Nurmanni
Di Wikipedia, l'enciclopedìa lìbbira.
Li Nurmanni rapprisèntanu nu pòpulu nòrdicu chi discinneru dî Vichinghi cu nturnu vineru dî paisi dû nord comu Svezzia, Norveggia e Danimarca. A partiri dû sèculu IX sti vichinghi accuminzaru a fari li briganti e li latri di mari pi tutta l'Europa sittintriunali, ma comu si vidi ntâ mappa â manu dritta, s'attruvàvanu puru a l'autru latu di l'Europa. Pû fattu dî soi ticnichi di navigazzioni e battaglia assai avanzati, sti vichinghi s'addivintaru currennu currennu na forza minazzusa pi tutta l'Europa.
Circa lu 900 s'attruvàvanu spissu ntô nord dâ Francia, abbicinu lu cunfini mudernu cû Belgiu, e cci accuminzaru stabbiliri li culonî nichi. Ntô 911 Carlu III, lu Sìmprici cidìu nu tirritoriu a unu dî capi di sta genti chi si chiamava Hrolf (o Rollu, e di ccà accuminza la storia dî Nurmanni.
Tra dui ginirazzioni, sti vichinghi addivintaru christiani e vinneru latinazzati (criannu nu dialettu dû francisi chiamatu lu francisi nurmannu. Ntô sèculu XI li Normanni (oramai cumpritamenti latinizzati e ammisculati cû pòpulu lucali) accuminzaru fari li soi propî cunquisti, jennu ô nord, abbersu la Ngriterra, e ô sud, abbersu l'Italia miridiunali.
[cancia] Li Nurmanni ntâ Ngriterra
Già di longu tempu li re danisi e chiddi anglusassuni eranu a guerra pû cuntrolli di l'ìsula. St'ùrtimi li culliganzi chî duchi nurmanni, mparintannusi puru cu iddi. Grazzî a sti linìi di parintatu lu re anglusassoni Eduardu lu Cunfissuri (figghiu di na nurmanna) avìa pututu scippari ntô 1042 la curuna dû figghiu di Canutu (Knut) lu Granni, raffurzannu la prisenza nurmanna ntâ Ngriterra; nfatti s'attruvàvanu assai nurmanni ntâ sò curti.
Ntô 1066 Eduardu murìu senza discinnenti, ma lassannu comu lu sò aredi lu duca Gugliermuo di Nurmannia. L'aristucrazzia ngrisi avìa elettu Aroldu chi rignau pi quarchi misi. Ma ntô uttùviru Gugliermu attravirsau la Manica pi fari valiri li soi propî diritti. Lu sò asèrcitu abbattìu l'anglusassuni ntô cèlibbri Cummattimentu di Hastings e Aroldu fu ammazzatu cu na fileccia. Tra quarchi misi Gugliermu, dittu lu Cunquistaturi, fu ncurunatu re di l'arciviscuvu di Westminster.
Gugliermu ntroducìu ntâ Ngriterra lu feudalisimu francisi ma veni cchiù ricurdatu pâ ridazzioni dû Domesday Book, na nchiesta cû scopu di riggistrari li beni e li pirsuni dû tirritoriu dû regnu. Stu cinsimentu, accabbatu ntô 1086 pâ lingua latina ricca di tèrmni anglusassuni, è unu dî ducumenti cchiù mpurtanti ô liveddu stòricu, suciali, ecunòmicu e pulìticu.
[cancia] I Normanni nta l'Italia Miridiunali
Quasi cuntimpuraniamenta â conquista dâ Ngriterra, gruppi di nurmanni s'attruvavanu già nta l'Italia miridiunali, p'accuminzari comu surdati di vintura, attirati dî pussibbilitati chi uffrìanu li ribbillioni antibizzantini in Puglia. Sti surdati di vintura, circa lu 1025, uffreru li soi sirvizzi pi cuegghiè chi vulìa pagari. Pi stu modu s'arriccheru, e araciu araciu criscìu li tirritorî chi cuntrullaru (lu primu fu la cuntea d'Aversa cu Rainulfu Drengot ntô 1027). Prestu, trasìu ntà scena la famigghia Autavilla cummannata di Gugliermu vrazzu di ferru (mortu ntô 1046), cu iddu veni nu canciamentu radicali di l'aspirazzioni dî nurmanni nta l'Italia miridiunali.
Papa Liuni IX, vidennu la sò Beniventu minazzata, pruvau a trattinìrili; ma l'asèrcitu puntificiu fu ruinusamenti battutu nnû cummattimentu di San Paulu di Civitati (1054), lu Papa fu catturatu, e così Beniventu arristau n'ìsula puntificia nta na terra nurmanna.
Ntô 1059 Rubertu lu Guiscardu d'Autavilla strincìu un pattu cu Papa Niccolò II, lu Cuncurdatu di Melfi, cu cui si addicchiarava lu duca di Puglia (chi cumprinnìu puru la Basilicata), la Calabbria, parti dâ Campania e la Sicilia (chi era però ancura ntê manu dî musulmani). Li Nurmanni rinisceru a prestu a accabbari la prisenza bizantina e dunca puteru didicarisi â Sicilia.
Ruggeru_I_di_Sicilia, lu frati di Rubertu, cummannau nu gruppu di cavalleri ntô 1061 attaccannu l'ìsula e criannu na prisenza nurmannu pirminanti abbicinu a Missina. Rinisceru ntô 1072 a arrivari in Palermu, chi vinni poi addicchiarata la capitali. La cunquista dâ Sicilia cci vulìa trent'anni, ma ntô 1091 cascau l'urtimu paisi saracinu, Notu, a tuttâ Sicilia era sutta lu cummannu nurmannu.
Ruggeru I muriu ntô 1101, e sò figghiu Ruggeru II, nfini, rinisciu a uniri la Sicilia e li tirritorî nurmanni di l'Italia miridiunali pi furmari lu Regnu di Sicilia, criannu accusì in Italia nu statu di diminsioni cunziddirèvuli: lu Regnu nurmannu di Sicilia. Ruggeru II, vinni numinatu re di Sicilia nnâ cattidrali di Palermu duranti la notti di Natali dû 1130. Iddu agghiunciu lu Ducatu di Nàpuli ntô 1137 e li Assisi di Arianu ntô 1140. Lu Regnu era organizzatu ntôn modu feudali strittu basatu suprâ pirsuna dû munarcu.
Lu Regnu nurmannu di Sicilia nta l'Italia miridiunali appi tèrmini ntô 1194 cu morti di Tancredi di Lecci) doppu cui vinni sutta lu cuntrollu dû svevu, Arricu VI di Hohenstaufen (mortu ntô 1197), a causa dû sò matrimoniu cu Custanza di Sicilia (la figghia di Ruggeru II, morta ntô 1198), juncennu la curuna mpiriali cu chidda dâ Sicilia.
