Cê̤ṳ-iù
Lài-nguòng: Wikipedia
Cê̤ṳ-iù (自由), gāng-dăng gōng, cêu sê nè̤ng kó̤ siōng, kó̤ gōng, hĕ̤k-ciā kó̤ có̤ siŏh giông dâi-gié gì giók-é. Cê̤ṳ-iù sê nè̤ng dék gĭ-buōng gì guòng-lê, bĕk-nè̤ng mâ̤-sāi chák iâ mâ̤-sāi dŏk kó̤.
Mŭk-liŏh |
[Siŭ-gāi] Diék-hŏk
[Siŭ-gāi] Kuók-huăk buŏk-sók
Ĭ gì é-sé̤ṳ sê mâ̤ nguông hŭk-cṳ̀ng bĕk-nè̤ng. Ciā hìng-sék gì cê̤ṳ-iù gióng-lĭk diŏh dó̤i gó̤-ìng (hĕ̤k gùng-tā̤) ī-gĭk dó̤i ĭ gì kuàng-gīng gì huāng-káung gà̤-dēng: nguāi nâ ké̤ṳk guăng diē găng-lò̤, găk nguāi gì guòng-lĭk gâe̤ng kuàng-gīng diē-lié nguāi sê cê̤ṳ-iù gì, bók-guó nguāi mò̤ cê̤ṳ-iù pēu-nêng sê̤ṳ-sĭk. Cê̤ṳ-iòng huák-cáik iâ buŏk-sók ciā cê̤ṳ-iù: hùng-nó̤h nè̤ng dŭ mò̤ cê̤ṳ-iù buŏi (chŭi-iòng nàng-gă â̤-sāi hĕ̤k-ciā mâ̤-sāi ché). Ī-suói-ā Báik-lìng (Isaiah Berlin) nêng-ùi cī cṳ̄ng cê̤ṳ-iù sê "siĕu-gék cê̤ṳ-iù" (negative freedom): mò̤ siéh-nó̤h nó̤h làng lā̤ nguāi hèng-dông (dĕk-biék sê ké̤ṳk bĕk-nè̤ng). Ĭ gó kṳ̆-biék chók "cék-gék cê̤ṳ-iù" (positive freedom), sê bī nguāi có̤ sōng-sĕk kó̤ hèng-dông gì cê̤ṳ-iù.
"Cê̤ṳ-iù" ciā kēu-hô̤ sèu-sèu ké̤ṳk dò̤ lì diêu-huáng ìng-mìng gáik-mêng, có̤-huāng. Pī-ṳ̀-gōng Séng-gĭng Chók Ăi-gĭk Gé diē-lié gì Mò̤-să̤ liāng-dô̤ ĭ gì ìng-mìng liê-kŭi Ăi-gĭk, dáik diŏh cê̤ṳ-iù. Găk Mā-dĭng Lô-dáik Gĭng chók-miàng gì iēng-gōng Nguāi ô siŏh bĭk Máe̤ng diē-lié, ĭ īng-ê̤ṳng lāu Mī-guók ŭ-nù gì lìng-hùng-gŏ̤: "Gáu muōi cê̤ṳ-iù lāu! Gáu muōi cê̤ṳ-iù lāu! Gāng-siâ ciòng-nè̤ng gì Siông-dá̤ nàng-gă gáu muōi cê̤ṳ-iù lāu!"
[Siŭ-gāi] Nô̤i-sĭng cê̤ṳ-dê
Cê̤ṳ-iù iâ biēu-sê nô̤i-sĭng cê̤ṳ-dê (inner autonomy), hĕ̤k-ciā kóng-cié cê-gă gì nô̤i-buô sié-huóng. Cuòi bău-guăk â-dā̤ gūi bĭk kō̤-nèng gì dê̤ṳng-iéu-séng:
- Áng-ciéu lī-séng hèng-dông gì nèng-lĭk;
- Áng-ciéu cê-gă gì gá-dĭk-guăng hèng-dông gì nèng-lĭk;
- Áng-ciéu ciòng sié-gái gì gá-dĭk-guăng (bī-lâung Cĭng, Siêng gâe̤ng Mī); ī-gĭk
- Mò̤ sêu diŏh lī-séng iâ mò̤ sêu diŏh ṳ̆k-uông lì hèng-dông gì nèng-lĭk.
Găk Háng-sṳ̆ Sák-sṳ̆ (Hans Sachs) gì hié-kiŏk diē-lié, Gū Hĭ-lăk diék-hŏk-gă Dâ̤-ĕu-gṳ̆ng-nà̤ (Diogenes of Sinope) gâe̤ng Ā-lĭk-săng-dâi Dâi-dá̤ (Alexander the Great) gōng: "Nṳ̄ sê nguāi nù-chài gì nù-chài." Cī ôi diék-hŏk-gă ī-gĭng ciéng-iàng giăng-pá, ṳ̆k-uông, gâe̤ng găng-huō, dáng sê Ā-lĭk-săng-dâi gó găk lā̤ hŭk-sê̤ṳ cī piĕ ciō-nè̤ng. Chŭi-iòng ĭ cĭng-hŭk lāu nguôi-buô gì sié-gái, dáng-sê ĭ gó muôi cĭng-hŭk ĭ nô̤i-buô gì sié-gái. Dṳ̀ lā̤ cê-gă, hùng-nó̤h dŭ mò̤ nièng-ngài niông cê-gă kóng-cié nô̤i-sĭng sié-gái.
20 sié-gī ô cĭng sâ̤ céng-dê ông-dông-ciā ciĕ-tì cī cṳ̄ng hìng-sék gì cê̤ṳ-iù, pī-ṳ̀-gōng Nà̤-lò̤-sŏng Mâng-dáik-lá (Nelson Mandela), Séng-hṳ̀ng Găng-dê (Mahatma Gandhi), Là̤-háik Uā-là̤-să (Lech Wałęsa) gâe̤ng Uă-cṳ̀-lá-hŭ Hăk-mì-ī (Václav Havel), dēng-dēng.
[Siŭ-gāi] Céng-dê
Làng-sáik: Cê̤ṳ-iù; Uòng-sáik: Buáng cê̤ṳ-iù; È̤ng-sáik: Mâ̤ cê̤ṳ-iù
Céng-dê huâng-ùi nô̤i gì cê̤ṳ-iù sê bī biēu-dăk gó̤-ìng é-cé gì nèng-lĭk hĕ̤k giók-é. Céng-dê cê̤ṳ-iù bău-guăk cĭng sâ̤ cṳ̄ng-lôi, bī-lâung gáu-ṳ̆k cê̤ṳ-iù, cŭng-gáu cê̤ṳ-iù, ngiòng-lâung cê̤ṳ-iù, chók-bēng cê̤ṳ-iù, cĭk-huôi cê̤ṳ-iù, iè-dông cê̤ṳ-iù (hĕ̤k lṳ̄-hèng cê̤ṳ-iù), dēng-dēng.
