni okres: historia Kanady Francuskiej
Następny okres: historia suwerennej Kanady
[edytuj] Okres tymczasowy
Po zajęciu Kanady został ustalony jej tymczasowy zarząd. W 1774 tymczasowa sytuacja została unormowana poprzez Ustawę o Quebecu uchwaloną przez Parlament Brytyjski.
Zajęcie Kanady przez Brytyjczyków zbiegło się z początkiem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Wybuchła ona w 1775, a do końca dziesięciolecia Brytyjczycy stracili polityczną kontrolę na koloniami w północnej Ameryce poza Nową Szkocją i dawną Nową Francją, powszechnie już nazywaną Kanadą.
[edytuj] Lojaliści (rewolucja amerykańska)
Błędnym jest mniemanie, iż dążenie do niepodległości brytyjskich kolonii w Ameryce Północnej, co w konsekwencji doprowadziło do powstania USA, spotkało się z pełnym poparciem mieszkańców kolonii. Szacuje się, że ok. 20% było temu przeciwnych. Liczba emigrantów po zakończeniu wojny, szacowana na 60-100 tysięcy ludzi, dobitnie o tym świadczy. Wielu z nich było angielskimi urzędnikami kolonialnymi, wielu też brało udział w walkach po stronie wojsk brytyjskich. Na pewno jednak pewien procent stanowili ludzie, dla których jedynym motywem była czysta lojalność wobec korony. Duża grupa emigrantów, głównie ta wywodząca się z urzędników angielskich i arystokracji, powróciła do Europy. Ocenia się, że około 40 tys. wyemigrowało do kanadyjskich posiadłości, z czego 30 tys. osiedliło się w Nowej Szkocji, a 10 tys. w dawnej Nowej Francji. W ślad za nimi podążyła druga fala emigracji z USA, tzw. "późnych lojalistów", zachęconych do osiedlania się w Kanadzie hojnymi nadaniami ziemskimi.
[edytuj] Ustawa o Kanadzie
Napływ takiej masy ludności zmienił jej strukturę, szczególnie w dawnej Nowej Francji. Dotychczas niemal stuprocentowo frankofońska, w krótkim czasie stała się dwunarodowa. Musiało to prowadzić do napięć. Dodatkowo przybysze z południa byli przyzwyczajeni do względnych swobód jakie posiadali przed rewolucją i pełnych po niej. Przykład Stanów Zjednoczonych mógł stać się zaraźliwy, dlatego też władze angielskie postanowiły podjąć działania zanim doszło do wybuchów. W 1791 uchwalono ważny dla Kanady akt prawny – Ustawę o Kanadzie (Canada Act).
Akt Kanadyjski dzielił dawną Nową Francję, teraz nazywaną Kanadą, na dwie prowincje – Górną Kanadę, obejmującą dzisiejszą prowincję Ontario oraz Dolną Kanadę – dzisiejszy Quebec. Obie prowincje otrzymały wzorowany na konstytucji angielskiej samorząd. Obok gubernatorów poruczników, reprezentujących interesy korony, działały w nich wybieralne zgromadzenia ustawodawcze. W Quebecu jednakże pozostawiono tradycyjny system senioralny oraz typowe dla niego rozwiązania prawne. Dodatkowo nadzór na całością kolonii sprawował gubernator generalny. Dodatkową gwarancją wpływów korony na bieg wypadków był senat (odpowiednik angielskiej Izby Lordów), pochodzący z gubernatorskiej nominacji.
Różnice w prawach obowiązujących pomiędzy Ontario a prowincją Quebec utrzymały się do czasów współczesnych. Z tą jednak różnicą, że później system senioralny w Quebecu został zastąpiony obywatelskim, opartym na Kodeksie Napoleona, i taki obowiązuje do dziś.
[edytuj] Wojna brytyjsko-amerykańska 1812 r.
