Lang kreyòl ayisyen
From Wikipedia
Lang kreyòl ayisyen se youn lan lang kreyòl ki baze sou lang franse paske genyen yon mas mo ladann ki soti lan lang franse. Men, sentaks, semantik, ak mòfoloji kreyòl ayisyen diferan anpil de franse. Kreyòl ayisyen (KA) se lang kreyòl ki gen plis moun ki pale li sou latè. Se lang natif natal tout Ayisyen ki fèt e ki elve ann Ayiti kote yo rele li Kreyòl. Lan dyaspora a, genyen plis pase yon milyon Ayisyen ki pale kreyòl. Genyen moun sa yo ki ap viv lan Amerik dinò (Etazini ak Kanada), lan Amerik disid (Venezwela ak Giyàn franse), lan Karayib la (Repiblik dominikàn, Matinik, Gwadloup, Bahamas), ann Ewòp (Frans), ak lan kèk peyi Afrik. Lan kominote ayisyen ki gen plis moun yo, tankou Nouyòk, Miyami, Monreyal, osnon Repiblik dominikàn, kreyòl ayisyen devlope anpil lan kontak li fè non sèlman ak lang peyi sa yo men tou ak varyete yo pale ann Ayiti. Pami tout kreyòl ki baze sou franse yo, se sou kreyòl ayisyen yo fè plis rechèch lan inivèsite. Kwak se sèlman yon ti ponyen Ayisyen ki pale lang franse, franse vin tounen ansanm ak kreyòl lang ofisyèl Ayiti depi lane 1987. Kreyòl ayisyen genyen yon òtograf ofisyèl depi 1980 e gen anpil ekriven ayisyen ki ekri liv enteresan sou diferan aspè esperyans ayisyen. Men n a tounen sou sa pi ta. Kounyè a, ann fè yon ti rezime istwa lang kreyòl ayisyen.
Contents |
[edit] Istwa
Sou plan istorik, li difisil pou nou bay presizyon sou ki lè kreyòl ayisyen parèt. Lan lane 1697, Franse yo ki tap viv ann Ayiti depi 1629, vin okipe ofisyèlman pati wès Sen Domeng. Ispayola se non tout zile a. Anvan 1697, se Panyòl ki te mèt tout zile a. Se apre Franse vin pran Sen Domeng vin genyen tout kondisyon yo pou yon kreyòl ki baze sou franse parèt: Franse yo kòmanse komès esklav e vin genyen nesesite pou kolon yo kominike avèk esklav yo. Se konsa lang kreyòl vin parèt. Dapre kèk istoryen, vè 1728, te genyen anviwon 50.000 esklav ak yon ti kras mwens kolon lan Sen Domeng, men ant 1740 e 1791 yo estime te genyen prèske yon demi-milyon Afriken ki tap travay kòm esklav lan jaden Sen Domeng yo. Yo te rele esklav ki te fèt ann Afrik yo “bosal”, men sa ki te fèt Sen Domeng yo, yo te rele yo “kreyòl”. Kreyòl ayisyen grandi lan kontèks jaden Sen Domeng yo, kote esklav afriken, ki te pale lang Niger-Congo yo, te antre an kontak avèk kolon franse ki te pale yon varyete franse ki diferan anpil de franse moun pale kounyè a epi esklav afriken sa yo eseye kominike avèk kolon franse sa yo. Tankou nenpòt ki lòt lang kretyen vivan pale sou latè, kreyòl ayisyen se yon sistèm lengwistik total ki gen pwòp règ pa li e ki pa depann de okenn lòt lang pou li fonksyone. Genyen 7 milyon edmi moun ki pale li ann Ayiti, e plis pase yon milyon lòt ki pale li lan dyaspora a. Kreyòl ayisyen pa franse mawon. Se yon lang diferan de lang franse, kwake gen anpil mo lan vokabilè li ki soti lan franse.
