Przestępstwo
Z Wikipedii
Przestępstwo na gruncie polskiego prawa karnego jest to czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, przez ustawę karną obowiązującą w czasie jego popełnienia, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomym.
Powyższa definicja przestępstwa jest definicją formalno-materialną. Definicja formalna przestępstwa, istniejąca na gruncie prawa karnego znakomitej większości państw, odwołuje się jedynie do wyczerpania zachowaniem sprawcy ustawowych znamion czynu zabronionego, ignorując kwestię negatywnego wpływu tego czynu na funkcjonowanie społeczeństwa. Koncepcja materialnej istoty przestępstwa, zwanej też społeczną, zwraca uwagę, że przestępstwo jest faktem społecznym, w związku z czym postuluje się, aby prawodawca zakazywał pod groźbą kary jedynie czynów szkodliwych społecznie. Postulat, aby zaistnienie społecznej szkodliwości czynu było warunkiem koniecznym do uznania go za przestępstwo kierowany jest również do stosujących prawo karne, przede wszystkim sądów. Uwzględnia to polskie prawo karne, które stanowi, że chociaż zachowanie sprawcy wypełnia znamiona czynu zabronionego, to przestępstwem nie jest, jeżeli jest szkodliwe społecznie w stopniu znikomym albo w ogóle nie cechuje się społeczną szkodliwością (art. 1 ust. 2 Kodeksu karnego).
Należy dodać, że możliwa jest także ściśle materialna definicja przestępstwa - przestępstwo jest czynem społecznie szkodliwym (względnie społecznie niebezpiecznym). Definicja taka nie jest mozliwa do zaakceptowania na gruncie nowoczesnego prawa karnego, całkowicie ignoruje bowiem konieczność opisania czynu w ustawie, co narusza gwarancyjną funkcję prawa karnego.
W polskim prawie karnym nie ma wprost wyrażonej definicji przestępstwa. Można ją skonstruować na podstawie przepisów części ogólnej Kodeksu karnego, który jest najważniejszym, po konstytucji, źródłem prawa karnego: art. 1 i 7.
[edytuj] Geneza
[edytuj] Etymologia
Pojęcie przestępstwa wywodzi się od określenia z prawa rzymskiego - łac. crimen (stąd ang. i fr. crime, wł. crimine, hiszp. crimen, duń. Kriminalitet), które jest zbliżone znaczeniowo do łac. delicta (delikt - przestępstwo, przewinienie) i powszechnie w języku prawniczym oznacza przestępstwo prawa publicznego, inaczej czyn zabroniony w prawie karnym.
[edytuj] Racjonalizacja karania
Uzasadnienia uznania pewnych czynów jako karalnych mogą być różne. Bronisław Wróblewski takie uzasadnienie nazywa racjonalizacją kary i wyróżnia jej trzy rodzaje: sakralną, sprawiedliwościową i celowościową.
- Racjonalizacja sakralna opiera się na założeniu, że za naruszenie pewnych norm ustanowionych przez istotę wyższą sprawca powinien ponieść karę - czy to z powodu samego naruszenia norm, czy też dlatego, że nieukaranie sprawcy może sprowadzić gniew bóstwa na całą społeczność.
- Racjonalizacja sprawiedliwościowa stanowi punkt wyjścia dla każdego współczesnego prawa karnego. Postępowaniem sprawiedliwym ma być ukaranie sprawcy przestępstwa. Kara stanowi odpłatę za popełnione przestępstwo, a jej miarą jest ciężar przestępstwa i wina sprawcy, tylko wtedy bowiem kara będzie sprawiedliwa.
- Racjonalizacja celowościowa odwołuje się nie do abstrakcyjnie pojmowanej sprawiedliwości, a do celów, jakie ta kara ma spełniać. Już Platon stwierdził, że żaden rozumny sędzia nie karze z tego powodu, że popełniono występek, ale w tym celu, aby go więcej nie popełniano (zob. łac. nemo prudens punit quia peccatum est, sed ne peccetur przypisywane Senece). W zależności od okresu historycznego i państwa tym stwierdzeniem uzasadniano bądź ciężkie kary (zwłaszcza karę śmierci), bądź kary lekkie, połączone z resocjalizacją przestępców. Dalej Platon stwierdza, że to co już się stało, nie może się odstać, temu natomiast, co ma dopiero się stać, można zapobiec.
[edytuj] Rola państwa
Początkowo ściganie osoby, która wyrządziła szkodę należało wyłącznie do pokrzywdzonego. Z czasem dużego znaczenia nabrała zemsta rodowa. Zaczęto również rozróżniać czyny godzące w dobro ogółu (łac. delicta publica, crimina publica albo po prostu crimen) i czyny naruszające wyłącznie interes jednostki (łac. delicta privata). Te pierwsze mogły być ścigane początkowo przez każdego, z czasem uprawnienia do ścigania i karania przejął na wyłączność władca lub państwo.
[edytuj] Struktura przestępstwa
W doktrynie prawa karnego przyjmuje się, że na strukturę przestępstwa składa się kilka elementów, które muszą wystąpić łącznie: czyn człowieka, wyczerpanie przez ten czyn ustawowych znamion czynu zabronionego, jego karna bezprawność, szkodliwość społeczna oraz wina sprawcy. Brak choćby jednego elementu oznacza, że czyn nie może zostać uznany za przestępstwo.
