Z Wikipedii

Język niemiecki reprezentuje typ fleksyjny przy stosunkowo ubogiej deklinacji rzeczownika (do oznaczania liczby i przypadka służy przede wszystkim rodzajnik). Bogata jest natomiast odmiana czasownika. Do odmiennych części mowy w języku niemieckim zaliczają się ponadto przymiotnik oraz niektóre rodzaje liczebników i zaimków.

Spis treści 1 Części mowy 1.1 Rzeczownik 1.1.1 Rodzaj rzeczownika 1.2 Rodzajnik 1.3 Przymiotnik i przysłówek 1.4 Czasownik 1.4.1 Bezokolicznik 1.4.2 Czasowniki modalne 1.4.3 Imiesłowy 1.4.3.1 Imiesłów czynny 1.4.3.2 Imiesłów bierny 1.5 Zaimek 1.6 Liczebnik 1.7 Przyimek 1.8 Spójnik 1.9 Partykuła 2 Odmiana 2.1 Deklinacja 2.1.1 Deklinacja rzeczownika 2.1.1.1 Mocna deklinacja 2.1.1.2 Słaba deklinacja 2.1.1.3 Mieszana deklinacja 2.1.1.4 Deklinacja przymiotnikowa 2.1.2 Deklinacja przymiotnika 2.1.2.1 Stopniowanie 2.1.3 Deklinacja zaimka 2.2 Koniugacja 2.2.1 Osoby 2.2.2 Czasy 2.2.2.1 Czas teraźniejszy 2.2.2.2 Czas przeszły prosty 2.2.2.3 Czasy przeszłe złożone 2.2.2.4 Czasy przyszłe 2.2.3 Strony 2.2.3.1 Strona czynna 2.2.3.2 Strona bierna 2.2.3.3 Strona zwrotna 2.2.4 Tryby 2.2.4.1 Tryb orzekający (Indikativ) 2.2.4.2 Tryb łączący (Konjunktiv) 2.2.4.3 Tryb rozkazujący (Imperativ) 3 Składnia 3.1 Szyk zdania 3.1.1 Zdania złożone 3.1.1.1 Szyk prosty 3.1.1.2 Szyk przestawny 3.1.1.3 Szyk zdania podrzędnego 3.2 Wyrażenia przyimkowe i rekcja 4 Bibliografia

[edytuj] Części mowy

[edytuj] Rzeczownik

Rzeczowniki niemieckie odmieniają się przez liczby i przypadki.

Rzeczowniki w procesie deklinacji przyjmują końcówki w niektórych przypadkach oraz może następować przegłos. Odmiana jest jednak uboga i do oznaczenia przypadku używa się raczej rodzajnika. Liczba mnoga rzeczowników tworzona jest niezbyt regularnie.

W języku niemieckim częste są tzw. Komposita, czyli rzeczowniki złożone - składające się z dwóch lub więcej połączonych ze sobą rzeczowników. Komposita przyjmują rodzaj i odmieniają się według wzorca odmiany dla rzeczownika, będącego członem końcowym.

[edytuj] Rodzaj rzeczownika

Każdy rzeczownik ma rodzaj, który w przeciwieństwie do języka polskiego w niewielkim stopniu wynika z końcówki, chociaż o rodzaju mogą decydować niektóre przyrostki. Przykładowo wszystkie rzeczowniki zakończone na -ung, -schaft, -keit, -heit są rodzaju żeńskiego, a wszystkie zakończone na -chen lub -lein (morfem zdrobnienia) są rodzaju nijakiego. Dodatkowo, rzeczowniki odczasownikowe (gerundia) mają zawsze rodzaj nijaki np. (das Essen "jedzenie", w od czasownika essen = "jeść").

Nazwy państw z kilkoma wyjątkami są rodzaju nijakiego i używa się ich bez rodzajnika. Niektóre wyjątki:

• die Schweiz = "Szwajcaria" (rodzaj żeński)
• die Ukraine = "Ukraina" (rodzaj żeński)
• die Slowakei = "Słowacja" (rodzaj żeński)
• die Türkei = "Turcja" (rodzaj żeński)
• die Mongolei = "Mongolia" (rodzaj żeński)
• der Irak = "Irak" (rodzaj męski)
• der Iran = "Iran" (rodzaj męski)
• die USA = "USA" (liczba mnoga)
• die Niederlande = "Holandia", "Niderlandy" (liczba mnoga)

Formy żeńskiej rzeczowników używa się znacznie szerzej niż w języku polskim. Tworzy się ją za pomocą przyrostka -in oraz tam gdzie to możliwe przegłosu samogłoski tematycznej, np. Arzt -> Ärztin - lekarz/lekarka, Minister -> Ministerin - minister/pani minister. Takie formy (w przeciwieństwie do języka polskiego) nie mają odcienia mowy potocznej.

