Tatarstan
Wikipedia'dan
Tatarstan cömhüriäte ul Könçığış Awrupı Räsäy belän bäylängän däwläte. Batışta – Çuaşstan, Tön-Batışta – Marii El, Tön yaqta – Kirov ölkäse, Tön-Çığışta Udmurtia, Çığışta Başqortstan, Kön-Çığışta Irımbur ölkäse, Kön yaqta Samar wä Sember ölkäläre belän çiktäş.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||
Eçtälek tezmäse |
[üzgärtü] Taríx
- Töp mäqälä: Tatarstan taríxı
1550. yılda Yawız İvan Urıs patşası Qazan Xanlığın basıp, 1552. yılda Qazanğa kerep, Tatarlarnı qırıp-üterep, cirlärne Urıs däwlätenä quşa. Tatarlar fälän ğasır urıslarğa qarşı çığışlarnı yasap toralar.
1917. yılda Tatar, Başqort, Çuaş, Udmurt, Çirmeş wä Muqşı/Erzä xalıqları berläşep, möstäqil İdel-Ural däwläten yasílar, Sadrí Maqsudí prezidänt bulıp saylana, däwlät qanunnarnı çığara torğan «Milli mäcles» saylana.
1918. yılda Bolşeviklar İdel-Uralnıñ xäkimiäten üterep, anıñ urınına fälän ayırım milli “republíklarnı” yasílar.
1920. yılda Tatarlarğa bülep birelgän cir “Tatar Autonom Sovet Sosíalíst Republikası” itep atala başlí.
1990. yılnıñ 30. Augustta Tatarstan üz möstäqillegen íğlan itä, Räsäy Föderasísı Tatarstannıñ möstäqillegen tanımí.
1991. yılnıñ yün ayında Tatarstannıñ berençe präzident wazífasına Mintimer Şäymi saylana.
1992. yılnıñ 21. Mart köne Tatarstan xäkimiäte möstäqillek xaqında xalıq fikeren beleşü oyıştırıla, wä Tatarstan xalqınıñ 61%ı üz tawışları belän möstäqillekne raslí. Räsäy Föderasísı Tatarstanğa üz ğäskärlärne kertergä ämer birä wä berazdan soñ annan baş tarta. Monıñ töp säbäplärneñ berse ul xalıqara küzätüçelär bularaq qatnaşqan Amerika senatorları belän congressman'narınıñ qatğí fikere bula. Şulay itep Tatar milläte, 500 yıl buyı Urıs däwläte tarafınnan alıpbarılğan genosid qarqamastan üzen bäysez millät bularaq Awrupa belän dönyanıñ ayırılğısız öleşe buluın isbatladı.
1994. yılnıñ 15. Febrälendä Tatarstan presidänte Räsäy Föderasísıpräzidente «Räsäy Föderasísı däwlät xäkimiäte organnarı belän Tatarstan Republígı däwlät xäkimiäte organnarı arasında eşlär büleşü häm üzara wäqälätlär almaşu turında» şartnämä tözälär.
1995. yılda Tatarstan íqtísadı üsä başladı wä Tatarstanda yäşäw sífatı Urıs Pideräsisendäge keşe yäşäwe belän çağıştırğanda küpkä yüğarıraq buluın kürsätä.
1996. wä 2001. yıllarda Şäymiev präzident wazífasına qabat saylana.
2000. yılda Räsäy präzidente Vladimir Putin teläge buyınça Tatarstan Konstitusiäse üzgärtelä, anda möstäqillek ruxı bötenläy yuğala.
2002. yılda Şäymiev Tatarlarnıñ möstäqillek wä azatlıq xíalın satıp, 1994. yılğı Tatarstan-Räsäy şartnamasın bötenläy üzgärtep beterä.
2004, yılda Şäymiev salawlarsız präzident urınına qabat utıratıla.
[üzgärtü] Säyäsät
- Töp mäqälä: Tatarstan säyäsäte
Cömhüriät başlığı “präzident” itep atala. Präzident wazífasına berençe märtäbe (ul soñğısı da bulıp çığa) Mintimer Şäymiev bulıp çığa. Däwlätne “ministerlär bülmäse” başqara. Qanunnarnı çığara torğan “Däwlät Şurası” isemle närsä 100 keşedän tora, alarnıñ yartısı Räsäy Föderasísı firqäläre äğzäläre.
Qanunnarnıñ döreslegen “Konstitution Mäxkämäse” tikşerep tora.
Milli xäräkätlärne Şäymi babay beterä, üze isä urıs patşasınıñ “Yedinaya Rossia” (Berdäm Räsäy) firkäsenä berençe äğzälär arasına kerä. Tatarstanda bütän başqa bernindi säyäsät yuq, säyäsi xäräkätlär yuq.
[üzgärtü] Büleneş
Tatarstan 1927. yılnıñ 27. Febräldä 45 cirle idärägä bülenä. Soñraq idärä sanı 70kä citä, wä 1963. yılda 17 genä qala.
