Talaang peryodiko

Mula sa Tagalog Wikipedia, ang malayang ensiklopedya.

Ang talaang peryodiko (periodic table) na tinatawag ding talaang peryodiko ni Mendeleev, ay nagtatala ng mga elementong kimikal sa isang maayos na paraan. Si Dmitri Mendeleev ang unang nagdisenyo ng talaang ito na kung saan ang mga elemento ay iniayos ayon sa estrukturang elektron upang matunghayan ang katangiang kimika nila. Makikita sa talaan ang atomikong bilang at simbolong kimikal ng mga elemento.

Masasabing makikita sa talaang ito ang mga karaniwang kinakailangan tungkol sa mga elemento. May iba't ibang paraan upang ipakita ang listahan ng mga elemento upang matunghayan ang ibang mga katangian nito o perspektibo nila.

[baguhin] Mga grupo

Tinatawang na grupo ang patayong hanay sa talaang peryodiko. May 18 grupo ang makikita sa pamantayang talaang peryodiko. May magkakalapit na kaayusan sa kanilang talukap (shell) ng balensyang elektron (valence electron) na nagbibigay ang magkakalapit na katangian ang mga elemento sa isang grupo.

[baguhin] Mga numero ng grupo

Tatlong sistema ng pamilangan (numeral) ang ginagamit sa paggugrupo sa talaang peryodiko: pamilangang Arabe; pamilangang Romano, at pinaghalong bilang at titik Romano. Ang pamilangang Romano ang unang tradisyonal na pangalan ng mga grupo. Ginagamit naman ang pamilangang Arabe ang sa mga bagong pagngangalan na iminungkahi ng International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC). Ang iskemang IUPAC ay dinibelop upang palitan ang lumang pamilangang Romano na nakalilito na gumagamit ng parehong pangalan ngunit iba ang pakahulugan.

[baguhin] Karaniwang talaang peryodiko

¹Kolektibong kilala ang mga actinide and mga lanthanide bilang "Mga Bihirang Metal ng Daigdig".

²Kolelktibong kilala ang mga metal na alkali, mga metal ng daigdig na alkaline, mga transisyong metal, mga actinide, mga lanthanide, at mga mahinang metal bilang mga "Metal".

³Mga di-metal din ang mga halogen at mga marangal na gas.

Katayuan sa pamatayang temparatura at presyon

• iyong mga atomikong bilang sa pula ay mga gas sa pamantayang temperatura at presyon (standard temperature and pressure o STP)
• iyong mga atomikong bilang sa bughaw ay mga likido sa STP
• iyong mga atomikong bilang sa itim ay mga solido sa STP

Likas na pangyayari

• iyong mga solidong gilid, may mga isotope na mas matanda pa sa Daigdig (Mga elementong primordyal)
• iyong mga pinatlang gilid, likas na nagkakaroon ng pagkabulok sa ibang kimikal na elemento at walang isotope na mas matanda sa daigdig
• iyong mga tinuldukang gilid, ginawa ito sa di-likas o artipisyal na paraan (Mga elementong sintetiko)
• iyong mga walang gilid, hindi pa ito natutuklasan

[baguhin] Karaniwang ayos ng talaang peryodiko

[baguhin] Peryodisidad ng mga katangiang kimika

Ang mga elementong malapit sa isa't isa sa loob ng isang grupo ay makakawangki ng katangiang pisikal kahit malaki ang pagkakaiba ng kanilang bigat (mass). Magkaiba naman ang katangian ng magkakatabing elemento sa loob ng hanay-pahalang (period) kahit magkalapit ang kanilang bigat.

Halimbawa, napakalapit sa nitroheno (N) sa pangalawang piryod ng talaan ang karbon (C) at oksiheno (O). Kahit na magkalapit ang kanilang bigat (magkaiba lamang sila ng ilang yunit ng bigat atomika), lubhang magkaiba ang kanilang katangian tulad ng makikita sa kanilang allotropes: gas ang dalwahing atomiko ng oksiheno na tumutulong sa kombustyon; gas din ang dalwahing atomiko ng nitroheno ngunit hindi tumutulong sa kombustyon; at solid naman ang karbon na maaaring masunog. (Oo, nasusunog din ang mga diyamante at brilyante!)

Sa taliwas, malapit sa kloro (Cl), bago sa pinakahuling grupo (hanay-patayo) ng talaan (ang mga halogo), ang floro (F) at bromo (Br). Kahit na napakalaki ng pagkakaiba ng kanilang bigat, ang allotropes nila ay may magkakawangking katangian. Lubhang mabagsik (korosibo) sila lahat (madaling silang sumanib sa mga metal upang bumuo ng asin ng halurong metal (metal halides). Gas ang kloro at floro at ang bromo naman ay likidong may mababang pagkulo. Matingkad ang kulay ng kloro at bromo.