Nazwy narodowości męskie i żeńskie mają postać par dwóch rodzajów:

• -er, -erin, np. Schweizer, Schweizerin
• -e, -in, np. Pole, Polin

W wyrazach pochodzenia obcego ściślej niż w polskim przestrzegana jest zasada zachowywania oryginalnego rodzaju gramatycznego.

[edytuj] Rodzajnik

Rodzajnik występuje przed rzeczownikiem jako pierwszy z wyrazów określających. Jeśli przed rzeczownikiem znajdują jakieś inne wyrazy określające, używa się ich za rodzajnikiem lub też zamiast niego (szczególnie zaimki dzierżawcze).

Są dwa rodzaje rodzajników - określone i nieokreślone, oba w podobny sposób przez przypadki, rodzajnik nieokreślony nie występuje jednak w liczbie mnogiej.

Rodzajnikiem określonym rodzaju męskiego jest der, żeńskiego die, nijakiego das, w liczbie mnogiej występuje rodzajnik die (odmienny przez przypadki jednak inaczej niż rodzajnik dla rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej - zob. niżej w rozdziale deklinacja).

Rodzajnikiem nieokreślonym rodzaju męskiego jest ein, żeńskiego eine, nijakiego ein (odmienne jednak inaczej niż dla rodzaju męskiego).

Rodzajniki pełnią w języku niemieckim ważną funkcję, gdyż fleksja rzeczowników jest bardzo uboga, i bez nich często trudno by było zrozumieć, w którym przypadku dany wyraz się znajduje.

[edytuj] Przymiotnik i przysłówek

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Czasownik

Czasowniki niemieckie odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, strony i tryby.

W języku niemieckim istnieją czasowniki złożone rozdzielnie i złożone nierozdzielnie, posiadające przedrostek.

Czasowniki rozdzielnie złożone, np. einkaufen, są rozdzielane w formach odmiennych (przedrostek umieszcza się wtedy na końcu zdania): Ich kaufe ein, ale Ich muss einkaufen. Zjawisko to nienastępuje w czasownikach złożonych nierozdzielnie np. beschreiben: Ich beschreibe die Landschaft., Ich muss die Landschaft beschreiben.

Czasowniki rozdzielnie złożone posiadają przedrostki: ein-, vor-, an-, auf-, aus-, zu-, mit-, nach-

Czasowniki nierozdzielnie złożone posiadają przedrostki: be-, ge-, er-, zer-, ent-, miss-

Czasowniki z przedrostkami: unter-, über-, durch-, um- mogą być złożone rozdzielnie albo nierozdzielnie, w zależności od znaczenia.

W przypadku nielicznej grupy czasowników z dwoma przedrostkami o rozdzielności bądź nierozdzielności decyduje pierwszy przedrostek, na przykład: bevorzugen - Ich bevorzuge, ale: nacherzählen - Ich erzähle nach.

Ze względu na odmianę wyróżniamy czasowniki słabe i mocne oraz niewielką grupę czasowników mieszanych. Odpowiadają one mniej więcej angielskim czasownikom regularnym i nieregularnym.

[edytuj] Bezokolicznik

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Czasowniki modalne

Zobacz więcej w osobnym artykule: Czasowniki modalne w języku niemieckim.

Czasowniki modalne służą do określania stosunku do danej czynności, i generalnie wymagają innego czasownika w bezokoliczniku. Są to:

• dürfen
• können
• mögen
• müssen
• sollen
• wollen

Czasowniki modalne mają w języku niemieckim mają charakterystyczną dla siebie, nieregularną odmianę w czasie teraźniejszym (z równymi formami 1. i 3. osoby liczby pojedynczej).

Używa się ich razem z czasownikiem w bezokoliczniku bez poprzedzania go słówkiem zu (w odróżnieniu od niektórych innych konstrukcji z bezokolicznikiem).

• Sie kann schwimmen - Ona umie pływać
• Ich soll zu ihm gehen - Powinienem do niego pójść

W czasach przeszłych złożonych czasowniki modalne zachowują formę bezokolicznika. Na przykład: Ich habe das tun müssen. (=Musiałem to zrobić.) Nie dotyczy to sytuacji, w której czasownik modalny jest czasownikiem głównym. Np. Ich habe Frieden gewollt. (=Chciałem pokoju.) Najczęściej jednak dla oznaczenia przeszłości czasowniki modalne używane są w czasie Imperfekt.

[edytuj] Imiesłowy

[edytuj] Imiesłów czynny

Imiesłów czynny (Partizip I) jest używany w funkcji przymiotnikowej i przysłówkowej w znaczeniu podmiotu danej czynności, podobnie do angielskiej formy -ing.

