Zimanê kurdî

Zimanê kurdî zimanek ji şaxê Zimanên Îranî yê bakûrê rojava yê Zimanmalbata Hind û Ewropî e. Piranî ya xelkî li Kurdistanê bi vî zimanî diaxivin û zimanê dayîkê yê piraniya kurdan e.

Çend devokên Kurdî hene. Kurmancî li bakur û rojavayê Kurdistanê, soranî li başûr û rojhilatê dihêt bikaranîn. Kurmancî bi piranî bi tîpên latînî dihêt nivîsîn û soranî bi tîpên erebî. Piraniya kurdan li seranserî cîhanê bi kurmancî diaxivin.

Devokên din kurmançkî, Hewramanî û feylî ne. Kurmançkî/Zazakî û Hewramanî carna jî wekî zimanên xweser dihên dîtin.

Tabloya Naverokê

1 Zimanê Kurdî
2 Helsengandina zimanê kurdî li gel zimanên Hîndû-Ewrûpî yên din:
3 Zareveyên Kurdî
4 Kod
5 Rêzimana kurdî
6 Rûpelên girêdayî
7 Çavkanî
8 Girêdanên derve

[biguherîne] Zimanê Kurdî

Ji ber ko zimanê Kurdî zimanê gelekî bindesthîştî ye, îmkanên pêşdexistina sazî yên neteweyî nebûne û ji aliyê lêkolîn, lêgerîn, pêşxistina ziman û çandê, hebûnên civakî û dîrokî ve bêpar maye. Zimanê Kurdî têra xwe nehatiye lêkolînkirin û dewlemendiya wî nehatiye eşkerekirin. Sazî û dezgehên ko karibin vî zimanî pêş biêxin, bi taybetî li hundurê welatî firsenda avabûnê nedîtine. Ji aliyê lêkolîn û lêgerînê ve zimannasên pispor yên bikêrhatî negihîştine. Hindek ronakbîrên ko bi îmkan û hewldanên xwe yên şexsî xwestine derkevin meydanê jî hergav rastî tehdîda dewletên serdest û zordar bûne.

ji ber vê yekê, lêkolînên li ser zimanê Kurdî, heke em rewşa îstisnaî ya Kurdistana Îraqê negrin ber çavan, bi xebatên van çend ronakbîran hatiye kirin û jixwe wan jî lêkolînên xwe li derveyî welatî kirine. Li Kurdistana Îraqê, ji ber vê serbestiya nisbî ya çandî ko encama têkoşîna neteweyî ya bêwestan û bênavber bûye û piştre jî, ji ber wê îmkana otonomiya mehdûtkirî ya berhema şerê salên 1960'an, li vê perçe ya Kurdistanê, wisa lê hatiye ko hejmara ronakbîr û saziyên ko li ser zimanê kurdî xebat kirine, ta dereceyekê zêdetir bûne. Li vê perçeya welatî mirov dikare behsa hin xebatên hêja bike.

Ji bilî van tiştên ko li ser zimanê Kurdî hatine nivîsîn, berhemên hin rojhilatnas, zimannas, gerrok û mîsyonerên biyanî hene. Ji xeynî vê, divê em xebatên wan dewletên ko Kurdistan bindest kirine û yên hin derûdorên ko hin hesabên wan li ser Kurdistanê hene jî nîşa bidin. Ev xebatên wiha yên li ser zimanê Kurdî ne bi armanca zanistî, lê bi ya siyasî, hatine kirin. Ewan ne ko xwestine rastiyên zanistî derxin holê, lê xwestine îdîa û safseteyên ko xizmeta mexsedên wan ên siyasî dikin li nav gelî belav bikin. Dewleta Tirk ji ber ko heta roja îro hebûna gelê me înkar kiriye, muhawele kiriye ko Kurdan wekî perçeyekê ji qewmên Tirk ên Asya ya Navîn bide nîşandan. Li ser zimanê Kurdî jî îdîa kiriye ko ev ziman, zimanê civakeka Tirknîjad (Tirkên çiyayî) e û di netîceya asîmilasyonê da bûye zimanekî destkir (sunîî) ko ji çend hezar peyvên Erebî, Farisî û Tirkî pêkhatiye.