[baguhin] Paliwanag sa estruktura ng talaang peryodiko

Ang kaayusang elektroniko lalo na ng mga nasa labas (sa balensyang talukap) nito ang pangunahing nagpapakita sa katangiang kimika ng isang elemento. Halimbawa, ang lahat ng atomong may talukap-p sa pinakalabas ng talukap at may apat na elektron sa talukap na ito ay magkawangki sa ugali kahit na ano pang talukap-p pa ito. Sa talukap na kung saan nananahan ang pinakalabas na mga elektron ang nagpapakita kung saan ito nalalaan. Ang bilang ng mga elektron sa loob ng talukap na ito ang nagpapakita ng grupo sa loob ng blokeng pinaglalaanan nito Ang kabuuang bilang ng mga talukap ng elektron ng isang atomo ang nagpapakita kung saan ito nakalaan. Hinahati sa iba't ibang sub-talukap ang bawat pangunahing talukap na kung saan habang tumataas ang bilang atomiko ay halos pinupuno rin ng ganitong dami.

1s
2s           2p
3s           3p
4s        3d 4p
5s        4d 5p
6s     4f 5d 6p
7s     5f 6d 7p
8s  5g 6f 7d 8p
...

Nasa itaas ang estruktura ng talaan. Dahil ang pinakalabas ng mga elektron ang nagpapakita ng katangiang kimika, magkakawangki ito sa loob ng mga grupo.

Papataas sa grupo mula sa pinakamagaang hanggang pinakamabigat na elemento, ang mga elektron sa pinakalabas na talukap (yaong madaling sumali sa kimikong pagsasanib) ay magkakapareho ng orbital (inugan), at magkakapareho ng hugis, ngunit tumataas na kanilang enerhiya at distansya sa nukleyo. Halimbawa, ang mga elektron ng pinakalabas na talukap (o balensya) ng unang grupo na pinangungunahan ng hidroheno (H) ay may isang elektron sa orbital-s. Sa hidroheno, ang orbital-s ang pinakamababang estado ng enerhiya, na unang inugang talukap (at pinakikita ng posisyon ng hidroheno sa unang hanay-pahalang sa talaan. Sa francio na pinakamabigat na elemento sa grupo, ang elektron sa pinakalabas na talukap ay nasa ika-pitong inugang talukap na lubhang malayo sa nukleyo kaysa sa mga elektrong nagpupuno sa mga talukap na mas mababa ang enerhiya sa kanya. Ang isa pang halimbawa ay ang karbon at tingga na mayroong apat na elektron sa pinakalabas na inugang talukap.

Dahil sa kahalagahan ng pinakalabas na talukap, ang iba't ibang rehiyon sa talaang peryodiko ay minsang tinatawag na mga blokeng talaang peryodiko na ipinangalan ayon sa sub-talukap kung saan nananahan ang "huling" elektron, e.g. blokeng-s, blokeng-p, blokeng-d, atbp.

[baguhin] Kasaysayan

Hindi pa alam noon ang estruktura sa loob ng atomo nang gawin ang unang talaan. Kapag iniiayos ang mga elemento nang sunod-sunod ayon sa bigat atomika at ikrokis ang ilang katangian nila kontra sa bigat atomika, makikita mo ang ondulasyon o periodicity ng mga katangiang ito na punsyon ng bigat atomika. Si Johann Wolfgang Döbereiner, isang kimikong Aleman, ang unang nakapansin sa regularidad nito noong 1829 nang mapansin ang tatatluhing katangian (triads) ng magkakawangking mga elemento

Sinundan ito ni John Alexander Reina Newlands, isang kimikong Inggles, noon 1865 na nakapansing sa mga elementong may magkakamukha ng uri ay paulit-ulit na lumilitaw kada otso na para bang oktabo sa musika. Ang kanyang batas ng oktabo ay pinagtawan nang kanyang mga kakontemporaryo. Nitong huli, halos magkasabay na dinebelop ni Julius Lothar Meyer, isang Alemang kimiko, at Dmitri Ivanovich Mendeleev, isang Rusong kimiko, ang talaang peryodiko na iniayos ayon sa bigat. Gayunman, nagbawas si Medeleev ng ilang elemento sa istriktong kaayusan upang maiakma ang katangian sa kanilang kalapit na elemento sa talaan, nagtama siya ng datos ng maraming bigat atomika, at humula sa pag-inog at pati na ang katangian ng ilang bagong elemento sa bakanteng kahon sa talaan. Sa dakong huli, natuklasan ni Mendeleev ang estrukturang elektroniko noong dakong huli ng siglo 19 at unang dako ng siglo 20.

Noong mga taong 1940, nasumpungan ni Glenn T. Seaborg ang mga transuranikong lantanido at aktinido na maaring isama sa talaan o sa ibaba nito (na ipinakikita sa itaas).