Tworzony jest regularnie poprzez dodanie -d do bezokolicznika, i ewentualnie odpowiedniej końcówki odmiany przymiotnika. Np.:

• machend - robiąc, od machen
• sehend - widząc, od sehen
• fahrend - jadąc, od fahren

Są 2 wyjątki:

• tuend - czyniąc, od tun
• seiend - będąc, od sein

Użycie przysłówkowe oznacza wykonywanie jakieś czynności w trakcie wykonywania innej, i jest często zastępowane zdaniem podrzędnym z indem, während lub innym przyimkiem. Np. Ich höre das Radio, essend (="Jedząc słucham radia"), częściej: Ich höre das Radio, während ich esse. (="Słucham radia, podczas gdy jem.")

[edytuj] Imiesłów bierny

Imiesłów bierny (Partizip II) jest używany do tworzenia strony biernej oraz czasów złożonych, podobnie jak odpowiedni imiesłów w języku angielskim.

Podobnie jak w przypadku czasu przeszłego prostego, przy tworzeniu imiesłowu biernego widoczny jest podział czasowników na dwie grupy:

• czasowniki słabe, tworzące imiesłów bierny przez wymianę -en na -t
• czasowniki mocne, posiadający nieregularny imiesłów bierny

Partizip II wymaga przedrostka dołączenia do czasownika przedrostka nierozdzielnego ge-, dotyczy to zarówno czasowników słabych jak i mocnych. W przypadku czasowników złożonych nierozdzielnie (patrz wyżej), przedrostka się jednak nie stosuje. Przy czasownikach złożonych rozdzielnie, przedrostek "ge-" umieszcza się między istniejącym przedrostkiem a czasownikiem.

Przykłady:

• machen -> gemacht
• anmachen -> angemacht
• bearbeiten -> bearbeitet
• kommen -> gekommen
• ankommen -> angekommen
• bekommen -> bekommen

Wyjątki:

Niektóre czasowniki zapożyczone (wszystkie słabe) nie wymagają ge-. Dotyczy to np. wszystkich czasowników zakończonych na ieren, np. studieren (studiować) - studiert, nie *gestudiert.

[edytuj] Zaimek

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Liczebnik

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Przyimek

Przyimki stoją przed frazą rzeczownikową i łączą się z jednym lub dwoma przypadkami (zob. rozdział "deklinacja" poniżej).

Przyimki stojące przed rodzajnikiem określonym mają również formy skrócone:

• in dem -> im
• in das -> ins
• zu dem -> zum
• zu der -> zur
• an dem -> am
• bei dem -> beim
• für das -> fürs
• um das -> ums
• durch das -> durchs
• auf das -> aufs
• auf dem -> aufm
• auf den -> aufn
• vor das -> vors
• vor dem -> vorm
• vor den -> vorn
• nach dem -> nachm

itp.

Uwaga: Niektóre formy skrócone używane są tylko w języku potocznym.

[edytuj] Spójnik

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Partykuła

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Odmiana

[edytuj] Deklinacja

Deklinacji w języku niemieckim podlegają:

• rzeczowniki
• przymiotniki
• niektóre liczebniki
• niektóre zaimki

W języku niemieckim istnieją dwie liczby

• liczba pojedyncza
• liczba mnoga

Wyróżnia się też cztery przypadki:

• mianownik (Nominativ) - analogicznie jak w języku polskim oraz w orzecznikach (analogicznie do łacińskiego nominativus duplex)
• dopełniacz (Genitiv) - używany głównie do wyrażania posiadania, a także po niektórych, nielicznych przyimkach oraz w niektórych wyrażeniach czasownikowych
• celownik (Dativ) - używany dla dopełnienia dalszego oraz z niektórymi przyimkami
• biernik (Akkusativ) - analogicznie jak w języku polskim, oraz z niektórymi przyimkami

Znaczenie polskiego wołacza wyraża się mianownikiem, przy czym przed rzeczownikiem nie używa się wówczas rodzajnika. Pozostałe przypadki oddawane są przy pomocy odpowiednich przyimków.

[edytuj] Deklinacja rzeczownika

Rzeczownik posiada w języku niemieckim ubogą fleksję, a przypadek określany jest przede wszystkim za pomocą rodzajnika.

Odmiana rodzajnika określonego:

	Rodzaj męski	Rodzaj nijaki	Rodzaj żenski	Liczba mnoga
Mianownik	der	das	die
Dopełniacz	des		der
Celownik	dem		der	den
Biernik	den	das	die

Odmiana rodzajnika nieokreślonego:

	Rodzaj męski	Rodzaj nijaki	Rodzaj żenski
Mianownik	ein		eine
Dopełniacz	eines		einer
Celownik	einem		einer
Biernik	einen	ein	eine

Rodzajnik nieokreślony nie występuje w liczbie mnogiej.