Misyonerên biyanî jî gelek caran ji ber mexsedên siyasî yên li gor berjewendiyên welatên xwe û hin caran jî ji ber çavdêrî û lêkolînên xwe yên gelek seran seri(sethi) bi şaşî nivîsîne ku Kurdî ne zimanekê serbixwe ye û devokeka Farisiya kevin an jî ya nuh e. Hijmara yên ku li ser zimanê Kurdî tehlîl û şiroveyên şaş ên qestî kirine yan jî bi nezanîn şaş çûne ji yek,du kesan ne zêdetir e, lê ji alîyê devokên zimanê Kurdî de hejmara kesên ku bîr û baweriyên cuda-cuda nivîsîne û pêşkar kirine gelek zêde ne.

Li aliyê din, divê em rastiyekê jî qebûl bikin ku herçî lêkolînên niyetpak û zanistî bi hejmara xwe gelek kêm bin jî, ew bi xwe jî li ser zimanê Kurdî gihîştine bîr û baweriyên newek hev. Ji vî alî de jî nezelaliyek heye.

Tevî hemû dijwarî, nezelalî û kêmasiyên lêkolînên ko li ser fonolojî (dengzanî), morfolojî û sîntaksa zimanê Kurdî hatine kirin, nîşan dane ku zimanê Kurdî, zimanekê serbixwe yê xwedî dîrokeka taybetî ya pêşveçûnê ye û vê rastiyê di warê zimannasîyê de xwe daye qebûlkirin.

Li gorî vê, zimanê Kurdî zimanekî Hîndû-Ewrûpî ye, dikeve nav şaxê zimanên Îranî û di vir de jî, ji desteka Îraniya Bakurê Rojava dihêt hesabkirin. Her wekî tê zanîn, zimannasan di encama lêkolînên li ser zimanên dinyayê de, li gor nêzîkbûn an dûrbûna zimanan li ser esasê reh û rêçik û yên gelek aliyên din ev ziman ji hev veqetandine. Li goreyî hin zimanan, hin zimanên din nêzî hev dîtine û ew di malbateka zimanî de hesibandine. Zimanên dinyayê dabeş dibin ser van malbatên zimanan:

Zimanê kurdî û rewşa zagonî, sor=zimanê fermî

Zimanmalbata Hind û Ewropî
Zimanmalbata Samî: Erebî, Îbramî û Aqadî dikevin nav malbatê.
Zimanmalbata Bantû: ji hin zimanên Afrîka Başûr û ya navîn pêktê.
Zimanmalbata Çînî: Ji zimanên Çînî û Tîbetî pêk tê.
Zimanmalbata Ural-Altayî: Di vê malbatê de zimanên Fînî, Macarî, Estonî, Uygurî, Samuyetî, Tirkî, Moxolî û Manoûyî cihê xwe digrin.

Malbata zimanên Hîndû Ewrûpî ya ku Kurdî jî têda ye, bi navê Asya û Ewrûpa dibe du beş.

Beşa Ewrûpa, bi navê zimanên Cermenî, yên Latînî û yên Slavî dibe sê şax.

Di şaxê zimanên Ermenî de Swêdî, Norwecî, Danîmarkî û Îslandî hene ku ev zimanê Îskandînavî ne. Pişt re Flamanî, Almanî û Îngilîzî jî di vî şaxî de ne. Zimanên Latînî ji; Portekîzî, Îspanyolî, Fransî, Îtalî û Romanî pêk tê.

Di şaxê zimanên Slavî de jî, Rûsî, Ukraynî, Bulgarî, Sirbî û Lehî (Polonî) hene. Herweha, Yunanî, Arnawutî (Albanî) Lîtwanî, Keltî û Baskî ji dikevin beşê Ewrûpa yê Malbata Zimanên Hîndû-Ewrûpî. Di besê Asyayî yê malbata zimanên Hîndû-Îranî dabeş dibe li ser esasê zimanên Hîndî û yên Îranî. $axê Hîndî, ji Sanskrîtî, Sindî, Urduyî, Hindiya Îroyîn, Biharayî, Bengalî, Marasî, Kûoûrayî, Pencabî û Senegalî pêk tê.

