Wikipedia:Pordjet biesses

Èn årtike di Wikipedia.

Ci pordjet ci c' est po-z aveur li discrijhaedje di totes les biesses corantes ki vikèt el Walonreye ou ôte pårt.

Ådvins

1 biesses ås tetes
2 oujheas
- 2.1 rindjî pa ôres et familes
- 2.2 Ôte assonraedje
3 pexhons
4 crålantès biesses (reptiles)
5 glumiantès biesses (batraciens)
6 biesses å pates a mwints bokets (arthropodes, 8-12 pates)
7 araegnidîs (arachnidae, 8 pates)
8 insekes (6 pates)

[candjî] biesses ås tetes

biesses ås tetes

tchetidîs (categoreye)
- guepard
- liyon
- margay
- puma
- tchet
- tigue
hawiants
- sori
bascolidîs (categoreye)
- taesson (Meles spp)
- marcote
- fawene
- mådrea
- vexhåd
- lote
tchinidîs (categoreye)
- tchén
roemiants
- vatche
tchivalidîs (categoreye)
- tchivå
- ågne (Equus asinus)
  - moulet

[candjî] oujheas

Les oujheas, c' est tot des moxhons

Categoreye:Oujheas

[candjî] rindjî pa ôres et familes

Lomaedje des årtikes des ôres et familes shuvant çou k' est fwait sol waibe DZI.nat: "pareys ås #####" po l' ôre, eyet "famile ås #####" pol famile.

les pareys ås åwes (anseriformes) so dzi.net (note: dzi.nat eploye owe)
- famile ås canårds (anatidae) so dzi.net
  - mårlå al longue cawe (Anas acuta) so dzi.net
les pareys ås moxhets (falconiformes)
- famile ås moxhets (Falconidae)
  - fåcon
les pareys ås moxhons (passeriformes) so dzi.nat
- famile ås såverdeas (Passerideae)
  - moxhon d' toet
  - gorea-moxhon (Passer montanus).
- famile ås moretes (prunellidae) so dzi.nat
  - morete (oujhea) ou fåzon (prunella modularis)
- famile ås mazéndjes (paridae) so dzi.nat
  - pitite mazindje (Periparus ater) (note: mazéndje ou mazindje?)
- famile ås béngalîs (ou bengalîs?) (estrildidae) so dzi.nat
  - margalé pénson (Chloebia gouldiae)
- tcheutches (frindjidîs, famile åzès pénson)
  - li fåbite.
  - li linet (lignroû) (Carduelis cannabina )
  - li pénson.
  - li pimåye (pîlåd).
  - li sizet (Carduelis spinus)
  - li tcherdonî.
  - li verdire (Chloris chloris).
- famile åzès djåzrenes (emberezidae) so dzi.nat
  - bleuwe djåzrene (Latoucheornis siemsseni)
  - djåzrene (Emberiza citrinella)
  - djåzrene å brun stoumak (Emberiza stewarti)
  - djåzrene å gris hatrea (Emberiza buchanani)
  - djåzrene al blanke canote (Emberiza leucocephalos)
  - djåzrene ålouwete (Emberiza impetuani)
  - djåzrene bårbete (Emberiza jankowskii)
  - djåzrene canele (Emberiza tahapisi) (note: caenele so dzi.nat, mins kenèle est ene coinrece di Vervî, li betchfessî ae n' est nén wårdé cwand "è" n' est nén lådjmint prezint dins l' Ess walon)
  - djåzrene des hazires (Emberiza godlewskii)
  - djåzrene des waides (Emberiza cioides)
  - djåzrene di Socotra (Emberiza socotrana)
  - djåzrene di Troucreye (?? Turkeye?) (Emberiza cineracea)
  - grijhe djåzrene (Emberiza cia)
  - houpêye djåzrene (Melophus lathami)
  - ligneye djåzrene (Emberiza striolata)
  - ôrtolan (Emberiza hortulana)
  - rodje ôrtolan (Emberiza caesia)
  - rôze-cawe (Urocynchramus pylzowi)
  - zizi (oujhea) (ou zizi s' i n' a pont d' omonimes e walon) (Emberiza cirlus)
- famile åzès måwetes (laridîs)
  - måwete (Larus spp)
- famile ås coirbås (coirvidîs) (Corvidea)
  - agaesse (Pica pica)

familes k' i fåt rmete dizo èn ôre ("pareys ås ..."

