Księży Młyn
Z Wikipedii
Księży Młyn to zespół fabryk włókienniczych (przede wszystkim przędzalni bawełny) i obiektów towarzyszących, budowanych na terenie Łodzi od połowy XIX wieku.
Pierwsza przędzalnia Karola Scheiblera (pochodzącego z rodziny niemieckiej), z maszyną parową o mocy 40 KM, powstała przy Wodnym Rynku (dziś Plac Zwycięstwa) obok parku Źródliska w roku 1855. W następnych latach nastąpiła rozbudowa przedsiębiorstwa w tym rejonie do postaci zabudowy fabryczno-mieszkalnej, będącej pierwszą planową tego typu w Łodzi. Całość w pierwszej fazie rozwoju stanowiła pewnego rodzaju jurydykę - enklawa na gruntach miejskich, nie podlegająca władzom miejskim i miejskiemu sądownictwu.
Począwszy od lat siedemdziesiątych XIX w. zaczął się rozrastać kolejny kompleks fabryczny Scheiblera - na niespotykaną wcześniej skalę - "Księży Młyn" (według projektu Hilarego Majewskiego), z największym w Łodzi budynkiem przędzalni bawełny (ponad 200 m długości), osiedlem dla robotników, sklepami firmowymi, strażą pożarną, szpitalem, szkołą, zespołem pałacowym i parkiem wraz ze stawem. Obecnie ta zwarta dzielnica mieszkalno-przemysłowa, będąca niezwykłym "miastem w mieście", jest jednym z najciekawszych zabytków przemysłowych na świecie. Jako kompleks wpisany został do rejestru zabytków, a od kilku lat czynione są starania, by trafił na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Przedsiębiorstwo Scheiblera (największe wśród przedsiębiorstw włókienniczych w Królestwie Polskim) objęło prawie całą strefę posiadeł wodno-fabrycznych, ciągnąc się od ul. Piotrkowskiej po granicę Widzewa (tj. ul. Konstytucyjną). Łączna powierzchnia tych terenów wynosiła ponad 500 ha, co stanowiło ok. 14 % ówczesnego terytorium miasta. Cały kompleks wyróżniał się nie tylko nowoczesnością produkcji, lecz także doskonałą jak na owe czasy organizacją przestrzenną. Wszystkie obiekty fabryczne, o łącznej kubaturze ponad 1 mln m³, jako pierwsze w Łodzi zostały powiązane systemem bocznic kolejowych o długości ok. 5 km.
Scheibler, w celu silniejszego związania robotników z przedsiębiorstwem, wybudował całe szeregi bliźniaczych domów robotniczych. Najpierw ok. 1865 r. po północnej stronie Wodnego Rynku, a następnie obok przędzalni na Księżym Młynie (lata siedemdziesiąte XIX w.), przy ul. Emilii (dziś ul. ks. W. Tymienieckiego - pod koniec XIX w.) i wzdłuż ul. Przędzalnianej (początek XX wieku). Szczególnie rozbudowane zostało osiedle przyfabryczne na Księżym Młynie. Dziś jest ono jednym z najcenniejszych zabytków architektoniczno-urbanistycznych Łodzi.
Całość zespołów przemysłowych uzupełniały rezydencje pałacowe: przy Wodnym Rynku (1865 - obecnie Muzeum Kinematografii), przy ul. Piotrkowskiej w sąsiedztwie Rynku Bielnikowego oraz na rogu ulic Przędzalnianej i Emilii (1875 - obecnie Muzeum Sztuki). Tę ostatnią zajmował zięć Scheiblera - Edward Herbst.
W 1921 roku nastąpiła fuzja zakładów Scheiblera z zakładem włókienniczym L. Grohmana. Dzięki temu powstało największe przedsiębiorstwo przemysłu włókienniczego w Polsce początku lat dwudziestych XX wieku (Zjednoczone Zakłady Włókiennicze K. Scheiblera i L. Grohmana, SA w Łodzi).
Zespoły fabryczne Karola Scheiblera:
Zespół I - Wodny Rynek (obecnie Plac Zwycięstwa), ul. Targowa
Po otrzymaniu od władz miasta w 1854 r. placu przy Wodnym Rynku Karol Scheibler przystąpił do budowy zespołu fabrycznego. W kolejnych latach od 1855 r. na Wodnym Rynku wybudował: przędzalnie bawełny (1855 i 1868), tkalnie (1856 i 1868), kotłownie (1856), magazyny (1856 i 1870), wykańczalnie (1868). Dodatkowo w latach 1865-1868 postawił zespół pięciu domów robotniczych. Obok przedsiębiorstwa w 1855 r. wybudował dom mieszkalny, który w 1865 r. rozbudował do postaci neorenesansowego pałacyku, a w 1886 r. jeszcze zmodernizował (dzisiaj mieści się w nim Muzeum Kinematografii).
Przy ul. Targowej z kolei postawił dom mieszkalny dla pracowników nadzoru technicznego (1896), budynek administracji (początek XX wieku) i centralę handlową (1912).
Zespół II - tereny nad Jasieniem - Księży Młyn (ul. św. Emilii - obecnie ul. ks. W. Tymienieckiego, ul. Przędzalniana, ul. Fabryczna, ul. Księży Młyn, ul. Milionowa)
Po nabyciu posiadłości fabrycznej wraz z folwarkiem od T. Kruschego na Księżym Młynie oraz terenów wzdłuż ul. Emilii od J. Petersa, Scheibler przystąpił na początku lat siedemdziesiątych XIX wieku do budowy całego kompleksu fabrycznego, w tym największego w Łodzi budynku przędzalni bawełny.
W kolejnych latach od 1870 r. wybudował przy ul. ks. W. Tymienieckiego przędzalnie (1870-1879), budynki gospodarcze przędzalni (1873-1979), farbiarnię, wykończalnię i cztery magazyny. Poza tym, podobnie jak przy Wodnym Rynku, lecz na o wiele większą skalę, postawił cały zespół domów robotniczych - dziewiętnastu przy ul. Tymienieckiego (w latach 1873-1900), dwunastu przy ul. Księży Młyn (1873-1875) i trzech przy ul. Fabrycznej (1885). Wybudował też zakładową straż pożarną przy ul. Tymienieckiego (1878), szpital fabryczny przy ul. Milionowej (1882), szkołę przy ul. Księży Młyn (1877) i zespół pałacowy na rogu ulic Przędzalnianej i Tymienieckiego (1875), który zajmował zięć Scheiblera - Edward Herbst.
Zespół III - ul. Widzewska (obecnie J. Kilińskiego), ul. św. Emilii (obecnie ks. W. Tymienieckiego)
Tzw. Bielnik Kopischa - powstał w 1828 przy ul. ks. W. Tymienieckiego (najstarszy budynek fabryczny w Łodzi), a także nowy bielnik (1878), bielnik i wykańczalnia (1880), dwa budynki fabryczne i magazyn (1890), elektrownia (1910-1914), budynki administracji, zespół pięciu domów robotniczych (1900), mieszkania obsługi technicznej (k. XIX w.) i szpital dziecięcy (1902).
Przy ul. J. Kilińskiego w 1889 roku powstała tzw. Nowa Tkalnia oraz dwa domy robotnicze (1890).