Po ponad piętnastu latach spokoju i prosperity wybuchła wojna pomiędzy Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi. Jej wybuch spowodowany był przyczynami politycznymi i gospodarczymi. Teatrem wojny obok wybrzeży amerykańskich i południowego zachodu USA były ziemie należące do Kanady, głównie Górna Kanada i Dolna Kanada. Po ponad trzech latach zmagań wojna zakończyła się zachowaniem status quo zgodnie z postanowieniami traktatu gandawskiego. Jakkolwiek wojna nie miała wielkich skutków politycznych, pomogła w krystalizowaniu się społeczeństwa kanadyjskiego.
[edytuj] Pomiędzy wojną a rebelią
Okres pierwszej połowy XIX w. to czas eksplozji demograficznej Kanady. W szczególności Górna Kanada, zasilana dużą ilością emigrantów z Europy, a także ze Stanów Zjednoczonych, rozwijała się bardzo pomyślnie. Były to czasy ekonomicznej prosperity i szybkiego rozwoju.
Wojna roku 1812, choć zasadniczo nierozstrzygnięta, w tradycji kanadyjskiej stała się ważnym krokiem na drodze do tworzenia świadomości państwowej. Ludność, która wzięła czynny lub bierny udział w walkach, spodziewała się większego udziału w rządzeniu krajem. Sytuacja jednak była ku temu niesprzyjająca. Brytyjska polityka wobec kolonii sprowadzała się do ścisłego nadzoru. Gubernator generalny posiadał wielką władzę, także i na poziomie municypalnym. Wybieralne władze oraz ciała ustawodawcze sprawowały rolę doradczą i ich decyzje były niewiążące. Jednocześnie tak w Górnej jak i w Dolnej Kanadzie wykształciły się grupy nacisku, złożone z bogatych obywateli mających możliwości wpływania na gubernatora generalnego. Dążenia tych grup stały często w sprzeczności z interesem niższych warstw społeczeństwa.
W Ontario grupa uprzywilejowana zyskała miano Family Compact (Porozumienie Rodzin). Ci konserwatywni anglikanie nie życzyli sobie żadnych zmian politycznych. Podobna nieformalna grupa w Quebecu, zwana Château Clique (Klika pałacowa) posiadała dużo wyraźniejszy program polityczny. Dążyli oni do zmiany praw w Quebecu z tradycyjnej francuskiej instytucji senioratu na brytyjski system. Pragnęli także przywilejów dla kościoła anglikańskiego oraz zmniejszenia roli kościoła katolickiego. Tworzyło to poważne zagrożenie dla spokoju społecznego w Quebecu, gdyż obok konfliktów społecznych i ekonomicznych, podobnych jak w Ontario, zaczął narastać konflikt religijny i narodowy. Z drugiej strony istniał inny ruch polityczny, zwany Responsible government ("odpowiedzialny rząd" – odpowiedzialny w sensie umiarkowany). Była to grupa nacisku dążąca do uzyskania większych wpływów na politykę wewnętrzną w kolonii. Ten umiarkowany ruch mający swoje odpowiedniki także w innych "białych" koloniach brytyjskich – Australii i Nowej Zelandii, dążył do ewolucyjnych zmian zmierzających w kierunku zwiększenia samorządów kolonii, a w konsekwencji uzyskania niepodległości. Liderami tego ruchu w Kanadzie byli Robert Baldwin w Ontario i Louis-Hippolyte La Fontaine w Quebecu. Zanim jednak doszło do jakichkolwiek skutków polityki zwolenników "odpowiedzialnego rządu", w obu prowincjach Kanady nastąpił wybuch niezadowolenia społecznego.
[edytuj] Rebelie w Kanadzie w 1837
Sytuacja dojrzała do wybuchu w 1837. Pod koniec listopada wybuchła rebelia w Dolnej Kanadzie pod wodzą Louisa Papineau. Niemal jednocześnie, na początku grudnia wybuchła rebelia w Górnej Kanadzie pod wodzą Williama Mackenzie. Głównym, lecz niezrealizowanym celem rebeliantów, było zburzenie istniejącego ładu i stworzenie w Kanadzie niepodległej republiki na wzór amerykański. Aczkolwiek obie rebelie zostały spacyfikowane, przyniosły pewne pozytywne skutki. Niepokoje w prowincjach zwróciły uwagę korony na ich problemy. Do Kanady został wysłany specjalny komisarz, John George Lambton, Earl z Durham, który na krótko objął funkcję gubernatora generalnego. W czasie wielomiesięcznego pobytu w Kanadzie sporządził tzw. Sprawozdanie Durhama – Durham Report. Zawierał on nie tylko rzetelną analizę sytuacji w koloniach oraz przyczyn wybuchu niezadowolenia, lecz także propozycje daleko idących zmian. Głównym przesłaniem Sprawozdania Durkhama był postulat przyznania kolonii pewnej samodzielności.