[edit] Premye tèks
Premye tèks nou konnen ki ekri an kreyòl ayisyen genyen anviwon 10 liy. Li te parèt lan yon liv ki rele Voyage d’un Suisse dans différentes colonies d’Amérique ki te pibliye an 1786. Moun ki te ekri liv sa a rele Justin Girod de Chantrans. Li te yon vwayajè suis ki te viv Sen Domeng ant mwa me 1782 e jiyè 1783. Men tèks sa a jan li te parèt lan liv de Chantrans an. Se te yon lèt yon jenn ti fanm esklav te ekri mennaj li pou li mande li padon paske mennaj la te konprann ti fanm lan ap ba li zoklo:
Moi étais à la case à moi; moi étais après préparer cassave à moi; Zéphir venir trouver moi, li dit que li aimer moi, et qu’il voulait que moi aimer li tout. Moi répondre li que moi déjà aimer mon autre et que moi pas capable d’aimer deux. Li dit moi, que li mériter mieux amour à moi que matelot à li. Moi répondre li, que li capable de mériter li mieux, mais que pas te gagner li encore. Li dit moi que li va gagner li, et tout de suite li faire moi violence…Ah, toi connais comment li fort! Juger si gagner faute à moi! Le ciel témoin, cher dombo, de l’innocence et de fidélité à moi.
Mwen te anndan joupa mwen, m tap pare kasav mwen; Zéphir vin wè mwen, epi li di m li renmen mwen, e li ta renmen mwen renmen li tou. Mwen di li mwen gen yon mennaj deja e mwen pa kapab genyen de mennaj. Li di mwen li merite lanmou mwen pi plis pase matlòt li. Mwen di li se posib men li poko genyen li. Lè sa a, li di mwen l ap vin pran li, epi san m pa atann li plonje sou mwen… Ou konnen jan nèg sa a gen kouray! Eske ou panse se fòt pa m! Bon Dye lan syèl la temwen, dombo cheri, mwen inosan e mwen se yon mennaj fidèl!
Malgre enpòtans istorik li, nou dwe li tèks sa a avèk anpil rezèv epi nou pa ta dwe konsidere li tankou yon bon echantiyon lang kreyòl moun te konn pale lan Sen Domeng lan epòk sa a. Girod de Chantrans se yon etranje ki te viv Sen Domeng pandan yon sèl lane epi li pa te konn pale kreyòl fen e byen.
[edit] Òtograf
Jiskaprezan, se sitou lan domèn òtograf gen efò ki fèt pou estandadize kreyòl ayisyen. N ap raple se lan lane 1980, vin genyen yon òtograf ofisyèl pou kreyòl ayisyen. Lan kesyon diksyonè, gen kèk bon diksyonè bileng angle-kreyòl ak franse-kreyòl, men poko genyen yon diksyonè kreyòl- kreyòl, menmsi sou yon plan pedagojik, li enpòtan pou ta genyen youn. Pou moun ki pale angle, genyen anpil bon liv deyò a pou aprann kreyòl ayisyen men genyen omwen 4 inivèsite ameriken ki anseye klas kreyòl. Laplipa lengwis ki etidye kreyòl ayisyen admèt li gen 3 manman dyalèk: dyalèk lan Nò : se varyete moun pale lan Kap Ayisyen ki reprezante dyalèk sa a; dyalèk lan Sant lan: se varyete moun pale lan Pòtoprens ak lan zòn Pòtoprens ki reprezante dyalèk sa a; epi dyalèk lan Sid: se varyete moun pale lan zòn vil Okay ki reprezante dyalèk sa a. Varyete moun pale lan Nò a sanble se li menm ki mwens sanble ak kreyòl majorite Ayisyen pale, akoz de kèlke diferans li genyen sou plan leksikal ak sou plan sentaksik. Varyete moun pale lan Sant lan sanble se li menm ki gen plis prestij pou rezon politik, ekonomik, e kiltirèl, men paske gen anpil moun ki kite pwovens pou vin viv Pòtoprens, fwontyè ki separe dyalèk yo vin pi flou e anpil Ayisyen pale alèz 2 dyalèk.
[edit] Edikasyon
Sou plan inivèsitè, etid kreyòl yo devlope anpil. Genyen seksyon etid kreyòl lan plizyè depatman lengwistik inivèsite ewopeyen ak inivèsite lan Amerik dinò. Lan inivèsite sa yo, kreyòl ayisyen se youn lan kreyòl atlantik yo lengwis yo plis etidye. Pati lan kreyòl ayisyen lengwis sa yo etidye pi plis se sentaks e teyori lengwistik yo plis itilize pou yo fè rechèch sa yo se teyori lengwistik ki rele gramè jenerativ. Chak ane, depi fen ane 1970 yo, genyen omwen yon tèz doktora sou yon aspè enpòtan lan yon lang kreyòl (ayisyen osnon yon lòt kreyòl) yon etidyan prezante lan yon inivèsite Ewòp osnon Amerik dinò. Fòk nou pa bliye mansyone 2 michan revi sou kreyolistik: lan domèn kreyòl ki baze sou franse yo, genyen revi ki rele: Etudes Créoles. Se ann Frans yo pibliye revi sa a e li parèt 2 fwa chak ane; lan domèn kreyòl ki baze sou angle yo, genyen revi ki rele: Journal of Pidgin and Creole Languages. Se lan peyi Olann yo pibliye revi sa a e li parèt tou 2 fwa chak ane.