[edytuj] Czyn człowieka
Odpowiedzialności karnej może podlegać tylko człowiek, bowiem ogólną zasadą prawa jest, że tylko człowiek może być podmiotem praw i obowiązków. Niemożliwe jest więc pociągnięcie do odpowiedzialności karnej zwierzęcia. Odpowiedzialność ta jest osobista, współczesne polskie prawo karne nie operuje pojęciem zbiorowej odpowiedzialności karnej, zgodnie z zasadą wyrażonej w łacińskiej paremii societas delinquere non potest (spółki (podmioty zbiorowe) nie odpowiadają za delikty). Zasada ta jednak na gruncie prawa karnego wielu państw doznaje w ostatnich latach wyjątków. Państwa takie, jak np. Francja, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Kanada i wiele innych znają odpowiedzialność karną podmiotów zbiorowych. Także polskie prawo przewiduje odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, jednak nie ma ona charakteru ściśle karnego lecz stanowi swego rodzaju odpowiedzialność prawną.Odpowiedzialność karna nigdy nie może przechodzić na inne osoby, w tym nie jest dziedziczna. Inaczej może wyglądać odpowiedzialność ze zobowiązań w prawie cywilnym.
Przez czyn należy rozumieć stanowiące realizację decyzji woli zachowanie się przejawiające się w formie działania lub zaniechania. Wszelkiego rodzaju zachowania niebędące efektem realizacji decyzji woli nie stanowią czynu, np. zachowania będące wynikiem działania siły bezwzględnej (łac. vis absoluta), czy podjęte w odruchu bezwarunkowym.
Nie jest więc dopuszczalne pociągnięcie do odpowiedzialności karnej za myśli, które nie zostały uzewnętrznione, nie są bowiem czynami.
[edytuj] Wyczerpanie ustawowych znamion czynu zabronionego
Koncepcja znamion ustawowych czynu zabronionego została wypracowana przez tzw. kierunek dogmatyczno-normatywny w nauce prawa karnego. Jego głównymi przedstawicielami byli Karl Binding i Ernst Beling. Ten drugi określał przestępstwo jako zgodność konkretnego czynu z ustawowo określonym stanem faktycznym. Obecnie taką zgodność nazywa się właśnie wyczerpaniem ustawowych znamion czynu zabronionego. Przykładowo wskazać można, iż zespół takich cech jak:
- zabór
- w celu przywłaszczenia
- cudzej rzeczy ruchomej
tworzy spenalizowany w kodeksie karnym typ czynu zabronionego jakim jest kradzież. Do takiego wzorca organ stosujący prawo karne "przymierza" zachowanie sprawcy. Czyn ten może być nacechowany występowaniem innych oprócz wymaganych przez ustawę właściwości. Chociaż nie przesądzają one istocie czynu zabronionego/przestępstwa, to jednak mogą być brane pod uwagę przy wymierzeniu sprawcy kary.
Sytuacje, w których zachowanie się sprawcy wyczerpuje znamiona więcej niż jednego typu czynu zabronionego określane są w prawie karnym jako zbieg przepisów. Zbieg przepisów może mieć charakter faktyczny i jest wtedy określany jako rzeczywisty (realny) zbieg przepisów albo charakter pozorny (pomijalny, przy czym znaczna część doktryny nie utożsamia zbiegu pozornego z pomijalnym, uważając, że w wypadku zbiegu pomijalnego zachodzi zbieg rzeczywisty, jednak należy go pominąć przy kwalifikacji prawnej czynu, gdy w wypadku zbiegu pozornego w istocie żaden zbieg nie występuje, a zachodzi tylko "pozór" jego istnienia).
Realny zbieg przepisów występuje w sytuacji, gdy w celu oddania przez kwalifikację prawną czynu jego całej treści kryminalnej konieczne jest posłużenie się kilkoma znamionami czynów zabronionych. Przykładowo wskazać można na zachowanie się zamachowca, który jednym czynem zabija zarówno Prezydenta RP, jak i osobę z jego ochrony; czyn taki wyczerpuje znamiona czynów zabronionych określonych w różnych przepisach części szczegółowej kodeksu karnego. W sytuacji takiej sąd skazuje sprawcę na podstawie wszystkich przepisów i wymierza karę na podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą.
Pozorny zbieg przepisów prawa karnego występuje w sytuacji, gdy zachowanie sprawcy wyczerpuje co prawda znamiona wielu czynów zabronionych, ale faktu tego nie uwzględnia się ze względu na przyjęte w danym systemie prawnym tzw. reguły wyłączania wielości ocen. Teoria prawa karnego wyróżnia następujące reguły wyłączania wielości ocen:
- regułę specjalności (lex specialis derogat legi generali)
- regułę pochłaniania (konsumpcji) (lex consumens derogat legi consumptae)
- regułę subsydiarności (lex primaria derogat legi subsidiariae)
Część doktrytny jest zdania, że tylko zastosowanie reguły specjalności pociąga za sobą zaistnienie zbiegu pozornego. Zaistnienie reguły subsydiarności albo konsumpcji oznacza natomiast zbieg pomijalny.
