Patrice Lumumba
Èn årtike di Wikipedia.
Patrice Lumumba a skepyî e 1925 et mori e 1961. C' esteut on politikî do tins do Congo Bedje, ki dmandéve li dislaxhaedje do payis. Il enonda l' Movmint Nåcionå Congolès, et dmander des vôtaedjes po les congolès decider d' leu avni. A l' indepindance, i divna prumî minisse, mins come i mancive les interesses des grandes eterprijhes coloniåles et k' i clintchive do costé d' l' URSS, li govienmint bedje eyet les Estats-Unis l' ont fwait assaziner.
Ådvins |
[candjî] Divant l' indepindance
Patrice Lumumba vina-st å monde li 2 d' djulete 1925 a Onalua, el province do Kasai.
Cwand il ovréve come facteur des posses, i va mete so pîs on sindicat po les travayeus rclamer des meyeusès condicions d' ovraedje; po çoula i va esse aresté et metou el prijhon pa les colnijheus bedjes e 1955. Cwand i mousse foû d' prijhon deus ans pus tård, i s' va mete e contak avou l' movmint indepindantisse.
E 1958 li plupårt des foices pol dislaxhaedje si rapoûlèt en on pårti pan-africanisse a dmey-legål: li Movmint Nåcionå Congolès, ki va esse li prumî pårti di prezince nåcionåle. Patrice Lumumba divénrè radmint li mwaisse moenneu indepindantisse do payis.
Li såme do MNC c' esteut di passer å dzeu des diferinces di tribu ou redjonåles, eyet d' aveur ene organizåcion indepindantisse unifiêye; çoula aléve siconte des interesses neyo-coloniås ki vlént purade dispårti l' payis e pus ptits bokets, des ptits payis ki pôrént pus åjheymint esse controlés d' åd foû.
E moes d' decimbe 1958, li moenneu pan-africanisse do Gana, Kwame Nkrumah, fijha-st a Accra li Conferince des Peupes d' Afrike, eyet l' movmint d' liberåcion congolès fourit rprezinté pa Lumumba. Rintré e s' payis i fjha-st on metingue divant ene floxhe di djins a Léopoldville (asteure Kinshasa), et dins s' discours riclamer l' dislaxhaedje do Congo. Après çoula i gn ourit des disdûts, eyet l' govienmint coloniå bedje aresta Patrice Lumumba et bråmint d' ses shuveus et ls amete di sedicion eyet les mete e prijhon.
Li pression populaire fijha k' i fourit liberé e 1960. Adon i voyaedja el Beldjike, po negocyî l' dislaxhaedje do payis. Patrice Lumumba va dire "dins l' tins, des arokes ont stî fwaites, mins asteure nos estans presses a-z ovrer eshonne avou les pwissances k' ont stî chal po fé askepyî on pouxhant novea blok. Si on fwait berwete, ça serè l' Occidint li fåte."
[candjî] Prumî minisse
Des vôtaedjes sont fwaits, eyet Lumumba si rclame comunisse tins del campagne. Li 23 d' djun 1960 on govienmint di cowalicion est fôrmé avou Joseph Kasavubu come prezidint eyet Lumumba come prumî minisse. Ci govienmint va declarer l' dislaxhaedhe do Congo kékes djoûs après, li 1î d' djulete.
Kasavubu, avou Moïse Tshombe (aspoyî pal Beldjike) volént federålijhî l' payis; tot l' contråve di çou k' voleut Lumumba, la k' i pinséve ki seulmint on foirt govienmint cintrå poléve si disfinde conte les interesses coloniås.
Li rwè Bådwin d' Beldjike aveut vnou lu-minme po proclamer l' dislaxhaedje; mins cwand Patrice Lumumba prinda l' micro i va dinoncer, sins dmey-mots, li grande rascråwe ki les 80 anêyes di colnijhaedje fourît po les Congolès:
- So les ûtante anêyes di govienmint coloniå nos avans sofrou télmint ki nos n' polans nén co rovyî nos coixheures. On ns a oblidjî a-z ovrer come des esclåves po des salåres ki n' nos permetèt nén ddja magnî assez po n' pus aveur fwin, nén ddja nos moussî, nén ddja nos lodjî, nén ddja aclever nos efants come les binamés k' i sont. Nos avans rçuvou des mocreyes, des traitaedjes, des côps, djoû après djoû seulmint paski nos estans noers. (...) Les lwès d' on sistinme djudiciaire ki n' ricnoxhe ki l' lwè do pus foirt nos ont dispoyî d' nos teres. I n' a pont d' ewalisté; les lwès sont moles avou les blancs, mins cruweles avou les noers. Les codånés po des opinions politikes ou des croeyances relidjeuses ont sofrou horiblumunt; egzilés dins leu prôpe payis, li vicaedje a stî co pé kel moirt. Dins les veyes les blancs ont-st avou des magnifikès måjhones et les noers des wåmires ki vnèt djus; åzès noers on n' nos permetéve nén d' intrer dins les cinemas, les restorants ou les botikes po-z uropeyins; nos avans dvou voyaedjî dins les cales des bateas ou åzès pîs des blancs zels ashious dans des cabines di lucse. Kî pôreut rovyî les macsådaedjes di tant d' nos frés, ou des celules wice k' on meteut les cis ki n' si sometént nén a l' opression et a l' espoitaedje?
