Pupsak

Èn årtike di Wikipedia.

On djouweu di grand pupsak escôswès

On pupsak, c'est èn instrumint d' muzike a vint, avou on saetch di pea pindou après, ene buze po shofler dvins eyet rimpli l' saetch, ey ene ou sacwantès ôtès buzes, ki l' air do saetch endè rexhe sins djoke po produre li muzike.

Li mot “pupsak” est bén cnoxhou dins l' payis d' Måmdey, Vervî et avårla. I pout eto esse eployî po on grand saetch di pea po mete di l' aiwe, avou ene golete po boere. Anatole Marchal endè djåze dins l' fåve des “cayôs do diale” (li bierdjî d' Mousnî) dins s' live “Å tins des nûtons”.

[candjî] Discrijhaedje

Les buzes ki produjhnut l' muzike polèt aveur, come po ene flûte, des trôs, k' on pout stoper ou nén, po candjî l' son.

I n' è pout aveur k' ene buze melodike (lomêye li chalumo, ou mwaisse buze), mins endè pout eto aveur deus, ene po tchaeke mwin (come avou l' zampogna itålyinne, par egzimpe), ou co deus adjermalêyes, ki les trôs sont stopés på prumî ou l' deujhinme dognon des doets (mezzued tunizyin par egzimpe); dins ç' cas les deus buzes sont a pô près les minmes ou avou des combinåjhons d' trôs diferinnes.

Li nombe di buzes a note unike, ou bourdons, pout candjî pår, di zero a troes l' pus sovint (nouv côps so dijh a l' octåve ou deus octåves pa dzo l' tonike del buze melodike).

Les pupsaks ont bråmint des cognes, mins les pus cnoxhous sont surmint les grands pupsaks escôswès, ki les redjimints militåres escôswès ont fwait cnoxhe long et lådje. Insi, cwand les Scôswès deliberént des veyes al guere 1940-1945, i djouwént voltî do pupsak tot-z î intrant

On les eploye copurade dins les payis gayels (Escôsse, Irlande, Payis d' Wales, Burtaegne) ou avou des raecenes gayeles (Galice), mins eto el resse del France et d' l' Espagne, Bulgåreye, Flande, Tunizeye et bén seur e Walonreye.

On vout ki ç' fouxhe l' Impire Romin k' åye sipårdou ces instrumints la.

[candjî] Sôres di pupsaks

Tchaeke payis, tchaeke môde, dit-st on ! C' est parey avou les pupsaks, k' ont des nos et des cognes ki candjnut d' on payis a l' ôte. Vo-z èndè ci sacwants :

Biniou kozh («vî pupsak» e burton, vî chal vout dire tradicionel) pupsak tradicionel del Burtaegne, c' est onk des pupsaks avou l' son l' pus hôt, les pus bassès notes do biniou sont al minme hôteur ki les pus hôtès notes do grand pupsak escôswès, par egzimpe.
Biniou braz («grand pupsak» e burton) on pupsak eployî el Burtaegne dispoy les anêyes 1950 k' est èn adaptaedje do grand pupsak escôswès.
Border pipe («pupsak del frontire» en inglès), li pupsak tradicionel del Nonne di l' Escôsse.
Cabrette, on pupsak di l' Auvergne, el France; avou on bourdon reglé al kinte, ene octåve å dzeu del fondamintåle del buze armonike.
Cornemuse du centre, on pupsak do Mitan del France, rifwait a pårti d' vî modeles wårdés ezès muzêyes.
Chabrette, on pupsak do Limousin.
Doedelzak (pupsak e neyerlandès), pupsak tradicionel del Flande; on l' voet dins sacwants tåvleas da Brughel.
Duda, pupsak di Hongreye.
Гайда (gayda), pupsak del Bulgåreye, ki l' saetch est fwait avou del pea d' gade, les bordons eyet mwaisse buze sont metous el plaece des pates eyet do hatrea del biesse.
Gaita, pupsak del Galice
Grand pupsak escôswès, c' est li pupsak di guere des årmêyes escôswesses, et did la, des pipe-band (ôrkesses di djouweus di pupsaks escôswès).
Mezoued, pupsak del Tunizeye.
Musette de cour, pupsak eployî å 15inme sieke el France, al cour do Rwè. Ci pupsak la esteut foirt sofistiké, la k' il aveut deus mwaissès buzes, po pleur fé deus melodeyes e minme tins, eyet nouv bourdons. Il esteut fwait d' ivwere. Li saetch, lu, esteut di soye brozdêye di fyis d' årdjint.
Musosac ou Muchafou, pupsak eployî el Hinnot, dins l' coine d' Ate (Arkegnere, Fraine-dilé-Anvegn...) et co pus lon el Flande disk' ås anêyes 1920. Ådjourdu, on ndè fwait co a Vervî. Gn a deus bordons et ene mwaisse buze, tertos e si bémol. Co djouwêye asteure tot costé el Walonreye.
Pipossa (li no vént di pipe en sac), c' est l' no d' on pupsak, asteure disparexhou, del redjon d' Boulogne-sur-Mer el France.
Pitit pupsak do Payis d' Wales, (Northumbrian pipe en inglès).
Pitit pupsak escôswès, c' est on pupsak fwait sol modele do ptit pupsak do Payis d' Wales, mins avou l' minme arindjmint des doets k' pol grand pupsak escôswès; i fourit diswalpé pa Colin Ross dins les anêyes 1980.
Uilleann pipe, li pupsak irlandès. Il a-st on foirt sûti djeu d' bourdons ås clés, ossu lomés regulateurs, k' end a 3 dins on full set, eyet co 3 bourdons normås, onk k' est a deus octåves pa dzo li fondamintåle del mwaisse buze.
Veuze, pupsak des fagnes del Burtaegne et del Vendée.

[candjî] Rotaedje d' on pupsak.

Bokets d' on pupsak

Sol foto chal a costé on pout vey les diferins bokets d' on pupsak (chal on grand puspak escôswès, mins c' est a pô près parey po tos les pupsaks):

mwaisse buze (en: chanter, fr: chalumeau),
saetch,
les stoks di buze (so des pupsaks k' i gn a, on-z a sacwants bourdons ou mwaisses buzes so on minme sitok);
shofla,
bourdons,
bourdon d' basse,
glissire d' acoird,
coirdeas (especifike do grand pupsak escôswès).

Li shofla a-st on ptit clapet po-z espaitchî l' air k' est ddja dins l' saetch di ragoler.

Tos les pupsaks ont pol moens ene mwaisse buze, ki permete di djouwer l' melodeye. L' adire inte deus sôres di pupsaks, c' est l' nombe di bourdons, i pout gn aveur des regulateus (sôres di mwaisse buze a clés k' on djouwe avou les pougnets) ou co d' ene deujhinme mwaisse buze, come c' est l' cas avou l' musette de cour.

Agritchîs sol saetch, sins trô po k' ça piede, gn a sacwants stoks di buze. Dins tchaeke sitok, on stitche ene buze.

So l' imådje chal pa dzeu, d' on grand pupsak d' Escôse, i gn a-st on stok po tchaeke buze, mins sol musette de cour i gn aveut-st on stok po les nouv bourdons, ey onk po les deus mwaissès buzes.

Li saetch est å pus sovint fwait d' pea, avou (å dvins) del hårpixh, po k' i n' piede nén. Mins on pout eto (come c' est l' cas pol gayda bulgåre) eployî ene vexheye.

Å djoû d' ouy, on ndè fwait eto avou des prodûts sintetikes ou do cawoutchou.