Zasada specjalności znajduje między innymi zastosowanie, gdy zachowanie sprawcy wyczerpuje znamiona określone zarówno w typie podstawowym, jak i w typie zmodyfikowanym, tj. kwalifikowanym albo uprzywilejowanym. Np. zabicie przez matkę dziecka pod wpływem porodu wyczerpuje także znamiona zabójstwa, jednak ze względu na regułę specjalności dzieciobójczyni nie będzie odpowiadała za podstawowy typ zabójstwa. Generalnie jeden przepis jest specjalnym wobec drugiego wtedy, kiedy zawiera wszystkie ustawowe znamiona w nim określone oraz jeszcze co najmniej jedno dodatkowe. Jest więc od niego bogatszy w treść normatywną, lecz ma węższy zakres zastosowania. Zatem zachowanie odpowiadające czynowi opisanemu w przepisie specjalnym jest w pełni opisane właśnie w tym przepisie. Skoro tak, to sam ten przepis wystarczy, by oddać w pełni zawartość kryminalną czynu. Dlatego - zczkolwiek czyn ten wypełnia formalnie także znamiona czynu opisanego w przepisie ogólnym - zachodzi pozorny zbieg przepisów. Przepis ogólny nie zostaje ujęty w kwalifikacji prawnej konkretnego czynu zabronionego.
Zasada pochłaniania znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy popełnienie jednego czynu zabronionego wiąże się typowo z realizacją znamion drugiego i zawiera wszystkie te elementy, które decydują o społecznej szkodliwości tego drugiego czynu. Konsumpcję ocenia się zawsze w realiach konkretnego stanu faktycznego. Dla przykładu wskazać można sytuację, w której włamywacz swoim postępowaniem wyczerpuje nie tylko znamiona przestępstwa kradzieży z włamaniem, ale także przestępstwa naruszenia miru domowego [1]; zwykle bowiem włamanie charakteryzuje się wtargnięciem wbrew woli właściciela do jego pomieszczeń (nie dotyczy to chyba tylko włamania do skrzynki, walizki, kasetki itp.). Ponadto typowo włamanie polega na uszkodzeniu cudzej rzeczy (przez np. wybicie okna Jednak konsumpcja zachodzi tylko wtedy, gdy szkoda wyrządzona samym włamaniem jest istotnie niższa od wartości skradzionej rzeczy. Jeżeli jest inaczej, należy w kwalifikacji prawnej zachowania sprawcy uwzględnić zarówno przepis o kradzieży z włamaniem, jak przepis o uszkodzeniu rzeczy. Dletego właśnie zasada konsumpcji nie ma charakteru bezwzględnego, lecz ocenia się ją w świetle ustaleń w konkretnej sprawie.
Zasada subsydiarności zakłada istnienie typów głównych i pomocniczych czynu zabronionego. Zaistnienie typu głónego wyłącza zastosowanie typu pomocniczego. Obecnie ta zasada odnosi się tylko do sprzedajności funkcjonariusza publicznego.
[edytuj] Karna bezprawność czynu
Sprowadza się do sprzeczności zachowania wyczerpującego ustawowe znamiona czynu zabronionego z prawem karnym. Typowo każdy czyn, który wypełnia ustawowe znamiona czynu zabronionego jest bezprawny. Bezprawność jego jest zatem regułą, ale regułą doznającą wyjątków. Wyjątki takie wynikają z przepisów prawa wprost lub pośrednio. Noszą nazwę kontratypów. Kontratyp określony wprost w przepisach prawa nazywa się kontratypem ustawowym. Natomiast okoliczności wyłączające bezprawność karną, które nie wynikają z przepisów wprost, lecz dadzą się wyinterpretować choćby z ogólnych zasad prawa nazywamy kontratypami pozaustawowymi. Działanie w ramach kontratypu oznacza, że czyn spełniający formalnie znamiona czynu zabronionego - nie jest przestępstwem z uwagi na brak cechy bezprawności kryminalnej. Co za tym idzie, sama bezprawność kryminalna (karna) sprowadza się do dwóch elementów - popełnienia czynu zabronionego przez ustawę pod groźbą kary jako przestępstwo i nieistnienia okoliczności wyłączającej bezprawność (legalizującej czyn zabroniony).
[edytuj] Szkodliwość społeczna czynu
W rozumieniu potocznym społeczna szkodliwość czynu oznacza, iż zachowanie sprawcy przynosi stratę, uszczerbek danej społeczności. W rozumieniu prawa karnego jest to jednak pojęcie normatywne - kodeks karny expressis verbis określa kryteria, które należy brać pod uwagę przy ocenianiu społecznej szkodliwości konkretnego czynu. Zostały one ujęte w Art. 115 § 2 Kodeksu karnego. Są to:
- rodzaj i charakter naruszonego dobra,
- rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody,
- sposób i okoliczności popełnienia czynu,
- rodzaj naruszonych przez sprawcę obowiązków,
- postać zamiaru i motywację sprawcy,
- rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia,
Tak więc sąd orzekając o społecznej szkodliwości czynu musi się kierować kryteriami ustalonymi przez ustawodawcę. Kodeks karny z 1969 r. posługiwał się pojęciem społecznego niebezpieczeństwa czynu; pojęcie to nie zostało jednak recypowane przez obecnie obowiązującą regulację ze względu na to, iż przypisywano mu treści natury ideologicznej. Wprowadzenie do Kodeksu karnego pojęcia społecznej szkodliwości czynu miało także na celu zdezaktualizowanie części PRL-owskiego orzecznictwa sądowego nasyconego właśnie treścią ideologiczną [2]
Czyn wypełniający znamiona czynu zabronionego pod groźbą kary nie jest przestępstwem, jeżeli jego szkodliwość społeczna jest znikoma lub w ogóle jej brak. Wyraża to łacińska paremia nullum crimen sine periculo sociali (pol. "nie ma przestępstwa bez niebezpieczeństwa dla społeczeństwa (szkodliwości społecznej)").Jeżeli szkodliwość czynu jest znikoma, nie wyklucza to pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności za wykroczenie, jeżeli takowy typ wykroczenia istnieje (np. wykroczeniem jest kradzież rzeczy do wartości 250 zł.)
