L'Aínsa

De Biquipedia

Iste articlo trata sobre ra bila de l'Aínsa, ta beyer atros empregos d'o termín se beiga l'Aínsa (desambigazión).

l'Aínsa
Embista cheneral sobre d'o bico antigo de l'Aínsa. Imachen cullita dend'o Castiello.
Comunidá autonoma	Aragón
Probinzia	Uesca
Redolada	Sobrarbe
Codigo postal	22330
Monezipio	l'Aínsa-Sobrarbe
Altaria	589 m.
Distanzia	119 km ent'á Uesca
Poblazión	1826 ab. (2005)

l'Aínsa ye una bila d'o monezipio de l'Aínsa-Sobrarbe, n'a probinzia de Uesca. A suya poblazión ye de 1295 abitans. Ye a seu d'o Conzello Monezipal d'iste monezipio e d'a capitalidát d'o Sobrarbe.

Ista fuella ye escrita en sobrarbés.

Fincau amán d'a Cruz Cubierta, puesto emblematico d'o país de Sobrarbe, á l'alto d'o Tozal d'a Cruz (591m), o cualo corona o castiello d'ista propia localidat, l'Aínsa ye ra bila més emblematica d'ista redolada, á més d'aber estau ra capital d'a redolada de sieglos entazaga.

O bico antigo s'alza á l'alto d'o punto de comberxenzia de l'Ara ent'a Zinca, á l'anglo estratexico d'as dos bals, e per ixo se-li alzaren murallas que encara pueden estar bisitadas á l'autualidat. Asinas, istoricament, luego d'a cayenzia de l'arredolada plaza de Boltaña, es amos musulmans d'a bila se'n diz que la fortificoren fendo prebisión que es cristians lis-en arrabeseban. D'ista batalla, que con es sieglos se n'ha feto meidat fantasía popular, á l'autualidat no se'n tienen guaires datos, pero d'aucorde con a falordia, estiere Garzi Ximeniz l'emprenzipador d'a reconquesta aragonesa talment astí.

Á ra parti baixa d'o lugar, l'antiga cruzera de camins que puyan ta l'alto Sobrarbe y as balles per una mán, y ent'es lugars de Broto y Torla per l'autra, autualment combertidas en carreteras, han dotau á iste lugar d'una importanzia cabal ent'a bertebrazión territorial d'o Sobrarbe dend'es tiempos istoricos, fendo que n'estiese condizional ra suya reconquesta cuan estió prenuta per es arabes en ro sieglo VIII. Ista parti d'o lugar ye an autualment se zentra tota l'autibidat economica d'o monezipio, pribau dende finals d'o sieglo XVI d'espazio ta creixer á ra suya parti alta, que remaneixere latent ent'o sieglo XX cuan o suyo despertar economico forzore ra construzión d'es nuebos bicos baixos de Partara (á redols d'a cruzera) y bico de Banastón á ra ripa este d'a Zinca, an se troban güei totas ixas botigas que ne fan de l'Aínsa ra capital economica de Sobrarbe.

Contenius 1 Istoria 2 Castiel 3 A Morisma 4 Conxunto Istorico-Artistico 5 Demografía 6 Fiestas 7 Enrastres Externos

[Editar] Istoria

Es orichenes de l'Aínsa como á nuclio poblazional no son esclaratos á l'autualidat, no aparix en documentes prebios ent'a epoca bisigotica, como sí que pasa con a bezina Boltaña, mes que se'n creye que probablement existiba ya en o lugar bela suerte de fortificazión o castiel prebio ta l'autual. Se'n sabe, no obstante, que d'aucorde con a falordia d'A Morisma, as mesnadas d'un nople local, clamau Garzi Ximeniz (anque aparix belas begadas como á Rei de Sobrarbe, ye poco probable que n'estiese á tal) dentroren á ro lugar bel maitín de l'añada 724, enferborius per a bisión d'una Cruz de fueco á l'alto d'una carrasca (con o tiempo, ista bisión pleguere ta estar cullida como á emblema d'o Sobrarbe), fendo reblar as guarnizions moras cuan muitos d'istes omes encara dormiban.