Di şaxê zimanên Îranî de jî Farisiya Kevin (ji wê jî Farisiya Navîn yan Pehlewî, ji Farisiya Navîn, ji Farisiya Nuh), Avestayî, Sogdî, Belûcî, Peştûyî, Osetî û Kurdî hene. Zimanên Îranî ji alî avabûna rêzimanî dibin çar beş: Kurdî di grûba Îraniya Bakurê Rojava û farisî di grûba Îraniya başûrê rojav de ye. Zimanên dinyayê ji alî avabûna xwe jî di bin sê beş.

Zimanên Yekkîteyî: Zimanê Çînî û Tîbetî ji vê grûbê ne.
Zimanên dûvgir: zimanên Tirkî, Fînî û Macarî di vê grûbê de ne.
Zimanên tewangbar: Zimanên Hîndû-Ewrûpî û yên Samî di vê grûbê de ne. Li gor vê dabeşkirinê, zimanê Kurdî dikeve grûba zimanên tewangbar.

[biguherîne] Helsengandina zimanê kurdî li gel zimanên Hîndû-Ewrûpî yên din:

انگلیسی English	(Almanî) آلمانی Deutsch	(Farsî) فارسی Persian	کوردی Kurdî
very	sehr	(xêylî) خیلی	Zor/fre
woman	frau	(zen) زن	jin
drop	tropfen	(çekîden) چکیدن	drop/dlop
short	kurz	(kutah) کوتاه	kurt/kin
great	groß	(bozorg) بزرگ	gewre/gir
hope	hoffen	(omîd) امید	hîwa/hêvî
moon	mond	(mah) ماه	mang/meh
earth	erde	(zemîn) زمین	herd/erd
evening	abend	(esr) عصر	êvar
honey	honig	(esel/engebîn) عسل/انگبین	henguyn/hingiv
beautiful	schön	(zîba) زیبا	ciwan/bedew
here	hier	(înca) اینجا	êre/vir
iron	eisen	(ahen) آهن	asin/hesin

[biguherîne] Zareveyên Kurdî

Zimanê Kurdî yê ku li ser axeka fireh tê axaftin, ji gelek lehoeyan pêk tê. Tiştên ku li ser lehoeyên kurdî hatine nivîsîn û axaftin gelek ji hev cuda ne. Di vî warî de meriv rastî tesbîtên ji hev gelek cihê û agahdariyên zêde têkilhev tê. Ji ber ku gelek caran navên lehce, herêm, eşîr, dîn û mezheban tên têkilhevkirin, di ber oavkaniyekê de, ji bo lehcan meriv dikare rastî navekî cihê bê.

Hin kes hene ku van hersiyan wek lehceyekê dihesibînin û dibêjin ku ev şêweyên lehceyeka zimanê Kurdî ne. Hinekan jî ew wek zimanên cuda yên serbixwe qebûlkirine. Kesin hene ku hersiyan; wek lehceyên cuda yên zimanê Kurdî dihesibînin û hin jê jî ya duduyan (Lurrî) li dervayî zimanê Kurdî dibînin.

Lurriya ku bi navê Lurriya Pioûk û Lurriya Mezin dabeş dibe, hin kes jî hene ku Lurriya Mezin lehceyeka Kurdî qebûl nakin (di nav van de hin kes, wê wek lehceyeka zimanê Farisî dibînin, hin jî wê wek zimanekî bi serê xwe nîşan didin) lê Lurriya Pioûk wek lehceyeka zimanê Kurdî qebûl dikin.

Meriv nikare bêje ku li ser lehceyan têra xwe lêkolîn û lêgerîn hatine kirin û netîcên zelal ji alî van ve bi her awayî hatine bidestxistin. Em ê li vê derê li gor oavkanî û wesîqeyên bin destê xwe cih bidin hin dîtinan û şemayekê diyarbikin ku li gorî me ya herî nêztir a rastiyê ye.

[biguherîne] Li gora Şeref Xan

Di warê lehceyên Kurdî de kevintirîn oavkanî, Şerefnameya Şeref Xan e. Seref Xan di vê esera xwe de wiha dinivîse.

