Fotografeye
Èn årtike di Wikipedia.
Li fotografeye, c' est l' bouye di saetchî des poirtraits. Li ci ki fwait çoula di s' mestî si lome on fotografe u on saetcheu d' poirtraits.
C' est Sherington, on fizicyin, k' a-st eployî ç' mot la pol prumî côp e 1839. I vout dire e grek « sicrijhaedje avou del loumire ». Å cmince, c' esteut purade po saetchî l' poirtrait d' ene djin po on sovni a wårder dins l' famile.
Li fotografeye eploye les waches electromagnetikes ki vont di l' infrarodje a l' ultraviyolé, mins copurade li veyåve loumire.
Li fotografeye sieve eto po les medias (gazetes) les lives. C' est l' fotografeye k' a moenné å cinema. Mins gn a eto des ôtes ovraedjes come li fotografiaedje ås infra-rodjes d' èn avion, ki mostere k' i gn a des åbes ki sont malådes ene sawice.
[candjî] Istwere del fotografeye
Les Greks avént ddja trové l' atuze del Noere Tchambe. C' est ene boesse avou ene loumire ådvins (ene tchandele, metans), et trawêye d' on tot ptit trô. Les rais del loumire pasnut på ptit trô, et rdessiner li tchandele a l' evier so on meur.
E 1727, on discovere ki les sés d' årdjint (copurade li nitrate) noerixhèt al loumire.
C' est Daguerre k' a fwait les prumîs poirtraits d' djins. Li tins d' pôzaedje esteut di 10 a 20 munutes. Les sés d' årdjint estént metous dins do colodion k' on aveut vudî so ene plake di veule. Çoula s' passéve diviè 1850.
Ene miete pus tåd, on-z a replaecî l' colodion pa del djelêye d' oxheas.
Al fén do 19inme sieke, on passe å bromeure d' årdjint, k' esteut des des boesses : c' esteut des setchès plakes, et pôreut on dire, li prumî « fime ».
Les prumîs vraiys fimes, estént fwait di nitrate di celuloze. I blamént come po rire.
E 1888, Kodak a basti li prumî aparey, ki n' esteut k' ene biesse boesse di bwès, avou on trô et on fime.
Les frés Lumière fourît les prumîs a prinde li poirtrait d' ene moxhe al låme ki baltéve des aiyes.
E 1905, èn indjenieur di l' eterprijhe Leica ourit l' idêye d' eployî des fimes (come pol cinema, mins ene miete pus lådjes, 36mm el plaece di 35mm) dins les apareys foto, purade ki des plakes; çou ki permeta d' aveut des apareys bén pus ptits et polant prinde sacwantès fotos (24 so on fime) pus åjheymint, ces apareys ont cmincî a s' vinde e 1924.
Li novele grande avanceye pol fotografeye, ç' a stî l' avnowe des apareys sins fimes (didjitåls). Les militaires end avént ddja e 1960, mins on n' les vleut nén vinde, po n' nén fote so leu cou les gros vindeus d' fimes, come li societé Kodak, ki ratchtéve tos les noveas bruvets.
Les apareys sins fimes ont divnou foirt corant dins les anêyes 2000.