Depi kèk lane, kreyòl ayisyen rive entegre sistèm lekòl vil tankou Nouyòk, Miyami, Boston. Dapre kèk otè ki fè rechèch sou kesyon an, genyen omwen 30.000 elèv ayisyen ki enskri lan lekòl piblik vil Nouyòk la. Kreyòl ayisyen se katriyèm lang etranje yo pale e anseye lan sistèm lekòl piblik vil Nouyòk la, apre lang panyòl, lang ris, ak lang chinwa. Lan tout nivo lekòl, keseswa lan nivo primè, osnon lan nivo segondè, genyen klas kote yo anseye lang kreyòl ayisyen ak matyè tankou matematik, syans, istwa an lang kreyòl ayisyen. Deplizanpli, gen anpil elèv ayisyen ki antre lan klas sa yo , espesyalman elèv ki fèk soti Ayiti, men pwofesè yo pa genyen ase michan tèks literè an kreyòl pou anseye timoun yo literati, lekti, kominikasyon, menm jan pwofesè ameriken yo genyen kantite tèks literè ann angle, lè y ap fè klas literati pou elèv ameriken. Otorite lan lekòl Nouyòk ta dwe fè yon gwo travay pou devlope michan tèks literè an kreyòl pou elèv ayisyen (yo ta kapab menm kòmanse tradui kèk bon liv ki genyen lan kantite literati ayisyen ki ekri an franse).
[edit] Literati
Sou plan literè, Kreyòl ayisyen te pran yon lòt dimansyon lan mitan ane 1970 yo lè ekriven Franketièn te pibliye premye woman li an kreyòl, Dezafi. Majorite kritik literè ki pale kreyòl te mete chapo ba devan liv sa a. Pa te genyen lòt bon liv konsa ki ekri apre Dezafi. Te genyen kèk bon liv pwezi ansanm avèk kèk bon pyès teyat , men nou pa jwenn oken chedèv tankou Dezafi. Se posib gen kèk ti pwoblèm pou rive kreye yon rejis literè presi pou Kreyòl ayisyen e lan sans sa a, woman Dezafi a ta kapab yon eksepsyon. Pandan lontan, Kreyòl ayisyen te rete yon lang oral sèlman; moun te itilize li sitou lan sitiyasyon enfòmèl e pou kominikasyon yo fè toulejou. Anpil Ayisyen ki bileng te konn vire sou franse osnon sou angle si kesyon y ap diskite a te yon kesyon ki fòmèl osnon si yo pa t konnen byen moun ki ap pale avèk yo a. Men depi kèk tan, nou konstate pa gen baryè ankò pou lang kreyòl la. Ayisyen sèvi ak li lan tout nivo konvèzasyon, pou tout sijè diskisyon y ap fè. Men antre kreyòl ekri lan tout domèn espresyon Ayisyen chwazi vin kreye nouvo pwoblèm paske ekriven ayisyen yo dwe jwenn kounyè a yon lòt retorik, yon lòt estrikti ki pa depann antyèman de kontèks la e de lè moun lan ap pale a.
[edit] Alfabèt
[edit] Konsòn yo
| b | ch | d | f | g | h | j | k | l |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| [b] | [?] | [d] | [f] | [g] | [h] | [?] | [k] | [l] |
| m | n | ng | p | r | s | t | v | z |
| [m] | [n] | [?] | [p] | [r], [w] | [s] | [t] | [v] | [z] |
| ui | w | y |
|---|---|---|
| [wi] | [w] | [j] |
[edit] Vwayèl yo
| a | e | è | i | o | ò | ou |
|---|---|---|---|---|---|---|
| [a] | [e] | [?] | [i] | [o] | [?] | [u] |
| an | en | on | oun |
|---|---|---|---|
| [?] | [?~] | [?~] | [un] |
[edit] Dyakritik yo
[edit] Ofisyel
| aksan grav ` |
|---|
| àèò |
[edit] Lòt òtograf
- é
aksan egi
- ä
trema itilize nan mo kòm avwän, pän, krän
- ê, ô
sikonflèks raman itilize, petèt nan ô, anmwêy (vwayèl long)
Kreyòl ayisyen-an, lè li ekri avèk aksan egi, mete aksan prèske sou tout e La Foua ki pa pran yon lòt aksan. Pa ekzanp, men kijan kèk mo t’ap ekri ak aksan egi: fété, prété, gadé, kalité, gaté, elatrye.