"Eşîr û civakên Kurdan, ji alî ziman, adet û rewşa civakî ve bi ser oar beşan de dabeş dibe:

Beşê yekê, Kurmanc
Beşê duduyan, Lor (Lurr M.C.)
Beşê sisiyan, Kelhur

Heger, em vê tesbîta Şeref Xan nehesibînin, lêkolînên li ser lehceyên Kurdî heta nîvê pêşîn ê vê sedsala me, di esasî de ji alî biyaniyan ve hatine kirin. Di vê meselê de takeîstisna, ew broşura Mela Mehmûdê Bayezîdî ye ku di 1858`an de ji bo Aleksander Jaba; konsolosê Rûsya Qeyserî yê Erzurûmê amade kiribû û ji ferhenga Sêwa Hekarî û ya Rewendî ya hevberkirî pêk hatibû. Mela Mehmûdê Bayezîdî, di destpêka vê broşurê de, berî ku ji alî rêzimanî ve li ser hin xalan raweste, dide diyarkirin ku zimanê Kurdî jî ji ber ferqîtiyên herêmî û eşîrî xwediyê lehceyên cuda ye. "mesela" dibêje,

"Kurmanciya ahaliyê Wanê, Mûşê, Bayezîdê û Qersê û Kurmancên bi ser Rûsya û Îranê ve û zimanê ahaliyê Botan, Hekariyan, Hemedanê, Simtî(?)yê, Diyarbekirê, Mûsilê, heta bigihê hudûdê Bexdayê (ku ji herêmên Silêmanî û Şarezorê û ji taîfên Zerza, Mukrî, Bebe û Bilbasan pêk tê) ji hev cuda ne" (4)

Mela Mehmûdê Bayezîdî di vê xebata xwe de, Kurdî bi navê Kurmancî bi nav dike, wek lehce jî behsa navê Botan, Hekarî û Rewendî dike û di ferhenga xwe ya hevberkirî de jî şêweyên Hekarî û Rewendî hevberî hev dike.

G. Givrinlîyê ku di salên 1836-1837`an de çend meqale li ser ziman û etnografya Kurdan belav kirin, zimanê Kurdî, bi navê Kurdiya jorîn û ya jêrîn dike du beş. Li gor Givrimlî Kurdiya jorîn ji Mukrî, Hekarî, Şikakî û Bayezîdî, Kurdiya jêrîn jî ji Lurrî, Gelhurrî, Lekî pêk tê. (5) Peter Lench jî di xebata xwe ya bi navê "Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nardchöldaer", (Petersburg, 1857-1858) de zimanê Kurdî bi ser lehceyên Kurmancî, Kelhurî, û Lurî dabeş dike. (6) Yek ji wan lêkolînerên zimanê Kurdî; Oskar Mann, Kurdî bi navê Kurdiya Rojava, ya Rojhilat û ya Başûr dike sê beş. E. B. Soane, di esera xwe ya bi navê "Grammar of Kurmanji or Kurdish Language" (London, Luzak and Company, 1913) de zimanê Kurdî, beşî bi ser sê lehceyan kiriye û ji her du lehceyên pêşîn re gotiye lehceyên bingehîn. Dabeşkirina Soaneyî wiha ye:

Kurmanciya Jorîn
Kurmanciya Jêrîn

[biguherîne] Li gora Ziya Gökalp

Di tehqîqa cara pêşîn a rapora xwe de Ziya Gökalp dibêje zimanê Bextiyarî dikare iltîhaqî Soranî û zimanê Kalhûrî jî iltîhaqî Gûranî bêkirin. Lê di tehqîqa cara dawîn de vê yekê tashîh dike û dinivîse ku

"bi şahidiya Şerefnamê tê famkirin ku zimanê Bextiyarî dioe ser Lurrî û zimanê Kalhurî jî dioe ser Soranî".(12)