[edytuj] Wina sprawcy
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: wina.
Naczelna zasada prawa karnego - nie ma przestępstwa bez winy sprawcy - łac. Nullum crimen sine culpa
[edytuj] Teorie winy
- psychologiczna (woli i wyobrażenia)
- normatywna (czysta i kompleksowa)
- relacyjna
- prewencyjna
[edytuj] Wiek
Uzasadnione jest karanie tylko tych sprawców czynów zabronionych, którzy osiągnęli taki stopień dojrzałości psychicznej, że są w stanie rozpoznać znaczenie popełnionego przez siebie czynu. Prawodawca musi więc wskazać sposób w jaki będzie następowało określanie stopnia rozwoju sprawcy. Przyjmuje się tu dwa rozwiązania, zazwyczaj modyfikowane: -W każdej indywidualnej sprawie sąd stwierdza na podstawie opinii biegłych czy sprawca osiągnął już odpowiedni stopień rozwoju umysłowego. -Ustawodawca określa sztywną granicę wieku, po której sprawca może podlegać odpowiedzialności karnej. Współczesne ustawodawstwo karne większości państw stosuje drugie rozwiązanie, z pewnymi zastrzeżeniami. Taka koncepcja niesie jednak ze sobą pewne zagrożenie schematyzmem, gdyż osiąganie przez człowieka dojrzałości w aspekcie umysłowym, emocjonalnym, społecznym i moralnym nie dokonuje się w dającym się wyraźnie wyznaczyć punkcie czasowym, lecz jest procesem ciągłym. Zaletą są natomiast znaczne oszczędności na czasie i środkach w procesie karnym. Polskie prawo karne zawiera wyjątki od ogólnej granicy wieku odpowiedzialności karnej w celu skorygowania wad tego rozwiązania.
Na zasadach określonych w kodeksie karnym odpowiada osoba, która w chwili popełnienia czynu ukończyła 17 lat. Wyjątkowo na zasadach określonych w kodeksie karnym odpowiadać może osoba, która po ukończeniu 15 lat, ale przed ukończeniem lat 17 dopuściła się przestępstwa:
- zamachu na Prezydenta RP (art. 134)
- zabójstwa w typie podstawowym i kwalifikowanym (art. 148 § 1, 2 i 3)
- umyślnego spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 § 1 lub 3)
- umyślnego sprowadzenia katastrofy zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach (art. 163 § 1, art. 173 § 1 lub 3)
- porwania statku wodnego lub powietrznego (art. 166)
- zgwałcenia wspólnie z inną osobą (art. 197 § 3)
- wzięcia lub przetrzymywania zakładnika (art. 252 § 1 lub 2)
- rozboju (art. 280),
Warunkiem koniecznym jest, aby okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiały, w szczególności jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Jeśli sprawca występku w momencie popełnienia czynu ukończył lat 17, natomiast nie ukończył lat 18, to sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.
[edytuj] Zagadnienie związku przyczynowo-skutkowego
Zagadnienie to należy do najbardziej spornych w literaturze i orzecznictwie z zakresu prawa karnego. Jest zasadą, że odpowiedzialność za przestępstwo skutkowe (polegające na sprowadzeniu określonego skutku) może ponieść tylko ten, kto skutek ten wywołał. Związek przyczynowy (przyczynowo -skutkowy) jest zatem znamieniem skutkowych czynów zabronionych. Jest to przy tym tzw. znamię milczące, bowiem nie jest ono wyrażone wprost w treści przepisu, ale w sposób oczywisty z niego wynika.