Lòt rezon-an, y ak w kenbe kreyòl la afrikanize. Nouvo mo ki antre nan lang kreyòl la se pa mo ki soti nan langaj afriken; tipikman, yo se mo ki soti nan lang fransè, anglè, panyòl, oubien kèk lòt lang romans.
Pou yon final apròch sou tretman e aksan egi, kèk moun trete kreyòl la kòmsi l ekri avèk aksan egi sou tout e (ki pa pran yon lòt aksan), men limite enployman e aksan egi sèlman kote l nesesè. Nan sitiasion sa, moun sa te ka ekri kèk mo konsa : Ayisien, bien, pie, die, ansien, trant-e-en, Panaméen, Kaymitéen. Konpare a Ayisyen, byen, pye, dye, ansyen, trantenyen, etc.; donk, limite kantite y itilize pa fraz.
[edit] Lis Swadesh
| mwen |
| ou |
| li |
| nou |
| nou |
| yo |
| sa |
| sila |
| isit |
| la |
| kimoun |
| kisa |
| kikote |
| kan, kilè |
| kòman, kijan |
| pa |
| tout |
| anpil |
| kèk |
| trepe |
| lòt |
| youn, en |
| de |
| twa |
| kat |
| senk |
| gran |
| long |
| laj |
| epè, pwès |
| lou |
| piti |
| kout |
| etwat |
| fen |
| fanm |
| nonm |
| moun |
| pitit, timoun |
| fanm |
| mari |
| manman |
| papa |
| zannimo |
| pwason |
| zwazo |
| chen |
| pou |
| koulèv |
| vè |
| pyebwa |
| forè |
| baton |
| fwi |
| grenn |
| fèy |
| rasin |
| ekòs, po |
| flè |
| zèb |
| kòd |
| po |
| vyann |
| san |
| zo |
| grès |
| ze |
| kòn |
| lake, ke |
| plim |
| cheve |
| tèt |
| zòrèy |
| zye |
| nen |
| bouch |
| dan |
| lang |
| zong |
| pye |
| janm, pye |
| jenou |
| men |
| zèl |
| vant |
| zantray |
| kou |
| do |
| tete, sen |
| kè |
| fwa |
| bwè |
| manje |
| mòde |
| souse |
| krache |
| vomi |
| soufle |
| respire |
| ri |
| wè |
| tande |
| konnen |
| panse |
| santi |
| pè |
| dòmi |
| viv |
| mouri |
| tiye, touye |
| goumen, batay |
| chase |
| frape |
| koupe |
| separe |
| pike |
| grafouyen |
| fouye |
| naje |
| vole |
| mache |
| vini |
| blayi |
| chita, chita |
| leve, kanpe |
| vire |
| tonbe |
| bay |
| kenbe |
| sere |
| frote |
| lave |
| siye |
| tire |
| pouse |
| voye, jete |
| mare |
| koud |
| konte |
| di |
| chante |
| jwe |
| flote |
| koule |
| glase |
| anfle |
| solèy |
| lalin |
| etwal |
| dlo |
| lapli |
| rivyè |
| lak |
| lanmè, loseyan |
| sèl |
| ròch |
| sab |
| pousyè |
| latè |
| nuaj |
| bwouya |
| syèl, lesyèl |
| van |
| nèj, lanèj |
| glas |
| lafimen |
| dife |
| sann |
| boule |
| chemen, rout |
| mòn, montay |
| rouj |
| vè |
| jòn |
| blan |
| nwa |
| lanuit |
| jou |
| ane |
| cho |
| frèt |
| plen |
| nouvo, nèf |
| vye, aje |
| bon |
| move |
| pouri |
| sal |
| dwat |
| ron |
| file, koupe |
| defile, febli |
| lis |
| mouye |
| sèk |
| kòrèk |
| akote, pre |
| lwen |
| dwat |
| gòch |
| a |
| nan, andedan |
| ak, avèk |
| ak, epi, e |
| si |
| paske, akòz |
| non |
Categories: Lang | Ayiti