Ziya Gökalp di tehqîqa xwe ya cara pêşîn de dinivîse ku

"Heke em zimanên Gûranî, Bextiyarî û Kelhurî veder kin (veqetînin) di destê me de oar zimanên serbixweyiya wan diyar, dimîne: Kurmancî, Soranî û Lurî" (13) Loma jî tê famkirin ku Kurd ne qewmek, lê oar qewm in û Kurdî jî dabeşî bi ser çar zimanên wiha dibe ku mensûbên van zimanan qet ji hev tê nagihên. Ev çar ziman ev in: Zimanê Kurmancî, Zimanê Soranî (Bahdînî, Kalhurî), Zimanê Lurî (Bextiyarî, Feylî)" (14)

Ziya Gökalp di wê xebata xwe ya binavkirî de wiha dinivîse:

"Xwediyên van heroar zimanan ji zimanên hev tê nagihên. Ji alî serf, nahw û luxet ve ferqeka mezin di navbera wan de heye. Ferqên navberê jî ne ferqên lehceyî, lê yên zimanî ne. her zimanek ji van her oaran ji alî zimannasî ve zimanê serbixwe ye. Her yek jî ji gelek lehceyan pêk tê. Tevî vê jî ev her çar ziman bi tevayî ne dûrî hev in jî. Hemî şaxên Kurdîyeka kevin in ku meriv dikare bi navê "Kurdiya Qedîm" bi nav bike. Têkiliyên navbera zimanên Neo-Latînî û Latînî çi bin, yên navbera Kurdiya Qedîm û van Kurdiyan jî ew in." (15)

Ziya Gökalpê ku lêkolînên wî li ser eşîrên Kurda ne li ser "lehceyên" Kurmancî jî radiweste: "Hê bi tetqîqeke ilmî nehatiye derxistin ku zimanê Kurmancî dabeşî bi ser oend lehceyan dibe. Lê gava Ahmedê Xanî di kitêba xwe ya bi navê Mem û Zîn de behsa lehceyên ku bi kar tîne dike, di beyta jêrîn de navê sê lehceyan dijmêre. "Bohtî û Mehmedî û Silîvî Hin lal û hinik ji zêr û zîvî" (16) Li gorî vê, Ziya Gökalp jî Kurmancî bi navê Bohtî, Mehmedî û Silîvî dike sê beş û eşîr û herêmên ku bi van "lehceyan" diaxivin dihejmêre.

Zanayê Kurd Tewfîq Wehbî, di mesela lehceyên Kurdî de wekî Soane difikire (17). Nivîskarê binavûdeng Alaeddîn Seccadî, di esera xwe ya bi navê Destûr û Ferhengî Zimanî Kurdî, Erebî û Farisî de, dibêje ku "di zimanê Kurdî de du lehce hene" û wiha didomîne: "Lehca 'Botan' a ku îro jê re 'Bahdînî' tê gotin. Kurdên Tirkiyê û Suriyê û yên qezayên Mûsilê bi vê lehceyê diaxivin. Ya duduyan jî lehceya 'Mukrî' ya ku îro jê re 'Soranî' tê gotin. Kurdên din, yanî Kurdên bakurê rojhilat û rojhilatê Iraqê û yên Ardelan û Mukriyan bi vê lehceyê diaxivin" (18)

[biguherîne] Li gora Kemal Fûad

Dr. Kemal Fuad “ ku li ser edeb û zimanê Kurdî xebatên wî yên hêja hene, zimanê Kurdî dabeşî lehce û şêweyên jêrîn dike:

1- Kurdiya Rojava (ku hin ji vê re dibêjin Kurmanciya jorîn -bakur-)
a- Afrînî,
b- Cizîrî û Botanî
c- Sincarî
o- Badînî
d- Hekarî
e- kakî

2- Kurdiya Rojhilat (ku hin ji vê re dibêjin Kurmanciya Xwarê -başûr-, hin jî dibêjin Kurdiya Navendî)
a-Soranî
b-Silêmanî
c-Mukrî
o-Sineyî

3-Kurdiya Başûr
a-Xaneqînî
b-Feylî
c-Kirmanşanî
o-Lekî
d-Kulgayeyî
e-Kelhorî
ê-Perewendî

Dr. Kemal Fûad bi rexnegirî dibêje ku wê lehceya ku ez jê re Lehceya Başûr dibêjim hin kes wê bi navê Lurrî bi nav dikin. Ew tenê wan lehceyên ku li Loristana Mezin tên axaftin wek lehceyên Lurr qebûl dike û wan wek lehceyên Kurdî qebûl nake. Dr. Kemal Fûad rexne li wê yekê digire ku oima ji hin lehceyên ku di hin çavkaniyan de wek Lurrê Pioûk derbas dibin ji wan re Lurrî tê gotin. Ew wan di nav lehceyên Kurdiya Başûr de dihesibîne (19).