Bügenge Tatarstan 43 rayongä bülenä: Ägerce, Alabuğa, Alekseyevsk, Älki, Älmät, Apas, Aqsubay, Aqtanış, Arça, Ätnä, Baltaç, Balıq Bistäse, Bawlı, Biektaw, Bögelmä, Bua, Çirmeşän, Çístay, Çüpräle, Kama Tamağı, Layış, Leninogorsk, Mamadış, Mendeleyev, Minzälä, Möslim, Norlat, Piträç, Quqmara, Qaybıç, Saba, Sarman, Spas, Täteş, Teläçe, Tuqay, Tübän Kama, Yaña Çişmä, Yäşel Üzän, Yuğarı Oslan, Yutazı, Zäy.
Tatarstanda bar:
- cömhüriät qaramağındağı 14 şähär (Alabuğa, Älmät, Aznaqay, Bawlı, Bögelmä, Bua, Çallı, Çístay, Leninogorsk, Norlat, Qazan, Tübän Kama, Yäşel Üzän, Zäy);
- cirle idärä qaramağındağı 6 şähär;
- 21 şähärdäy bistä (Möslim, Derwäş, ...);
- 3106 awıl
[üzgärtü] Cäğräfiä
- Töp mäqälä: Tatarstan cäğräfiäse
Tatarstan cömhüriäte Çığış Awrupı tigezlegeneñ Çığışında, İdelneñ urta wä Çulman yılğasınıñ tübän ağımında, urman wä urman-dalalı cirlärdä urnaşqan. İdel wä Çulman yılğaları üzännäre Tatarstan cirlären öç töbäkkä bülä:
- Çulman aldı (Çulmannan Tönyaqta wä İdeldän Tönyaq-Çığışqaraq);
- Çulman aryağı (Çulmannan Könyaqtaraq);
- İdel aldı (İdeldän Batıştaraq).
Bu cirlär urtaça 170 m bieklektäge qalqulıqlı tigezlektän ğibärät. Çulman aldı sözäk-qalqulıqlı tigezlek, Tönyaq-Batışta Noqratnıñ Könyaq itäge cäyelgän. Çulman aryağı – qalqulıqlı tigezlek, Könyaq-Çığışta Bögelmä-Bäläbäy qalqulığınıñ küpçelek öleşe, Batışında İdel aryağı tübänlegeneñ Tönyaq öleşe urnaşqan. İdel aldı isä İdel buyı qalqulığınıñ Tönyaq-Çığış öleşendä.
- Monı da qara: Tatarstan tabíğatı, Tatarstan klimatı
[üzgärtü] Íqtísad
Tatarstan bügen íqtísadí häm fänni-texnik potensíalı zur bulğan sänäğät-awıl cömhüriät: cirmay, kimiä, näft ximiäse, elekter energetige, maşínalar tözü, ciñel wä azıq-tölek sänäğäte, zamança awıl xucalığı alğa kitkän sanala. Tatarstan 6 íqtísadí töbäkkä bülenä:
- İdel aldı;
- Qazan;
- Çulman aldı;
- Tönyaq-Çığış Çulman buyı;
- Könbatış Çulman aryağı;
- Könyaq-Çığış Çulman aryağı.
Tatarstan íqtísadında – 1698,4 meñ keşe eşli (2001), şul isäbennän
- sänäğättä – 435,9 meñ,
- awıl xucalığında – 242,1 meñ
- tözeleştä – 139,1 meñ
- transport wä elemtä tarmaqlarında 109,2 meñ.
Monı da qara:
[üzgärtü] Xalıq
Cömhüriätneñ töp xalqı – Tatarlar, 52%tan artıq. Urıslarnıñ ğomumí sanı 38% çaması. Şulay uq Çuaş, Muqşı, Çirmeş, Udmurt, Başqort w.b. xalıqlar yäşi.
Ber km²'ğa 56 keşe turı kilä (2002). Şul uq yılda meñ keşegä 9,4 bala tuğan, 13,2 keşe ülgän.
Cömhüriättä urtaça ğömer ozınlığı – 67,5 yıl yäşi (2000), ş.i.:
- irlär – 61,1;
- xatın-qızlar 74,5.
Eş yäşendägelär sanı 2 122 600 keşe, yäğni ğömümi sanınnan 56,3%ı. Eşläwçelärneñ (2000):
- 14,1% – yuğarı
- 26% – hönäri urta
- 47,1% – urta
- 11,6% töp belemle.
Xalıqnıñ 73,8%ı şähärdä yäşi.
Monı da qara:
[üzgärtü] Mädäniät
- Töp mäqälä: Tatarstan mädäniäte
Monı da qara:
- Tatarstanda dini tormış
- Tatarstan mäğärife
- Tatarstan fännäre
- Tatarstan näşriätläre
- Tatarstan matbuğatı
- Tatarstan míğmarlığı
- Tatar ädäbiäte