[edytuj] Samorządna kolonia - Prowincja Kanady
Wbrew opozycji konserwatywnych grup wprowadzono w życie główne propozycje Lambtona. W 1840 uchwalono Ustawę o Unii Kanadyjskiej. Postanawiała ona zjednoczenie dwóch kolonii Górnej i Dolnej Kanady w jedną prowincję zwaną odtąd Prowincją Kanady. Nowa Szkocja pozostała poza Unią. Od tego momentu oba terminy Górna Kanada i Dolna Kanada przestały funkcjonować jako byty polityczne i zaczęły się odnosić jedynie do rejonów geograficznych. Zastąpiły je terminy Zachodnia Kanada – Canada West i Wchodnia Kanada – Canada East. Zjednoczona prowincja otrzymała obieralny parlament i rząd. Uprawnienia gubernatora generalnego zostały w pewnym stopniu ograniczone. Podniesiono też kompetencje municypalnej administracji.
Reforma była zwycięstwem koncepcji responsible government (odpowiedzialnego lub przedstawicielskiego rządu). Nic zatem dziwnego, że na najbardziej prominentne pozycje w polityce wybili się orędownicy tego ruchu – Robert Baldwin i Louis-Hippolyte La Fontaine . Jednym z pierwszych uchwał podjętych przez nowy, samorządny parlament była ustawa o rekompensacie za straty w wyniku Rebelii w 1837 – Rebellion Losses Bill zatwierdzony przez gubernatora generalnego Jamesa Bruce'a. Ustawa ta zwracała majątki skonfiskowane wcześniej uczestnikom tych wydarzeń. Ustawa była więc formą rehabilitacji rebeliantów. Innymi ważnymi decyzjami nowego rządu była reforma systemu sądowniczego oraz założenie Uniwersytetu w Toronto
Stolicą nowej kolonii zostało Kingston, w 1844 przeniesiono ją jednak do Montrealu. W następnych latach przenoszono ją tam i z powrotem pomiędzy Quebec City i Toronto. Ostatecznie w 1865 umieszczono ją w Ottawie.
[edytuj] Rozwój partii politycznych w Kanadzie
Wraz z rozwojem parlamentaryzmu w Kanadzie zaczęły powstawać partie polityczne. Pierwszą była partia, która powstała z koalicji, która sformułowała pierwszy rząd zjednoczonej Kanady. Dołączyli do niej także umiarkowani torysi nie związani z Family Compact ani z Clique Chateau. W ten sposób powstała Partia Liberalno-Konserwatywna, z której ostatecznie wyewoluowała Partia Konserwatywna. W opozycji do tej partii powstała w 1850 grupa, której liderem był George Brown, wydawca dziennika Globe and Mail. Grupa przyjęła nazwę The Grits. Jednocześnie podobny ruch zawiązał się w Quebecu, przyjmując nazwę The Rouges of Lower Canada. Oba te ugrupowania reprezentowały liberalną ideologię wolności społecznej, sprawiedliwości i wolności gospodarczych. Obie grupy zjednoczyły się jako Partia Liberalna bezpośrednio przed aktem konfederacji w 1867. Od tego momentu kanadyjska scena polityczna na poziomie federalnym została zdominowana przez te dwie partie. Liberałowie skupieni w Nowej Szkocji, sprzeciwiający się idei konfederacji utworzyli partię antykonfederacyjną. Partia ta zdołała wprowadzić 18 deputowanych do pierwszego parlamentu skonfederowanej Kanady, po czym została zmarginalizowana.