Sam rzeczownik przyjmuje dodatkowe końcówki fleksyjne (będące reliktem dawnej odmiany) tylko w niektórych przypadkach gramatycznych, np. w celowniku liczby mnogiej do rzeczownika dołączana jest końcówka -n, z wyjątkiem rzeczowników zakończonych już w liczbie mnogiej na -(e)n lub -s, np. die Bücher : den Büchern ("książki" : "książkom"), ale: die Normen : den Normen ("normy" : "normom"), die Kinos : den Kinos ("kina" : "kinom"). Pozostałe końcówki uzależnione są od typu deklinacji, według której odmienia się dany rzeczownik.

[edytuj] Mocna deklinacja

Według deklinacji mocnej odmienia się w języku niemieckim większość rzeczowników. Odmiana ta charakteryzuje się - oprócz przedstawionej wyżej odmiany rodzajników i końcówki -n lub -en w celowniku liczby mnogiej - także dołączaniem do rzeczownika następujących końcówek fleksyjnych:

• W dopełniaczu liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego dołączana jest końcówka -(e)s, np. das Heft : des Heftes ("zeszyt" : "zeszytu"), der Lehrer : des Lehrers ("nauczyciel" : "nauczyciela").

• Dawniej występowało tu też -e w celowniku rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego, obecnie zachowane tylko w pewnych wyrażeniach, np. zu Hause, zamiast zu Haus. Użycie -e w celowniku w niektórych innych wyrazach, podobnie jak brak -e we wspomnianych wyrażeniach skostniałych, jest poprawne, aczkolwiek nacechowane stylistycznie.

[edytuj] Słaba deklinacja

Według słabej deklinacji odmienia się większość rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej na -e (np. der Junge = "chłopiec"), -ist (np. der Tourist = "turysta"), -ent (np.der Student = "student") oraz niektórych innych (np. der Mensch). Rzeczowniki te mają we wszystkich przypadkach poza mianownikiem liczby pojedynczej oraz we wszystkich w liczbie mnogiej końcówkę -en. Przykład odmiany:

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Mianownik	der Junge	die Jungen
Dopełniacz	des Jungen	der Jungen
Celownik	dem Jungen	den Jungen
Biernik	den Jungen	die Jungen

[edytuj] Mieszana deklinacja

Nieliczna grupa niemieckich rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego (m.in. das Herz = "serce", der Wille = "wola", der Funke ="iskra") odmienia się według paradygmatu tzw. deklinacji mieszanej. W dopełniaczu liczby pojedynczej występuje tu końcówka -ens, np. des Herzens, w pozostałych przypadkach końcówki fleksyjne pokrywają się z końcówkami deklinacji słabej.

[edytuj] Deklinacja przymiotnikowa

Odmiana przymiotnikowa dotyczy rzeczowników utworzonych od przymiotników lub imiesłowów, np. der Kranke = (ten) chory. Rzeczywniki takie odmienia się zgodnie ze wzorcem odmiany przymiotnika.

[edytuj] Deklinacja przymiotnika

Przymiotnik stojący przed rzeczownikiem, którego nie poprzedza rodzajnik, zaimek dzierżawczy, zaimek wskazujący ani przeczenie kein, odmienia się zasadniczo według paradygmatu odmiany rodzajnika, przy czym w dopełniaczu rodzaju męskiego i nijakiego liczby pojedycznej przyjmuje od końcówkę -en:

	Rodzaj męski	Rodzaj nijaki	Rodzaj żenski	Liczba mnoga
Mianownik	kleiner	kleines	kleine
Dopełniacz	kleinen		kleiner
Celownik	kleinem		kleiner	kleinen
Biernik	kleinen	kleines	kleine

Po rodzajniku określonym i zaimku wskazującym, występuje "odmiana słaba":

	Rodzaj męski	Rodzaj nijaki	Rodzaj żenski	Liczba mnoga
Mianownik	kleine		kleine	kleinen
Dopełniacz	kleinen
Celownik	kleinen
Biernik	kleinen	kleine		kleinen

Po rodzajniku nieokreślonym występuje odmiana według następującego paradygmatu:

	Rodzaj męski	Rodzaj nijaki	Rodzaj żenski
Mianownik	kleiner	kleines	kleine
Dopełniacz	kleinen
Celownik	kleinen
Biernik	kleinen	kleines	kleine

Po zaimkach dzierżawczych oraz przeczeniu kein występuje w liczbie pojedynczej odmiana jak po rodzajniku nieokreślonym, a więc: mein gutes Buch, meinem guten Buch ("moja dobra książka" : "mojej dobrej książce", por. ein gutes Buch : einem guten Buch) itp., zaś w liczbie mnogiej jak po rodzajniu określonym, a więc: meine guten Bücher, meiner guten Bücher ("moje dobre książki" : "moich dobrych książek", por. die guten Bücher, der guten Bücher).