- Frés, c' est insi k' fourit nosse vicaedje.
- Mins nozôtes, les cis k' alans moenne nosse binamé payis comes des rprezintants elîs, k' avans sofrou dins nosse coir et dins noste åme di l' opression coloniåle, nos declarans a hôte vwès ki tot çoula a fini. On-z a proclamé li Republike do Congo et nosse payis est asteure etur les mwins di ses prôpes efants.
Mågré l' declaråcion d' dislaxhaedje, l' årmêye et li police sont todi controlêyes pa des Bedjes, eyet l' economeye eyet l' administråcion est tote etire ezès mwins des eterprijhes coloniåles. Ça fwait ki bén rade les siervices secrets bedjes et des Estats-Unis vont ovrer po fé toumer Lumumba.
Moïse Tshombé, k' overe pol compagneye bedje des menes do Katanga, va moenner l' police do Katanga (li province avou les pus grandes ritchesses di minrais) a n' nén ricnoxhe li govienmint cintrå; eyet å Kassai les eterprijhes minires vont poûssî Albert Kalonji Ditunga a s' declarer rwè do Kassai.
Tot djhant ki c' est po protedjî les Bedjes k' î viként, li Beldjike evoye des sôdårds å Katanga, et insi sotni l' govienmint secessionisse da Tshombé.
Divant çou k' est èn evayixhaedje d' ene province do Congo pa l' ancyin colnijheu, li govienmint congolès dimande a l' ONU d' intervini, po k' les sôdårds bedjes s' end alexhe, eyet po-z ariver al påye. L' ONU evoyrè des sôdårds po mintni l' påye, mins li Beldjike va rfuzer di rsaetchî ses sôdårds et continouwer a sotni l' Katanga secessionisse.
Adon, Lumumba dimande l' aidance di l' Union Sovietike, eyet e setimbe 1960 des aidants ey instructeurs sovietikes vont-st ariver. E moes d' awousse, Patrice Lumumba va rapoûler a Kinshasa les mwaisses moenneus afrikins, et lzî dmander di sotni l' govienmint congolès.
Li Beldjike et les Estats-Unis vont dmander å prezidint Joseph Kasavubu di s' disfé d' Lumumba, çou k' i va fé l' 5 di setimbe 1960, tot l' dismetant eyet l' replaecî pa Joseph Ileo.
[candjî] Si assazinaedje
Li 14 di setimbe, nouv djoûs après l' dismetaedje da Lumumba, li coronel Joseph Mobutu, li tchîf di l' årmêye, mins ossu èn adjint del CIA, prind l' controle di Kinshasa, tape foû les sovietikes, et portchessîs les shuveus da Lumumba.
Li president des Estats-Unis eyet l' govienmint bedje decidént d' assaziner Patrice Lumumba.
Il est aresté l' 10 d' octôbe, mins arive a schaper l' 17 di nôvimbe eyet prinde èn avion disk' a Kisangani. I rfourit aresté pa l' årmêye li 2 d' decimbe et amoenné a Kinshasa; i va adon esse torturé on moes å long, poy amoenné å Katanga. Låvå i va esse fuziyé avou deus d' ses minisses, Maurice Mpolo eyet Joseph Okito.
Des policîs bedjes vont fé disparexhe si coir, tot l' dissolvant dins d' l' acide sulfurike (diné pa ene compagneye di menes).
Cwand il a stî assaziné Lumumba aveut 35 ans, et i n' aveut stî prumî minisse ki troes moes.
[candjî] Kî çk' est padrî l' moude da Patrice Lumumba ?
Estént siconte di lu:
- les Congolès ki vlént l' pårtixhaedje do payis pa tribu, copurade les Katanguès.
- Tos les tchîfs di l' årmêye bedje k' esteut co dins l' payis, paski c' esteut bråmint lu k' aveut lûté po l' dislaxhaedje.
- Li rweyålté bedje, k' il aveut oizou discåzer
- Les Amerikins ki savént bén k' i voeyeut voltî les Rûsses (on-z esteut e plinne froede guere).
[candjî] Les idêyes politikes da Patrice Lumumba.
Il esteut po l' avançmint d' l' Afrike, dins èn esprit socialisse. C' ere les minmès idêyes ki les cenes da Kwame Nkrumah et les ôtes "peres des dislaxhaedjes" afrikins di 1960. Il esteut disconte do pårtixhaedje do Congo, et aveut lûté conte do schetlaedje do Katanga pa Moïse Tshombe.
Patrice Lumumba est ricnoxhou come èn ome ki djheut tofer li veur, nén ene cwålité po on politikî.
- Dispu k' Lumumba a stî touwé, Pask' il aveut dit l' vraiy do vraiy (Julos Beaucarne).