[edytuj] Kanada pomiędzy unią a konfederacją
Druga połowa XIX w. była eksplozją demograficzną w Kanadzie. Zaczęli masowo przybywać emigranci i to już nie tylko z Anglii, Szkocji lub Irlandii, lecz także z Niemiec, Europy Środkowej i Wschodniej, w tym i z Polski. Wkrótce ludność kolonii wzrosła do ponad miliona. Większość nowo przybyłych osiedlała się w Górnej Kanadzie (Ontario). Zburzyło to delikatną równowagę pomiędzy dwoma składnikami unii. Dotychczasowy system parlamentarny przyznający obu prowincjom równą ilość miejsc w krajowym parlamencie przestał być wydolny. Doprowadziło to do długotrwałego kryzysu rządowego. Jednocześnie gospodarka Kanady przeżywała rozkwit. Postęp w rolnictwie zapewnił samowystarczalność żywnościową. Olbrzymi rynek zbytu za południową granicą spowodował niebywały wzrost przemysłu. Jednocześnie brak jednolitej waluty, bariery celne pomiędzy koloniami, brak wspólnego prawa cywilnego i handlowego znacznie utrudniał działalność gospodarczą.
Głównymi graczami na scenie politycznej tego czasu byli John Macdonald – przywódca konserwatystów w Ontario, Georges-Etienne Cartier – jego odpowiednik w Quebecu oraz ich zaciekli wrogowie – George Brown i Antoine-Aimé Dorion, liderzy liberałów. W 1864 wyjściem z politycznego impasu było utworzenie koalicyjnego liberalno-konserwatywnego rządu. Rząd koalicyjny doprowadził do zbliżenia stanowisk dawnych zagorzałych oponentów i do wysunięcia wspólnych propozycji rozwiązania nabrzmiałych problemów. Tą koncepcją była federacja. Zasadzała się ona na pomyśle zorganizowania federalnego parlamentu i rządu o ograniczonych kompetencjach i szeregu parlamentów oraz rządów lokalnych, zajmujących się całością spraw w prowincjach. Dawało to pozytywne rozwiązanie dla specyficznych, lokalnych problemów przy jednoczesnym zachowaniu jedności. Twórcy koncepcji zakładali, że do nowo utworzonej struktury dołączą się wszystkie kolonie brytyjskie we wschodniej części północnej Ameryki.
[edytuj] Stosunki ze Stanami Zjednoczonymi
[edytuj] Spory graniczne
Od chwili powstania Stanów Zjednoczonych polityka międzynarodowa kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej zdominowana była stosunkami z południowym sąsiadem. Pierwszym porozumieniem pomiędzy rządem brytyjskim a Stanami Zjednoczonymi, regulującym stosunki pomiędzy Kanadą, a USA był Traktat Jaya zawarty w 1794. Po apogeum wrogości, jakie nastąpiło w czasie wojny 1812, rozpoczął się powolny proces normalizacji.
Choć traktat gandawski pozostawił większość sporów granicznych nieuregulowanymi, przez parę dziesięcioleci nie prowadziły one do żadnych konfliktów. Pierwszym aktem normalizacji stosunków była Ugoda Rusha-Bagota z 1817, prowadząca do demilitaryzacji akwenu Wielkich Jezior.
Dopiero wzrost zaludnienia i aktywności gospodarczej obu stron w terenach przygranicznych spowodował ponowny wzrost napięcia. Obszarem spornym na wschodzie był region Madawaska. Początki konfliktu sięgają lat dwudziestych XVIII w. Jednym z jej pierwszych epizodów była próba arbitrażu podjętego przez monarchę Niderlandów, odrzucaną jednak przez Stany Zjednoczone. Apogeum konfliktu była tzw. wojna o Aroostook. Konflikt został zakończony traktatem Webstera-Ashburtona, który wytyczył całą sporną granicę pomiędzy Kanadą i Nowym Brunszwikiem, a Stanami Zjednoczonymi.