Wątpliwości w literaturze nie budzi więc to, czy należy ustalać związek przyczynowy, lecz to, w jaki sposób powinno się to robić. Przepisy prawa karnego nie określają ( w przeciwieństwie do prawa cywilnego, por. hasło związek przyczynowy) metody, jaką należy się przy tym posługiwać. Dlatego istnieje kilka teorii związku przyczynowego:
- teoria ekwiwalencji
- teoria relewancji
- teoria adekwatności
- teoria społecznie niebezpiecznego (szkodliwego) przyczynienia się
- teoria skutków koniecznych i przypadkowych
- teoria obiektywnego przypisania (przy czym ta ostatnia teoria wykracza poza zakres samego przypisania skutku, lecz odnosi się też do kwestii związanych z przypisaniem winy)
1. Teoria równorzędności warunków zwana także teorią ekwiwalencyjną zakłada obiektywny charakter związku przyczynowego, przy czym na skutek składa się zawsze szereg warunków , które łącznie tworzą jego przyczynę. W prawie karnym dla ustalenia, czy zachowanie się człowieka jest przyczynowe dla skutku, wystarczy stwierdzić, iż jest ono jednym z warunków. W tym celu posługujemy się metodą zwaną testem sine qua non. 2. Kolejna koncepcja to teoria przeciętnej przyczynowości zwana także teorią adekwatną która mówi że należy przyjąć istnienie związku przyczynowego jako postawy odpowiedzialności za skutek jeżeli skutek jest „przeciętnym”, normalnym następstwem tego typu czynu. Teoria wiec zakłada porównywanie skutków i przyczyn dla ustalenia zwyczajnych przyczyn i eliminacji nadzwyczajnych. 3. Odmienną teorią przeciętnej przyczynowości jest teoria rewelacji która w przeciwieństwie o teorii adekwatnej, nie „poprawia” obiektywnego związku przyczynowego przez prawnicze kryteria wartościowania , lecz przeprowadza to wartościowanie po ustaleniu przyczynowości metodą sine qua non. W nauce marksistowskiej był teoria skutków koniecznych i przypadkowych ,teoria ta głosiła ,że odpowiadać karnie można tylko za konieczne nie zaś przypadkowe następstwa(skutki) czynu. Wychodząc z założenia , że w prawie karnym interesuje nas tylko związek między zachowaniem się człowieka a skutkiem przestępnym autor stwierdza, iż związek taki musi opowiadać pewnym cechom. Musi mieć mianowicie cechę sprawstwa, i to sprawstwa społecznie niebezpiecznego. Jednak koncepcję te trudno było zaakceptować, gdyż cecha sprawstwa nie tyle jest punktem wyjścia rozważań, ile wnioskiem o istnieniu związku przyczynowego, zaś społeczne niebezpieczeństwo stanowi kryterium materialnej treści przestępstwa bez względu na to, czy chodzi przestępstwa skutkowe, bezskutkowe(Formalne), czy tylko usiłowanie przestępstwa, przy którym skutek nie następuje. Niewątpliwie punktem wyjścia rozważań nad tym zagadnieniem w prawie karnym musi być ustalenie, że zachowanie się człowieka jest jednym z obiektywnych warunków postania skutku, jest to wystarczające, gdyż kwestię odpowiedzialności karnej reguluje kryterium winy. Związek przyczynowy jest więc warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym tej odpowiedzialności. Na skutek wiemy ze składa się z góry nieokreślona liczba różnorodnych obiektywnych warunków ( skutek zostaje wywołany w określonym miejscu, czasie ,w określonej sytuacji, przy użyciu określonych środków itp.). Jednak znaczenie ma tylko to , czy zachowanie się człowieka było na tyle istotne( znaczne) , iż można powiedzieć, że to on spowodował skutek w tych określonych warunkach. Kryterium związku przyczynowego w prawie karnym trzeba poszukiwać w tym, czy zachowanie się człowieka odpowiadało określonemu w ustawie sposobowi powodowania skutku (sformułowania jak „zabija” ,”niszczy”, „pozostawia w położeniu” itd.) (źródła-A.Marek, M.Bojarski)
[edytuj] Konstrukcja normy prawa karnego
[edytuj] Dyspozycja - sankcja
[edytuj] Podmiot
[edytuj] Strona podmiotowa
[edytuj] Przedmiot ochrony
[edytuj] Strona przedmiotowa
[edytuj] Formy popełnienia przestępstwa
[edytuj] Iter delicti
Pochód przestępstwa - łac. Iter delicti
zamiar → przygotowanie → usiłowanie → dokonanie
[edytuj] Formy stadialne
przygotowanie → usiłowanie → dokonanie
Zamiar nie wchodzi w zakres form stadialnych z uwagi na jedną z naczelnych zasad prawa karnego - za myśli się nie karze (łac. cogitationis poenam nemo patitur).
[edytuj] Przygotowanie
Przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże celu:
- wchodzi w porozumienie z inną osobą
- uzyskuje lub przysposabia środki
- zbiera informacje (wywiad przestępczy)
- sporządza plan działania
Przez tak ustawowo określone przygotowanie należy rozumieć tylko określone działania celowe. Niemożliwe jest więc przygotowywanie przez zaniechanie, a wina zachodzi w formie umyślnej w zamiarze bezpośrednim kierunkowym.
Przygotowanie jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Dotyczy to kilkunastu najcięższych przestępstw, np. wszczynanie wojny napastniczej, ludobójstwo, zamach terrorystyczny, fałszerstwo pieniędzy i papierów wartościowych. Głównym powodem dla którego ustawodawca penalizuje tą formę stadialną na zasadzie wyjątku jest fakt, że na przygotowanie składają się zazwyczaj czynności wykonywane na co dzień, jak i to, że wiele czynów zabronionych jest dokonywanych przy użyciu przedmiotów codziennego użytku.
Przygotowanie jest objęte klauzulą niekaralności - nie podlega karze, kto dobrowolnie odstąpił od przygotowania, w szczególności zniszczył przygotowane środki lub zapobiegł skorzystaniu z nich przyszłości; w razie wejścia w porozumienie z inną osobą należy podjąć istotne starania zmierzające do zapobieżenia dokonaniu. Nie podlega karze także osoba, która dobrowolnie odstąpiła od dokonania lub zapobiegła skutkowi stanowiącego znamię czynu zabronionego (czyli na etapie usiłowania).