Odmiana po liczebnikach nieokreślonych i zbiorowych

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Stopniowanie

Przymiotniki mają 3 stopnie:

• równy - forma bazowa
• wyższy - dodana końcówka -er
• najwyższy - dodana końcówka -ste

W stopniu najwyższym przed przymiotnikiem występującym samodzielnie stoi am, przed stojącym przed rzeczownikiem stoi odpowiedni dla danego rzeczownika rodzajnik określony.

Wyjątki są nieliczne, ale często w stopniu wyższym i najwyższym dochodzi przegłos. Przymiotniki w stopniu wyższym i najwyższym odmieniają się według przedstawionych wyżej reguł odmiany w stopniu równym.

[edytuj] Deklinacja zaimka

Zaimki dzierżawcze oraz kein odmieniają się według modelu:

	Rodzaj męski	Rodzaj nijaki	Rodzaj żenski	Liczba mnoga
Mianownik	mein		meine
Dopełniacz	meines		meiner
Celownik	meinem		meiner	meinen
Biernik	meinen	mein	meine

[edytuj] Koniugacja

Czasownik w języku niemieckim odmienia się przez czasy, osoby, liczby, tryby, a czasowniki przechodnie także przez strony.

[edytuj] Osoby

Tak jak w większości języków indoeuropejskich są 3 osoby.

Jako form grzecznościowych używa się 3 osoby liczby mnogiej z przyimkiem Sie, który ma wielorakie znaczenie w języku polskim, m.in. Pan, Pani, Państwo.

Singular / liczba pojedyncza

• ich - ja
• du - ty
• er - on
• sie - ona
• es - ono, to

Plural / liczba mnoga

• wir - my
• ihr - wy
• sie - oni, one
• Sie - Pan, Pani, Państwo

[edytuj] Czasy

System czasów gramatycznych niemal w całości pokrywa się z językiem łacińskim. W języku niemieckim istnieje pięć czasów:

• Präsens: czas teraźniejszy. Odpowiada polskiemu czasowi teraźniejszemu i łacińskiemu Praesens, może również wyrażać przyszłość (analogicznie do polskiego „Jutro idę do kina”).
• Perfekt: czas przeszły. Formalnie odpowiada łacińskiemu Perfectum, oraz angielskiemu present perfect, może jednak wyrażać przeszłość we wszystkich aspektach (dokonaną, niedokonaną itp.). Jest to najczęściej używana forma czasu przeszłego w języku niemieckim. W odróżnieniu od języka łacińskiego, jest to czas złożony, jednak używa się tutaj dwóch czasowników posiłkowych (inaczej niż w angielskim, a podobnie jak we włoskim): haben ("mieć") albo sein ("być"), w zależności od użytego czasownika głównego.
• Präteritum (Imperfekt): czas przeszły prosty, formalnie odpowiadający angielskiemu czasowi past simple, podobnie jednak jak Perfekt może wyrażać przeszłość we wszystkich aspektach. Czas ten stosuje się rzadko, głównie w literaturze oraz w przypadku niektórych czasowników (m. in. czasowników modalnych, haben, sein i kilku innych).
• Plusquamperfekt: czas zaprzeszły, używany częściej niż w polszczyźnie, choć pełniący analogiczną funkcję. Tworzony podobnie do Perfektu, przy czym czasowniki posiłkowe występują w czasie Imperfekt. Oznacza czynność przeszłą występującą przed inną czynnością przeszłą.
• Futur I: czas przyszły, tworzony za pomocą czasownika posiłkowego werden (‘stawać się’) oraz bezokolicznika czasownika. Do wyrażenia przyszłości jest jednak częściej wybierany Präsens.
• Futur II: Analogiczny do łac. Futurum secendum i ang. Future perfect. Jest używany sporadycznie, częściej w języku oficjalnym, urzędowym. Wyraża pogląd mówiącego, że jakieś zjawisko już nastąpiło lub nastąpi (istnieje taka możliwość).

[edytuj] Czas teraźniejszy

Czas teraźniejszy (Präsens) tworzy się z nielicznymi wyjątkami regularnie z końcówkami -e -st -t, -en -t -en. Według tego paradygmatu odmienia się większość czasowników niemieckich, przy czym czasowniki o temacie zakończonym na -t, -d lub grupę spółgłoskową z końcowym -m, -n przyjmują dodatkowo -e- przed końcówką fleksyjną (z wyjątkiem -en). Pierwsza i trzecia osoba liczby mnogiej ma zawsze z wyjątkiem sein (być) formę równą bezokolicznikowi.