Kolejnym wydarzeniem, które przyczyniło się do wzrostu napięcia pomiędzy Kanadą a USA był tak zwany incydent Caroliny, będący pokłosiem rebelii w Górnej Kanadzie, bezpośrednio naruszający postanowienia ugody Rusha-Bagota. Kryzys dyplomatyczny następujący po tym incydencie został szybko zażegnany.
Kolejnym epizodem w stosunkach granicznych była sprawa Oregonu, a ściślej granicy pomiędzy Stanami Zjednoczonymi na wschód od rejonu Wielkich Jezior. Początkowo Stany Zjednoczone obstawały, iż granica pomiędzy posiadłościami miała przebiegać wzdłuż równoleżnika 54°N. USA gotowe były, przynajmniej w wyborczych deklaracjach, do wojny z Wielką Brytanią, jeśli taki przebieg granicy nie zostanie zaakceptowany. Gdy jednak przystąpiono do negocjacji, amerykańskie apetyty znacznie osłabły i ostatecznie traktat oregoński zawarty w 1846 ustalił granicę wzdłuż równoleżnika 49°N. Od tego momentu jedynym punktem spornym w długiej granicy pomiędzy USA a terytoriami brytyjskimi była niewielka wysepka San Juan leżąca na południe od wyspy Vancouver. Spór o wyspę doprowadził do incydentu zbrojnego zwanego świńską wojną. Konflikt zakończył się arbitrażem cesarza Niemiec Wilhelma I Hohenzollerna, który sporny teren w całości przyznał USA.
Ostatnie spory graniczne dotyczyły granicy z Alaska oraz wpływów w arktycznych rejonach Ameryki Północnej. Ten okres omówiony jest w artykule historia suwerennej Kanady.
[edytuj] Wojna secesyjna
Oddzielnym aspektem stosunków kanadyjsko-amerykańskich był okres wojny secesyjnej. Choć Wielka Brytania, a i w konsekwencji jej amerykańskie dominia pozostały neutralne wobec wewnętrznego konfliktu USA, to przez bliskość geograficzną i kulturową, zaistniało pewne zaangażowanie strony brytyjskiej, która, choć neutralna, popierała Konfederację. Także wielu poddanych brytyjskich bezpośrednio zaangażowało się w sprawy amerykańskie. Choć było to ich prywatnymi przedsięwzięciami, miało pewien wpływ na stosunki pomiędzy krajami. Ocenia się, że od 30 do 50 tysięcy Kanadyjczyków i mieszkańców innych kolonii północnoamerykańskich w taki lub inny sposób było zaangażowanych w wojnę. Do najbardziej znanych należeli Newton Wolverton, Sarah Emma Edmonds, Calixa Lavallée, Jock Fleming i Jerry Cronan.
Bardziej ważkim dla stosunków pomiędzy krajami był szereg incydentów, które wywołały ostre reakcje dyplomatyczne i doprowadziły do sytuacji kryzysowych w stosunkach pomiędzy USA a Wielką Brytanią. Tymi wydarzeniami były: incydent Chesapeake, incydent Trent oraz rabunek w St. Alban. W Kanadzie działali także, tolerowani przez władze agenci Konfederacji, z których najbardziej znanymi byli kapitan Thomas H. Hines i kapitan John Tares Beall.
Także, mimo neutralności, Wielka Brytania uznawała Skonfederowane Stany Ameryki, przyjmowała jej dyplomatów oraz udzielała pewnego wsparcia Konfederacji. I tak na przykład konfederackie statki były budowane w brytyjskich stoczniach. Ten fakt był podstawą dla USA do pewnych roszczeń, zwanych roszczeniami Alabamy, w stosunku do Wielkiej Brytanii. Roszczenia te zostały unormowane traktatem waszygtońskim, który ostatecznie zakończył wszelkie spory amerykańsko-brytyjskie w Ameryce Północnej.