[edytuj] Usiłowanie
Usiłowanie jest zawsze karalne na gruncie kodeksu karnego. Odpowiedzialność karna za usiłowanie wymaga wystąpienia jednego elementu podmiotowego (zamiaru popełnienia przestępstwa) oraz dwóch przedmiotowcyh (zachowania które zmierza bezpośrednio do dokonania; braku dokonania).
Usiłowanie nie występuje m.in. przy przestępstwach jednochwilowych. Kwestią sporną jest to, czy można usiłować przestępstwa narażenia na niebezpieczeństwo. Według Andrzeja Zolla nie można usiłować ani przestępstwa konkretnego narażenia na niebezpieczeństwo, ani przestępstwa abstrakcyjnbego narażenia na niebezpieczeństwo.
W polskim kodeksie karnym wyróżnia się dwie postacie usiłowania: usiłowanie udolne i usiłowanie nieudolne.
Znamiona usiłowania udolnego:
- zamiar popełnienia czynu zabronionego (zamiar bezpośredni lub zamiar ewentualny);
- zachowanie bezpośrednio zmierzające do popełnienia czynu zabronionego[3];
- brak popełnienia czynu zabronionego - brak dokonania ma miejsce, gdy sprawca nie ukończył czynności prowadzącej bezpośrednio do dokonania (usiłowanie nieukończone, niezupełne) albo mimo ukończenia tej czynności nie nastąpił zamierzony skutek (usiłowanie ukończone, zupełne).
Usiłowanie nieudolne nie stanowi obiektywnego zagrożenia dla dobra prawnego. Karalne jest tylko w dwóch wypadkach, gdy ma miejsce:
- użycie środka nienadającego się do popełnienia zamierzonego czynu,
- braku przedmiotu nadającego się do popełnienia nim zamierzonego czynu zabronionego.
Przyjmuje się bezkarność usiłowania bezwzględnie nieuodlnego.
[edytuj] Dokonanie
Polega na pełnej realizacji ustawowych znamion czynu zabronionego. Jest to najbardziej zaawansowana forma stadialna. Nie należy mylić dokonania z zakończeniem czynu. Np. nielegalne posiadanie broni jest dokonane w momencie, w którym sprawca objął broń palną w posiadanie, zaś zakończone - dopiero wtedy, kiedy pozbył się jej lub ją utracił.
[edytuj] Formy zjawiskowe
Wyróżnia się dwa rodzaje form zjawiskowych sprawstwa, tj. formy wykonawcze oraz formy niewykonawcze. W ramach form wykonawczych form sprawstwa wyodrębnia się: sprawstwo pojedyncze (jednosprawstwo) i współsprawstwo (współdziałanie sprawcze). W ramach niewykonawczych form sprawstwa wyodrębnia się: sprawstwo kierownicze i sprawstwo polecające.
[edytuj] Sprawstwo pojedyncze (jednosprawstwo)
Kodeksowe określenie "kto wykonuje czyn zabroniony sam" oznacza wypełnienie przez zachowanie konkretnej osoby wszystkich znamion czynu zabronionego. Musi mieć miejsce:
- zgodność z ustawowym opisem czynu zabronionego z części szczególnej (nawiązanie do elementów teorii formalno-obiektywnej),
- sprawstwo to jedność elementów subiektywnych i obiektywnych (nawiązanie do teorii formalno-obiektywnej i subiekltywnej),
- o sprawstwie decyduje istotność wkładu konkretnej osoby w popełnienie przestępstwa (nawiązanie do teorii materialno-obiektywnej),
- samodzielność w zakresie podejmowania decyzji o popełnieniu czynu zabronionego i samodzielność realizacji tej decyzji.
[edytuj] Współsprawstwo (współdziałanie sprawcze)
Dla przyjęcia współsprawstwa konieczne jest wykonanie czynu zabronionego wspólnie (element strony przedmiotowej) i w porozumieniu z inną osobą (element strony podmiotowej).
Co do porozumienia z inną osobą, to:
- musi być zawarte przed wykonaniem lub w trakcie wykonywania czynu,
- musi łączyć się z zaistnieniem świadomości wspólnego wykonywania czynu.
Porozumienie obejmuje:
- przy przestępstwach umyślnych - zamiar wspólnego popełnienia czynu zabronionego,
- przy przestępstwach nieumyślnych - dokonanie czynu naruszającego reguły ostrożności.
Porozumienie nie oznacza wspólnego zamiaru sprawców. Współsprawca nie będzie odpowiadał ze ekscesy drugiej osoby nieobjęte porozumieniem.
"Współsprawstwo" w formie zaniechania:
- przy przestępstwach formalnych z zaniechania to wspólne niewykonanie obowiązku ciążącego na kolektywie;
- przy przestępstwach z działaniach to nieprzeszkodzenie popełnieniu czynu zabronionego przez inną osobę, ale pod warunkiem, gdy po stronie nieprzeszkadzającego zachodził animus auctoris i zaniechanie było wynikiem porozumienia i istotnym wkładem w dokonanie.
Instytucja "współsprawstwa" przewiduje:
- poszerzenie zakresu odpowiedzialności karnej,
- przypisanie każdemu ze współsprawców całości przestępstwa popełnionego wspólnie przez co najmniej 2 osoby,
- świadomość i wolę realizacji treści porozumienia.
Jeżeli jeden ze współsprawców osiągnął etap usiłowania, to pozostali również ponoszą odpowiedzialność za usiłowanie. Analogicznie przedstawia się sytuacja przy przygotowaniu.