[biguherîne] Li gora Fûad Heme Xurşîd

Fûad Heme Xurşîd, di xebata xwe ya bi navê Zimanî Kurdî, Dabeşbûnî Cografyayîy Diyalêktekanîy de lehceyên Kurdî bi vî awayî dabeş dike:

Kurmanciya Bakurî
1. Bayezîdî
2. Hekarî
3. Botanî
4. Şemdînanî
5. Behdînanî
6. Diyalekta Rojava
Kurmanciya Navîn
1. Mukrî
2. Soranî
3. Erdelanî
4. Silêmanî
5. Germiyanî
Kurmanciya Başûrî
1. Lurrê Eslîn
2. Bextiyarî
3. Mamesanî
4. Gohgilo
5. Lek
6. Kelhurr
7. lori

Fûad Heme Xurşîdî, hem Lurriya Mezin hem jî ya Piçûk Kurdî qebûl kirine û ew di nav Kurmanciya Başûrî de hejmartiye.

Kurdiya bakur yan jî lehceya Kurmancî
Lehca Kurmanci ya ku li Kurdistana Navîn tê axaftin. Ji vê lehceyê re carina Kurdiya Başûrî (Kurmancîy Xwarû) yan jî bi şaşîtî "Soranî" jî tê gotin.
Grûba Lehceyên Kurdî yên din ên ku li Kurdistana Başûrî tên axaftin: gellek şaxên vê grûbê yên bi navên Kermanşahî, Lekkî, Lurrî, Sencabî û Kelhurî hene ku ev ji alî qismek Kurdên nav hidûdên Îranê û Îraqê tên axaftin.(22)

1- Şêweyên Kurdiya Bakurî ev in:

Kurmanciya Rojava: Bi destpêka ji herêma Afrînê Kurdên Entabê, Qiriqxanê, Meraşê, Adiyamanê û Meletiyê, qezayên Ruhayê yên bi navê Surûc, Bîrecik û Xelfetiyê bi vê şîweyê diaxifin.
Rewendî: şêweya ku li erdên bakurê Gola Wanê dimînin tê axaftinê. Li rojhilatî ji herêma şikakan destpê dike, ta dighê cihên rex Çemê Erez, Kurmancên bi vê şêweyê diaxifin.
şikakî: Li herêmên navbera Gola Urmiyê, şemdînan û Başkalê tê axaftin.
Hekarî: Hema ji başûrê şirnexê destpê dike û li nav hidûdê wilayeta Hekariyê tê axaftin. Berê ji ber ku ji Mîrîtiya Hekariyan re Mîrîtiya Mehmûdî dihat gotin, ji vê şêweyê re jî "Mahmûdî" dihat gotin.
Botî: Kurdên Cizîra ku li nav hidûdê Tirkiyê û Sûriyê ye yên wê herêma ku ji bakurê Zaxoyê destpê dike ji başûr û rojavaya şirnexê derbas dibe Eruhê digre nav xwe û ta başûrê Gola Wanê tê kêşan herêmên rojhilat û başûrê Bedlîsê, Sêrtê, ta Çemê Batmanê herêma Batmanê û rojhilatê Mêrdînê digre nav xwe, ji alî Kurmancên li ser vê axa fireh tê axaftin.
Bahdînî: şêweya Kurdên Zaxo, Amediye, Akre û Zêbarê û yên Dihokê
Sincarî: Kurdên Çiyayê Sincarî û yên şêxana bi vê şêweyê diaxifin.

Kurmanciya Navîn (yan jî Silivî-Kîkî-Milî) Li bajarê Diyarbekirê ji bilî rojhilat, li hemû herêmên Mêrdînê, ji Ruhayê heta peravê rojhilatê Çemê Ferêt Kurmanc bi vê şêweyê diaxifin. Kurmancên herêmên Elezîzê yên rojhilat û başûrî jî bi vê şêweyê diaxifin.