- famile åzès agaesses u famile ås måvis (Laniidea)
- famile ås aigues (Accipitridea)
- famile åzès alouwates (Alaudidae)
- famile åzès becasses (Scolopacidea)
- famile ås bruants (Emberizidea)
- famile ås betchpots (Picidea)
- famile ås colons (Columbidea)
- famile åzès arondes (Hirundinidea)
- famile ås faizans (Phasianidae)
- famile åzès fåvetes (on dit èto grûlotes) (Sylviidea)
- famile ås hosse-cawe (Mottacilidea)
- famile ås pinsons (Fringilidea)
- famile ås råles d' aiwe (Rallideae)
- famile ås tchet-uwants (on dit eto ibous) (Strigidea)

[candjî] Ôte assonraedje

Ci rassonraedje cial, djusse les oujheas corants, est pus åjhey, po les scolîs, metans. a mete dins l' djivêyes chal pa dzeur, al boune plaece.

ôre des såverdeas (magneus d' xhos).
- famile des tcheutches (frindjilidîs, tos moxhons xhufleus).
  - Li sizet = moxhon d' ônea
  - li fåbite.
    - morete (oujhea)
  - li pimåye (pîlåd)
  - li tcherdonî
  - li pénson
  - li linet (lignroû).
  - linet å djaene betch
  - verdire
- Tchampinnes
  - måvi
  - måvi blanc colé
  - tchacrece
- famile des såverdeas
  - såverdea = moxhon d' toet, moxhon d' toet
  - gorea-moxhon (Passer montanus).
- famile des (magneus d' moxhes).
  - airtchî
- siprewidîs (famile des sprewes)
  - sprewe
  - ôrimiele
ôre des poyes (magneus d' xhos).
- poye
- åwe
- åwe do canada
- cok di brouhire
- faizan
Les magneus d' tchå.
- Oujheas d' djoû magneus d' tchå (les moxhets).
  - wôteu
  - gros moxhet ås wesses (Pernis apivorus)
  - brouhî (on dit eto miyot, Buteo buteo)
  - rossea moxhet (Milvus milvus)
- les oujheas d' nute magneus d' tchå.
  - duk di bwès
  - houprale
  - tchet-uwant
Magneus d' vierméns
- vert betche-bos
- tchariguete loukîz pol moumint a : (tchariguete)
- agaesse
Oujheas foû payis (waire u nén rescontråve el Walonreye, vicants al libe).
- måwete
- kiwi (oujhea)

[candjî] pexhons

anweye
graevî
sitocfeshe
trûte
espadon
spinokidîs
- spinoke (ALW, notûle 119)

[candjî] crålantès biesses (reptiles)

dizi
sierpint
rogne
coloûte
vipere
cwate-peces
rogne d' aiwe

[candjî] glumiantès biesses (batraciens)

rinne (Rana rana)
crapåd
côrrece
clouctrê

[candjî] biesses å pates a mwints bokets (arthropodes, 8-12 pates)

grevesse
guernåte

[candjî] araegnidîs (arachnidae, 8 pates)

araegnes (ALW 8, notûle 157).
fåtcheu (ALW 8, notûle 160).
acaryidîs
- acaryins des matrasses
- tikets (boschets)
acares des rognes
- rogne do coir (Sarcoptes scabei)
- rogne des pates ås tchvås (Chorioptes)
- rogne del tiesse ås berbis
- rogne ås vatches
- rogne del linne (Psoroptes ovis)
- rogne ås tchéns (Demodex) (Demodex)