[edytuj] Sprawstwo kierownicze
Cechy charakterystyczne:
- kierowanie wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę,
- poszerzenie odpowiedzialności za sprawstwo,
- konieczność współdziałania dwóch osób, precyzyjne określenie ról prowadzące do wypełnienia znamion,
- przedmiot czynności kierującego to zachowanie bezpośredniego wykonawcy stanowiące realizację typu czynu zabronionego.
Płaszczyzny kierowania wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę:
- subiektywna - wola wykonania czyny zabronionego poprzez zachowanie innej osoby oraz świadomość kierującego panowania nad przebiegiem akcji przestępczej,
- obiektywna - wypełnienie przez kierującego znamienia czynnościowego oraz panowanie nad zachowaniem osoby kierowanej i realizacją przez nią znamion czynu zabronionego.
Kierowanie jest to sterowanie zachowaniem innej osoby - podjęcie decyzji o:
- rozpoczęciu akcji przestępczej,
- zmianie sposobu jej realizacji,
- przerwaniu podjętej akcji.
Jeżeli istnieje możliwość odpowiedzialnośći za sprawstwo kierownicze przestępstwa indywidualnego, gdy kierujący posiada cechy wymagane przez ustawę, a bezpośredni wykonawca cech tych nie posiada, do sprawcy kierowniczego stosuje się zasadę indywidualizacji.
[edytuj] Sprawstwo polecające
Polega na wykorzystaniu uzależnienia innej osoby od siebie i polecenia jej wykonania czynu zabronionego.
Cechy charakterystyczne - w wypadku sprawcy polecającego:
- brak władztwa nad realizacją znamion czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę,
- stosunek zależności,
- świadomość, że osoba, której wydaje polecenie, czuje się zobowiązana do posłuszeństwa.
Cechy charakterystyczne - w wypadku sprawcy wykonującego:
- działanie pod wpływem przymusu psychicznego,
- konieczność zrozumienia polecenia wykonania czynu zabronionego jako woli wyrażanej przez sprawcę polecającego.
[edytuj] Pomocnictwo
Pomocnictwo wiąże się z zamiarem, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego. Pomocnik swoim zachowaniem ułatwia popełnienie tego czynu. Nie ma odpowiedzialności za nieudolne ułatwienie dokonania czynu. Pomocnictwem może być np. dostarczenie narzędzi lub środka przewozu, udzielenie rady lub informacji.
Nie jest możliwe nieumyślne pomocnictwo. Możliwa jest odpowiedzialność pomocnika za umyślną pomoc do nieumyślnego przestępstwa.
Pomocnictwo jest zrealizowane w momencie realizacji wszystkich znamion tej konkretnej formy zjawiskowej. Jest zawsze bezskutkowe.
Gdy sprawca usiłuje dokonać czynu zabronionego, pomocnik odpowiadać będzie jak za usiłowanie. Gdy sprawca nawet nie dopuścił się usiłowania, pomocnik odpowiada, lecz sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpić od jej wymierzenia.
[edytuj] Uwagi dotyczące podżegania i prowokacji
Podżeganie w polskim prawie karnym stanowi samoistną formę popełnienia czynu zabronionego. Oznacza to, że podżegacz popełnia wasne przestępstwo w formie podżegania, a jego odpowiedzialność jest niezalezna od odpowiedzialności pozostałych współdziałających.
Polega ona na nakłanianiu innej osoby do popełnienia czynu zabronionego. Nakłanianie może przybrać postać słownej namowy, lecz także każdego innego zachowania, które wywołuje u innej osoby zamiar popełnienia czynu zabronionego. Nie można dopuścić się podżegania przez zaniechanie.
Możliwe jest nie tylko dokonanie podżegania, lecz także przygotowanie do niego i jego usiłowanie. Dokonanie podżegania ma miejsce wtedy, kiedy podżegacz wywoła u innej osoby zamiar popełnienia czynu zabronionego. Usiłowanie ma miejsce wtedy, kiedy nakłania inną osobę do popełnienia czynu zabronionego, ale nie udaje się mu wywołać u niej zamiaru jego popełnienia. Przygotowanie zachodzi wtedy, gdy podżegacz podejmuje czynnośc w celu stworzenia sobie warunków do podjęcia podżegania w przyszłości.
Nie jest podżeganiem zachowanie, które utwierdza w zamiarze popełnienia czynu zabronionego osobę, która już ma taki zamiar. Czyn taki może natomiast stanowić pomocnictwo psychiczne.
Podżeganie musi być skierowane do konkretnej osoby (podżeganego).
Podżeganie może być popełnione tylko umyślnie, z zamiarem bezpośrednim (podżegacz musi chcieć, aby inna osoba popełniła czyn zabroniony).
Nie jest więc możliwe nieumyślne podżeganie. Możliwa jest natomiast odpowiedzialność za za umyślne ( w zamiarze bezpośrednim) podżeganie do nieumyślnego przestępstwa.
Gdy sprawca usiłuje dokonać czynu zabronionego, podżegacz odpowiada jak za usiłowanie (choć dopuścił się dokonania). Gdy sprawca nawet nie dopuścił się usiłowania, podżegacz odpowiada, lecz sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpić od jej wymierzenia.
Ustawowy wymiar kary za podżeganie jest identyczy, jak za sprawstwo ( i pomocnictwo), jednak w orzecznictwie przyjmuje się, że typowe podżeganie cechuje się wyższym sponiem szkodliwości społecznej niż pomocnictwo, a niższym, niż sprawstwo.
