Äxmätzäki Wälidi
Wikipedia'dan
Wälidi Äxmätzäki Äxmätşa ulı (Başqortça: Вәлиди(ев) Әхмәтзәки Әхмәтша улы), emigrasída Zeki Validi Toğan, (1890-1970), Başqort xalqınıñ milli azatlıq xäräkäte citäkçese, taríxçı, türkolog, fälsäfä doktorı (1935), Manchester üniversitäteneñ şäräfle doktorı (1967).
1912-1915. yıllarda Qazanda "Qasímiä" mädräsäse möğällime. 1915-1917.dä 4. Däwlät Dumasınıñ Möselman deputatlarına bulışlıq itü bürosı äğzası. 1917.dä Millät Mäclesenä saylana, Ş. Manatov belän berlektä Başqortlar Şurasın oyıştıra, Nöyäber-Dekäber Orenburgta uzğan Bötenbaşqort Qorıltayı räise (anda Möstäqil Başqort moxtaríatı íğlan itelä).
1918-1919 yıllarda Başqort tömännäre Wälidi citäkçelegendä ataman A. İ. Dutovhäm admiral A. V. Kolçak armíları eçendä Bolşeviklar qarşı köräşä. RSFSR xakimiäte Sovet Başqort autonomísın tözü şartına kileşkäç, tarafdaları belän Bolşeviklar yağına çığa.
1919. yılnıñ Febrälennän 1920 yılnıñ Yün urtalarına qädär (bülenep) Başrevkom räise. Üzäk xakimiätneñ elekke moxtaríat wäqälätlären çikläwennän kilep tuğan qarşılıqlar arqasında Äxmätzäki Wälidi Sovetlar xakimiäte belän aranı özä, Urta Asíağa kitä.
Törkestanda Sovet xakimiätenä qarşı milli xäräkät citäkçelärennän berse, "Törkestanlılar Milli Berlege" räise (1920-1923.). 1923. yıldan emigrasída. Şul uq yılda ul İrandağı Mäşhäd şähäreneñ kitapxanäsendä İbne Fazlannıñ original qulyazmanı taba.
1925.tän Törkiädä, İstanbul üniversitätendä uqıtuçısı häm professorı. Soñraq Almaníanıñ Bonn (1935-1937) häm Göttingen (1938-1939.) üniversitätläre professorı. 1953.tän İstanbul üniversitäte qarşındağı Íslam Dönyasın Öyränü häm Tikşerenü İnstitutı citäkçese.
Şul uq yıllarda UNESCO qaramağında Törki xalıqlarnıñ küptomlı fundamental ensíklopädiäsen tözüe oyıştıru eşendä yaqınnan qatnaşa. Törki xalıqlarnıñ tormış-könküreşenä, mädäniätenä, telenä häm taríxına bağışlanğan küpsanlı xezmätläre 1909-1970. yıllarda törle tellärdä basıla.