Ye también posible que en o trango d'ixa batalla, quedere destruyiu ro castiel ó fortificazión local, perque l'autual ye datada d'o sieglo XI á ra suya parti més antiga. Bels istoriadors consideran que, per cuentas d'aber-s'ie feto garra batalla, es sarradins no estioron establitos astí á denga, y per tanto, ixas istorias estarían erronias o producto de l'enaltazión popular d'es fetos istoricos. Autualment, luén d'ixas polemicas, se-bi zelebra toz es mesos de setiembre d'as añadas impars una representazión epica d'ixa batalla, clamada A Morisma.

As añadas meyebals estieren duras en l'Aínsa, como á muitos d'es lugars d'o meyo i baixo Sobrarbe, pero espezialment astí per estar a capital de l'alloras condau. O periglo constant d'enrestidas sarradinas fiere que es abitanz d'ixe premitibo lugar abioren d'alzar murallas ta rezerar as suyas casas, asinas como á fer belas enamplazions consecuetibas d'o castiello que no deixoren de fer-se dic'o sieglo XVII. Asinas, ra funzión cabal de l'Aínsa como á puesto zentral d'as grans bías flubials d'o Sobrarbe, feban que estiere a Bila d'a Zinca l'empresa més codiziada t'es enemigos de l'emerxent chunión cristiana d'es Perineus, y condizionoren l'establimento, con autras fortificazions d'a redolada como Abizanda ó Tronzedo, d'una rengla conxunta de puestos fortificaus, que ye clamada autualment como á Rengla d'Esfensas de Sobrarbe. A bila amurallada yera asinas conbiertient-se ent'o lugar més important d'ista aria, chustificant de bela forma a importanzia que aganeba cada begada més o Condau de Sobrarbe aintre d'a confederazión con o Reino de Nabarra que pleguere ta fer que estiere reconeixiu como á Reino ta estar añadas dimpués afechau ent'Aragón.

En l'añada de 1124, o rei Alifonso I O Batallaire, que se clameba t'er mesmo como á Rei d'Aragón, Sobrarbe y Ribagorza, dotó á ra bila d'o benefizio de Carta Puebla con parellanidaz ent'es Fueros de Chaca, ta millora d'o lugar. Asinas, s'encluyiban t'as posibilidaz de l'Aínsa las de poder fer mercau, cobrar dreitos de pontazgo, aduana y de trigar es suyos propios chustizias, garanziando asinas ra prosperid'at d'ista bila, una d'as més grans ya en ixa epoca, y més importanz de tot l'Alto Aragón, en una epoca en a cuala o Sobrarbe yera una d'as rexions més pobladas d'Aragón.

D'ixe mesmo sieglo XII en ye ra ilesia d'a bila, que estiere consagrada en l'añada de 1181 ta Santa María. Iste templo romanico tién una sola nao zentral, con un abside que tién un crismón d'o sieglo XI que se'n diz que bién d'a biella ilesia de San Salbador, autualment desapareixita, y an no se pued admirar garra obra artistica antiga perque desgraziadament estieren totas cremadas á ra guerra zebil con l'exzepzión d'una talla d'a birchen d'o sieglo XIV que estiere portada dend'o lugar de Tricás.

O templo tién, á més, un claustro (colexiata) que, como a pila bautismal d'o suyo altar, estiere alzato á mientres d'o sieglo XIII. En son carauteristicas, también, ras zinco arquiboltas d'a portalada prenzipal d'o templo y d'o güello d'a campana á l'alto d'o campanar, d'es cuos no se'n troban parellanz si que á d'autros templos perinenz d'Aragón y més que més, á Cataluña.

[Editar] Castiel

l'Articlo prenzipal sobre iste apartado ye Castiel de l'Aínsa.

Orichinalment només con una torriella defensiba de planta hexagonal, construyida en as primeras añadas d'o sieglo XI, ye posible que ra fortaleza teniere autras murallas ó edificazions auzesorias abantis d'a suya reforma baixo-meyebal, o encara que bi ebere un autro castiello anterior como suguesteba a falordia d'A Morisma. D'ixe premitibo castiel només se'n conserba a torre d'hommenaxe en o canto sud-ueste d'o rezinto, á mientres que as posibles murallas d'a mesma epoca han estau progresibament amagadas per as construzions posteriors y només se'n conserban belas trazas meyebals d'o sieglo XIV.