[edytuj] Podział przestępstw
[edytuj] Ze względu na stopień społecznej szkodliwości
Według kryterium wysokości ustawowego zagrożenia karą przestępstwa dzieli się na zbrodnie i występki. Zbrodnią jest przestępstwo zagrożone pod groźbą kary pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą. Występkiem jest przestępstwo zagrożone karą grzywny powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc. Pozostałe czyny zabronione stanowią wykroczenia, które nie są przestępstwami i są uregulowane przede wszystkim w Kodeksie wykroczeń.
[edytuj] Ze względu na sposób działania
Według kryterium sposobu zachowania się sprawcy: przestępstwa z działania (łac. delicta commissiva), przestępstwa z zaniechania (łac. delicta ommissiva) oraz przestępstwa z działania i zaniechania.
[edytuj] Ze względu na skutek
Wg kryterium obejmowania przez znamiona czynu zabronionego jego skutku: przestępstwa materialne (skutkowe) i formalne (bezskutkowe). Skutek jest znamieniem ustawowym (np. przy zabójstwie skutkiem jest śmierć człowieka). Przykładem przestępstwa bezskutkowego (nie ma konieczności wystąpienia prawnie relewantnego skutku) jest składanie fałszywych zeznań.
[edytuj] Ze względu na stosunek do dobra prawem chronionego
Dzielimy na przestępstwa naruszenia dobra prawnego chronionego i przestępstwo narażenia na niebezpieczeństwo dobra prawem chronionego. W tym kontekście niebezpieczeństwem jest pewien obiektywny, dynamiczny układ, z którego dalszym rozwojem wiąże się znaczne prawdopodobieństwo nastąpienia ujemnego skutku w postaci zagrożenia dobra prawnego.
Przestępstwa narażenia na niebezpieczeństwo dzieli się na przestępstwa abstrakcyjnego i konkretnego narażenia na niebezpieczeństwo. Według K. Buchały i A. Zolla nie można ich popełnić w formie stadialnej usiłowania, ponieważ usiłowanie pokrywa się z narażeniem na niebezpieczeństwo.
[edytuj] Ze względu na stronę podmiotową
Dzielimy co do zasady na przestępstwa umyślne i nieumyślne.
Możliwe są różne kombinacje strony podmiotowej, mianowicie wyróżniamy także przestępstwa umyślno - nieumyślne (czyn umyślny skutkujący nieumyślnie wywołanym następstwem), a także nieumyślno - nieumyślne (czyn nieumyślny skutkujący nieumyślnie wywołanym następstwem). Niektórzy Autorzy (patrz: Marek Bojarski ,Jacek Giezek ,Zofia Sienkiewicz: Prawo karne materialne ,część ogólna i szczególna, wydawnictwo LexisNexis str. 125) wyróżniają też przestępstwo umyślno - umyślne, jednak zwykle czyn taki jest uznawany za w całości umyślny (W. Wolter: Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973, s. 152 - 153).
[edytuj] Ze względu na podmiot przestępstwa
Według kryterium cech posiadanych przez sprawcę: przestępstwa powszechne (ogólnosprawcze; łac. delicta communia) i przestępstwa indywidualne (łac. delicta propria). Przestępstwa indywidualne właściwe to przestępstwa, w których cecha indywidualna sprawcy przesądza o bycie przestępstwa. Przestępstwa indywidualne niewłaściwe to przestępstwa, w których istnienie cechy indywidualnej sprawcy nie przesądza o bycie przestępstwa, a jedynie wpływa na zaistnienie typu podstawowego lub kwalifikowanego.
Część doktryny wyróżnia przestępstwa indywidualne co do czynu, zwanymi też przestępstwami własnoręcznymi; podmiotem takiego przestępstwa może być każda karnie odpowiedzialna osoba, ale jedynie pozostająca w określonej sytuacji faktycznej. Przykładem przestępstwa indywidualnego co do czynu jest przestępstwo samouwolnienia się.
[edytuj] Ze względu na rodzaj dóbr chronionych
Wg kryterium rodzaju dóbr chronionych przez prawo karne rozróżnia się zbrodnie przeciwko ludzkości, przestępstwa polityczne (skierowane przeciwko podstawom ustroju państwa, z pobudek politycznych) oraz przestępstwa pospolite (wszystkie pozostałe). W grupie przestępstw pospolitych natomiast wyróżnia się m.in. przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, przestępstwa przeciwko wolności, przeciw obyczajowości, mieniu, wymiarowi sprawiedliwości, dokumentom, przestępstwa skarbowe itd.
[edytuj] Ze względu na sposób ścigania
Dzielimy na publiczno-skargowe (w tym ścigane z urzędu i ścigane na wniosek) oraz z oskarżenia prywatnego (prywatno-skargowe).
[edytuj] Słowniczek
- łac. Delictum → występek, przestępstwo
- łac. Conatus delicti (deliquendi) → usiłowanie przestępstwa
- łac. Delictum commissivum → przestępstwo z działania
- łac. Delictum commune → przestępstwo powszechne
- łac. Delictum consumatum → przestępstwo dokonane
- łac. Delictum continuatum → przestępstwo ciągłe
- łac. Delictum tentatum → przestępstwo usiłowane