[edytuj] Imperializm amerykański wobec Kanady
Mimo oficjalnego kursu w kierunku normalizacji stosunków z północnymi sąsiadami, w Stanach Zjednoczonych stale istniały silne dążenia do aneksji brytyjskich kolonii. Głównymi rzecznikami opanowania Kanady byli tradycyjni wrogowie Wielkiej Brytanii – Amerykanie irlandzkiego pochodzenia. Także dla innych środowisk idea opanowania północy i stworzenia jednolitego państwa była bardzo pociągająca. Rozwiązywałoby to kilka wewnętrznych problemów, w jakich obliczu stanęły USA w przeddzień zakończenia wojny secesyjnej. Po pierwsze znalazłoby się zatrudnienie dla olbrzymiej armii, która w przeciwnym razie wymagała demobilizacji. Także w II poł. XIX w. zaczął się w USA głód ziemi. Było jej zaś pod dostatkiem na preriach północy. Opanowanie Brytyjskiej Ameryki Północnej, pomogłoby także w zaleczeniu psychologicznej skazy, jaką w społeczeństwie amerykańskim wywołała wojna domowa.
Pierwszym politykiem amerykańskim występującym z planem aneksyjnym w 1850 był sekretarz stanu USA William Sewerd. Zachęcał on Amerykanów do infiltracji Ziemi Ruperta, co miało w konsekwencji ułatwić przyłączenie jej do USA. Proaneksyjne dążenia powróciły w czasie prezydenckiej kampanii wyborczej 1864 r. Republikanie, w celu zdobycia poparcia olbrzymiej i bardzo aktywnej mniejszości irlandzkiej, proponowali zerwanie umów handlowych z dominiami brytyjskimi i przejście do twardej polityki, która miała doprowadzić do aneksji północy. W czerwcu 1866 w Izbie Reprezentantów został złożony przez generała Banksa projekt ustawy aneksyjnej. Pełny tytuł projektu ustawy brzmiał:
A Bill for the admission of the States of Nova Scotia, New Brunswick, Canada East, and Canada West, and for the organization of the Territories of Selkirk, Saskatchewan, and Columbia (Annexation Bill).
Najbardziej znanymi politykami kanadyjskimi popierającymi aneksję byli pułkownik Bartholomew Gugy oraz Banjamin Holmes, Obydwaj byli posłami do parlamentu Prowincji Kanady. O proaneksyjne sympatie był także posądzany znany polityk z Nowej Szkocji, Joseph Howe. Powstanie Konfederacji Kanady nie zakończyło proaneksyjnych dążeń. Ugrupowania proaneksyjne istniały w Kolumbii Brytyjskiej (zobacz Ruch na rzecz aneksji w Kolumbii Brytyjskiej), w Manitobie, a także w Nowej Fundlandii w czasie działania Konwencji Narodowej w 1946-1947.
[edytuj] Ataki Fenian na Kanadę
Fenian było zbrojną, konspiracyjną organizacją irlandzką, mającą za cel walkę z brytyjską okupacją Irlandii. Fenianiści działali także w Stanach Zjednoczonych, tam jednak legalnie i popierani przez władze. Celem ich działania była dywersja w brytyjskich dominiach w Ameryce Północnej. Okresem największej ich aktywności był rok 1866, kiedy to odziały Fenian, w kilku osobnych incydentach wdarły się na terytorium Kanady, angażując się w utarczki zbrojne z milicją kanadyjską. Zobacz: ataki Fenian na Kanadę.
[edytuj] Kontakty gospodarcze
Wraz z rozwojem potęgi gospodarczej Stanów Zjednoczonych, kraj ten stawał się coraz atrakcyjniejszym partnerem handlowym dla kolonii brytyjskich. Przez długi czas wymiana handlowa była regulowana szeregiem taryf celnych i ograniczeń. Wraz z upadkiem teorii merkantylistycznych, gospodarki obu stron zaczęły się dla siebie otwierać. Ukoronowaniem tego procesu było wynegocjowanie i zawarcie traktatu o wolnym handlu 6 czerwca 1854, który miał obowiązywać przez kolejne dwanaście lat. Traktat przyczynił się do spektakularnego wzrostu gospodarczego wszystkich brytyjskich kolonii.
Powrót do: historia Kanady
Poprzedni okres: historia Kanady Francuskiej
Następny okres: historia suwerennej Kanady