2- Kuriya Navîn (yan jî Soranî). Hidûdên vê lehceyê ji başûrê wî hidûdê ku me ji bo lehceya Kurmancî kêşa destpê dike, ber bi başûrî de dom dike ta digihe, Çemê Sîrwanê û Xaneqînê. Li başûrî, ji başûrê Çiyayên Hemrîn ber bi rojhilatî ve vedigere ta Çiyayê Sehend, Mesînabad, Bicar û Esedawayê diçe. Firehiya herêma wê ya başûrî jî diçe ta digihîje, ser rêka esasî ya Melayir. Kirmanşah, Qesrî şêrîn-Xaneqînê. (30)

Şêweyên Kurdiya Navîn ev in:

Soranî: Ji bilî herêma Zêbarê wilayeta zirt û hemû qezayên wê vê şêwê diaxifin.
Silêmanî (Yan jî Babanî): Silêmaniyê, Kerkukê, Kifriyê, Qeretepê, Tuz şiwanê û hin herêmên Xaneqînê digire nav xwe.
Mukrî: şêweya ku Kurdên şino, Nexede, Meraxe,Miyandiwan, şahîndij, Saqiz, Bokan, Bave û Serdeştê pê diaxifin.
şineyî: Li herêmên Sinê (Senendec), Bicar, Kengewer, Rewansar û bakurê Ciwanroyê tê axaftin.

3-Kurdiya Başûrî: Li bakurî ji rêya esasî ya Melayir-Kirmanşah-Qesrê şêrînê destpê dike ta digihê hidûdên herî başûr yên herêmên Kurdîaxêv şêweyên wê yên jêrîn in:

Xaneqînî
Lurrê Eslîn (yan jî Feylî)
Kirmanşanî
Lekî
Kelhorî
Perewendî
Kulpavyeyî
Lori

[biguherîne] Çavkanî

1) Şerefxan, Şerefname, Hasat yay…nlar…, 3. bask… 1990 İstanbul, M. Emin Bozarslan ji Erebî wergerandiye Tirkî.
2) Fuad Heme Xurşîd, Zimanî Kurdî, Dabeşbûnî Dîyalektîkanîy, oapxaneyî Afaq Al arabiya, Bexdat, 1985, s. 55.
3) †erefhan, †erefname, Hast Yayinlari, 3. baski 1990, Istanbul, Wergera M. Emîn Bozarslan ji Erebî bo Tirkî, r. 20
4) Vokabulaire Kurde des dialectes de Hakiari et Revendi, Par A. Jaba Consul de Russie a Erzeroum, Erzeroum le 15 mars 1858. Ji Dr. Marif Xeznedar Le Babet Mêjûyî Edebî Kurdiyewe 1984, Bexda r. 386'an hatiye wergirtin.
6) Peter Lerch, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchöldaer, Petersburg, 1857-1858, r. 72
7) Gotûwêjek legel Dr. Kemal Fûad, beşî 2., Sirwe, hejmar 39, rêzberî 1368
9) e. n. d. r. 6
10)Sadiq Behaeddîn Amêdî, Rêzimana Kurdî, Kurmanciya Jêrî û ya Jorî ya hevberkirî, oapa yekê, 1987, r. 34
11)e. n. d. r. 27
12)Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Hakkinda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yayinlari, 1992. r. 24
13)e. n. d. r. 24
14)e. n. d. r. 95-96
15)e. n. d. r. 24-25
16)e. n. d. r. 28
29) Fuad Heme Xurşîd, Zimanê Kurdî, Dabeşbûnî cografyayiy Diyalektîkaniy, Bexda, Çapxaneyî Afaq'l Arabiya, 1985, r.60
30) e.nd:r.62
31) Dr. Marif Xeznedar, Le Babet Mêjûyî Edebiy Kurdiyewe, Bexda, 1984 r.88-89.
33) Dr. Marif Xeznedar, Le Babet Mêjûyî Edebiy Kurdiyewe, Bexda, 1984 r. 87