W wypadku niektórych czasowników w drugiej i trzeciej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego może występować przegłos, czyli oboczność samogłoski tematycznej. Najczęstsze rodzaje przegłosów to wymiana a w ä oraz e w i(e). Jedynie czasownik stossen i pochodne (np. verstossen) posiadają wymianę o w ö. Czasownik gebären tradycyjnie odmieniany jest z przegłosem ä w ie, coraz częściej jednak przyjmuje paradygmat odmiany bez przegłosu. Ponieważ nie sposób przewidzieć, które czasownika otrzymują przegłos, a które nie, trzeba się tego nauczyć na pamięć.

Różne paradygmaty odmiany ilustruje poniższa tabelka:

machen ("robić") temat: mach-	ich mache	du machst	er macht	wir machen	ihr macht	sie machen
reiten ("jechać konno") temat: reit-	ich reite	du reitest	er reitet	wir reiten	ihr reitet	sie reiten
baden ("kąpać") temat: bad-	ich bade	du badest	er badet	wir baden	ihr badet	sie baden
atmen ("oddychać") temat: atm-	ich atme	du atmest	er atmet	wir atmen	ihr atmet	sie atmen
rechnen ("liczyć") temat: rechn-	ich rechne	du rechnest	er rechnet	wir rechnen	ihr rechnet	sie rechnen
fahren ("jechać") temat: fahr-, z przegłosem na fähr-	ich fahre	du fährst	er fährt	wir fahren	ihr fährt	sie fahren
sehen ("widzieć") temat: seh-, z przedłosem na sieh-	ich sehe	du siehst	er sieht	wir sehen	ihr seht	sie sehen
werfen ("rzucać") temat: werf-, z przegłosem na wirf-	ich werfe	du wirfst	er wirft	wir werfen	ihr werft	sie werfen
gebären ("rodzić") temat: gebär-, trad. z przegłosem na gebier-	ich gebäre	du gebierst (du gebärst)	er gebiert (er gebärt)	wir gebären	ihr gebärt	sie gebären
stossen ("miotać", "ciskać") temat: stoss-, z przegłosem na stöss-	ich stosse	du stösst	er stösst	wir stossen	ihr stosst	sie stossen

Uwagi:

• Czasowniki o temacie zakończonym na -s, -ss, -ß, -z lub -tz (np. weisen, hassen, heißen, tanzen, kratzen itp.) tworzą drugą osobę liczby pojedynczej czasu teraźniejszego za pomocą końcówki -t, a nie -st, a więc: du weist, du hasst, du heißt, du tanzt, du kratzt itp. (formy osoby drugiej i trzeciej liczby pojedynczej są zatem równe). Formy zakończone na -est (du weisest, du hassest itp.) są przestarzałe lub poetyckie (stanowią relikt dawnej odmiany) i użycie ich w zwykłych kontekstach jest błędem stylistycznym.

• Nieliczne czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -eln (np. handeln, wandeln) mają w czasie teraźniejszym dwie równoprawne formy pierwszej osoby liczby pojedynczej, z zachowanym -e- tematycznym lub bez niego, np. ich handele lub ich handle, przy czym preferowane są formy bez -e-. Pozostałe formy osobowe tworzone są regularnie, a więc du handelst, er handelt, wir handeln, ihr handelt, sie handeln.

Najważniejsze czasowniki o nieregularnym czasie teraźniejszym to sein, haben i werden używane też jako czasowniki posiłkowe.

haben ("mieć")	ich habe	du hast	er hat	wir haben	ihr habt	sie haben
sein ("być")	ich bin	du bist	er ist	wir sind	ihr seid	sie sind
werden ("stawać się")	ich werde	du wirst	er wird	wir werden	ihr werdet	sie werden

Nieregularną odmianę w czasie teraźniejszym mają też czasowniki modalne.

[edytuj] Czas przeszły prosty

Czasowniki pod względem odmiany w czasie Imperfekt (Präteritum) dzielą się na dwie grupy:

• czasowniki słabe, o odmianie regularnej
• czasowniki mocne, o odmianie nieregularnej

Czasowniki słabe do tematu mają doklejony przyrostek -te oraz końcówkę zależnie od osoby: brak, -st, brak, -n, -t, -n. Do czasowników o temacie zakończonym na -t , -d lub grupę spółgłoskową zakończoną na -m, -n dodaje się samogłoskę -e- przed przyrostkiem -te. Główną różnicą w porównaniu do odmiany czasu teraźniejszego są równe formy pierwszej i trzeciej osoby liczby pojedynczej.