D'entre es sieglos XVI y XVII, baixo es reinaus de Felipe I y ro suyo fillo Felipe II (II y III de Castiella respeutibament) s'enzatere o proyeuto de fortificazión d'as mugas nortencas d'es Perineus con Franzia que afectoren o castiel d'a Bila d'a Zinca fendo-lo reformar (como autras fortificazions d'a redolada) ta combertir-lo en una ziutadela como ye conserbau á l'autualidat.

[Editar] A Morisma

l'Articlo prenzipal sobre iste apartado ye A Morisma.

A Morisma ye una representazión popular, con carauter festibo, d'a batalla epica que concarore as mesnadas de Garzi Ximeniz contra d'es musulmans de l'Aínsa en l'añada de 724. Feta per es abitanz d'a localidat, es suyos papers s'han manteniu inmutables dende fa sieglos encara que no eban estau escritos ent'a segunda meidat d'o sieglo XX, s'eban manteniu en a tradizión oral d'es ainsetans de sieglos entazaga. l'Antiguidat d'ista representazión se conoxigue que ye dend'o sieglo XV, cuan n'aparix una menzión t'es Reis Catolicos, anque no ye ent'o sieglo XVII cuan aparix una zitazión concreta, an se xifran es dineros que as Corts d'Aragón destinoren ta subenzionar ista escaienzia.

[Editar] Conxunto Istorico-Artistico

O bico antigo de l'Aínsa ye considerau Conxunto Istorico-Artistico prebilexiau per l'Unesco, y protexido per l'Estau Español. As carreras biellas, a muralla, a suya ilesia-colexiata, a plaza mayor, i es fosaus que antigament quedeban d'entre ista zaguera y ro castiel (perque as casas d'iste puesto estieren destruyidas en a Guerra de Suzesión) tién asinas ro prebilexio d'estar encluyidas en a rete d'as obras arquiteutonicas protexidas d'a Europa oczidental.

Dend'a Plaza Mayor d'a bila n'eixen dos carreras. Á ra dreita se troba a Carrera Mayor -ó Gonzalo I- (a trabiés d'una arcada) que tién arcadas entaltables como las de Casa Bielsa, que á més, tién, tres finestras dibiditas e un escudo familiar d'infanzons en a suya frontera. También se-bi troban Casa Fes y Casa Latorre con balconeras.

A carrera chica -ó d'a Santa Cruz- tién edifizios no tan importanz como á ra Carrera Gran, pero bela suerte més bonica per ra presenzia de flors en as suyas balconeras. Ista carrera confluyix con a carrera prenzipal d'a bila ent'a Plaza de San Salbador (an s'alzaba antigament una ilesia romanica), punte dend'an s'alcurza o camín ent'a Puerta d'afuera que yera l'antiga dentrada d'o lugar.

Amán dera ilesia, á més, se bi troba a clamada Portalada de l'Ospital, do sieglo XII, an bi eba á tiempes istoricos un ospital (cubillar) t'es peregrins. Iste edifizio desaparixere pues estar que engorxau per as autras construzions d'o bico.

[Editar] Demografía

Eboluzión demografica

1991	1996	2001	2004	2005
1.427	1.512	1.602	1.766	1.826

[Editar] Fiestas

• 19 de chinero, bispras de San Sebastián, emprenuda de fogueras.

• 20 de chinero, San Sebastián, festibidat d'ibierne.

• Primer cabo de semana d'os meses de setiembre d'es años impars; representazión d'A Morisma, de teyatro popular fendo representazión d'a batalla que se-bi librore á ro lugar á l'añada de 724 contra d'es sarradins.

• 14 de setiembre, Fiesta Mayor, fent honor ta l'Exaltazión d'a Santa Cruz.

[Editar] Enrastres Externos

• Conzello de l'Aínsa-Sobrarbe (en castellán)
• Villa de Aínsa (en castellán)
• "Ainsa" (en castellán)
• "La Morisma de Aínsa" (en castellán)
• l'Aínsa informazión (en castellán)
• Patrimonio Geologico (en castellán)
• Senderismo á l'Aínsa (en castellán)