Przykłady:

machen ("robić") temat: mach-	retten ("ratować") temat: rett-	baden ("kąpać") temat: bad-	rechnen ("liczyć") temat: rechn-	atmen ("oddychać") temat: atm-
ich machte	ich rettete	ich badete	ich rechnete	ich atmete
du machtest	du rettetest	du badetest	du rechnetest	du atmetest
er machte	er rettete	er badete	er rechnete	er atmete
wir machten	wir retteten	wir badeten	wir rechneten	wir atmeten
ihr machtet	ihr rettetet	ihr badetet	ihr rechnetet	ihr atmetet
sie machten	sie retteten	sie badaten	sie rechneten	sie atmeten

Czasowniki mocne tworzą czas przeszły przez wymianę samogłoski w temacie, oraz takie same końcówki, przy czym nie dostawia się -e- (niekiedy jest ono już jednak w nieregularnej formie czasu przeszłego).

Przykłady:

fahren ("jechać")	werden ("stawać się")
ich fuhr	ich wurde
du fuhrst	du wurdest
er fuhr	er wurde
wir fuhren	wir wurden
ihr fuhrt	ihr wurdet
sie fuhren	sie wurden

[edytuj] Czasy przeszłe złożone

Perfekt

Czas przeszły złożony Perfekt (zarówno czasowników mocnych, jak i słabych) tworzy się za pomocą formy teraźniejszej haben, lub (głównie dla ) sein, oraz przesuniętego na koniec zdania imiesłowem biernym. O użyciu wyborze czasownika posiłkowego haben lub sein decyduje czasownik główny oraz jego znaczenie, przy czym czasowniki wyrażające ruch lub zmianę stanu najczęściej wymagają sein).

Przykłady:

• Ich bin gefahren = "Jechałem" lub "Pojechałem"
• Ich habe gelesen = "Czytałem" lub "Przeczytałem"

Plusquamperfekt

Czas zaprzeszły Plusquamperfekt tworzony jest analogicznie do Perfekt, przy czym czasownika posiłkowego haben lub sein używa się w formie Präteritum, np.:

• Ich war gefahren = "Jechałem był" lub "Pojechałem był"
• Ich hatte gelesen = "Czytałem był" lub "Przeczytałem był"

Czasu zaprzeszłego używa się w języku niemieckim znacznie częściej niż w polskim, zwłaszcza w kontrukcjach z następstwem czasów po spójnikach nachdem, bevor itp., przy czym czynność przeszła bliższa teraźniejszości wyrażana jest wówczas czasem Präteritum.

Przykład: Nachdem ich mir den Film angeschaut hatte, ging ich nach Hause. = "Po tym, jak obejrzałem (był) film, poszedłem do domu".

[edytuj] Czasy przyszłe

Czasy przyszłe Futur I i Futur II tworzone są z czasownikiem posiłkowym werden w formie czasu teraźniejszego oraz odpowiednio: bezokolicznikiem i bezokolicznikiem czasu przeszłego, a więc:

• Futur I: Ich werde machen. Ich werde fahren. itp.
• Futur II: Ich werde gemacht haben. Ich werde gefahren sein. itp.

Czasów przyszłych używa się w języku niemieckim rzadziej niż w polskim, do wyrażania przyszłości służy bowiem często czas teraźniejszy. Niemniej Futur I stosowany bywa często dla wzmocnienia wypowiedzi, wyrażenia przekonania, iż dana czynność na pewno nastąpi.

Czas Futur II ("czas zaprzyszły") jest najrzadziej stosowanym czasem w języku niemieckim. Jego podstawową funkcją jest wyrażanie przyszłości dokonanej, a więc Ich werde gelesen haben = "(Na pewno) przeczytam.". Niemniej częściej czasu tego używa sie do wyrażenia czynności przeszłej, co do której nie ma stuprocentowej pewności, że nastąpiła (chociaż jest to prawdopodobne), np. Er wird schon zurückgekommen sein. = "Zapewne już wrócił".

[edytuj] Strony

W języku niemieckim występują trzy strony - czynna, bierna i zwrotna.

[edytuj] Strona czynna

Strona czynna, podobnie jak w innych językach, wyraża czynność wykonywaną przez podmiot zdania na innym obiekcie lub osobie. Może też wyrażać stan, w jakim znajduje się podmiot. Jest to podstawowa (nienacechowana) strona czasownika.

[edytuj] Strona bierna

Strona bierna wyraża czynność wykonywaną na podmiocie zdania. Tworzy się ją za pomocą czasownika posiłkowego werden i imiesłowu biernym czasownika głównego. Na przykład: Das Buch wird von mir gelesen = "Książka jest czytana przeze mnie".

Istnieje też tzw. Zustandpassiv tworzony przy pomocy czasownika sein. Np.: Das Fenster wird geöffnet = Okno jest otwierane, ale Das Fenster ist geöffnet = Okno jest otwarte.

Dodatkowo strona bierna może w języku niemieckim wyrażać czynność wykonaną przed podmiot nieokreślony lub nieznany, np. Schon lange her wurde vergessen, wer Stonehege gebaut hat = "Dawno już zapomniano (dosł. zostało zapomniane), kto zbudował Stonehenge.", Es wird verboten, hier zu rauchen ≈ "Zabrania się tu palić". Analogiczne konstrukcje mogą też wyrażać rozkaz lub zalecenie, np. Kinder, jetzt wird es geschlafen ≈ "Dzieci, pora spać!" (zob. niżej "tryb rozkazujący").

Czasownik werden użyty w funkcji czasownika posiłkowego w stronie biernej nie wymaga przedrostka ge- w czasach przeszłych złożonych. Np.: Das Buch ist gelesen worden. = "Książka została przeczytana", ale: Er ist Arzt geworden. = "On został lekarzem." (werden w funkcji czasownika głównego).

[edytuj] Strona zwrotna

Strona zwrotna wyraża czynność wykonywaną przez podmiot na sobie samym. Tworzy się ją za pomocą odmiennego przez osoby zaimka zwrotnego sich, np. Ich wasche mich (="Myję się"). Za stronę zwrotną można też uznać wyrażenia, w których podmiot wykonuje czynność dla siebie samego. Przy czasowniku używa się wtedy zaimka osobowego w celowniku, np. Ich lese mir das Buch. (="Czytam sobie książkę"). W trzeciej osobie stosuje się wówczas zaimek zwrotny sich, np. Er kauft sich einen Mantel (="On kupuje sobie płaszcz.").

Konstrukcja strony zwrotnej może też być użyta w znaczeniu strony medialnej, np. Zum Frühstück empfiehlt sich der Verzehr von Rohkost (="Na śniadanie zaleca się spożywanie surowych jarzyn."), Das Buch liest sich gut. (="Książka czyta się dobrze").

[edytuj] Tryby

W języku niemieckim występują trzy tryby: orzekający, rozkazujący i łączący.

[edytuj] Tryb orzekający (Indikativ)

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Tryb łączący (Konjunktiv)

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Tryb rozkazujący (Imperativ)

Gramatyka niemiecka wyróżnia dwie właściwe formy trybu rozkazującego (Imperativ). Są to formy drugiej osoby liczby pojedynczej i mnogiej. Istnieją też formy zastępcze trybu rozkazującego, gdzie używa się formy trybu Konjunktiv Präsens (Konjunktiv I) w znaczeniu rozkazu, nakazu, prośby, życzenia.

Idąc dalej można wyróżnić inne formy odpowiadające znaczeniu trybu rozkazującego np.: Konditionalis I lub Konjunktiv Imperfekt, np. Würdest du endlich mal aufstehen?! (="Wstałbyś wreszcie!"), Das nächste mal wärest du vielleicht netter zu deiner Oma! (="Następnym razem może byłbyś jednak milszy dla swojej babci!") oraz z czasownikiem modalnym, np. Du sollst sofort die Zähne putzen! (="Masz natychmiast umyć zęby"). W tekstach literackich w stylu podniosłym lub archaicznym spotykana jest też konstrukcja z czasownikiem modalnym mögen w Konjunktiv I, wyrażająca życzenie, np.: Möge eure Liebe alles Böse besiegen! (="Oby wasza miłość zwyciężyła wszelkie zło"). Konstrukcja ta możliwa jest we wszystkich osobach liczby pojedynczej i mnogiej, tak w szyku przestawnym, jak i prostym: Mögest du bald König werden! (="Obyś wkrótce został królem!"), Die Götter mögen dir Gnade erweisen! (="Oby bogowie okazali ci łaskę!"). Innym sposobem wyrażenia nakazu, choć nie odbieranym jako uprzejmy, jest użycie bezokolicznika lub odpowiedniego rzeczownika: Aufstehen! (="Wstawać"), Ruhe! (="Spokój!"), a także wyrażenia przyimkowego lub przysłówka: Aus dem Weg! (="Z drogi!"), Schnell! (="Szybko!"). Podobnie jak w polskim perswazja czy nakaz może być wyrażona w formie zdania oznajmującego np. Um zehn Uhr gehst du schlafen! (="O godzinie dziesiątej idziesz spać."). W języku polskim nie mają natomiast bezpośredniego odpowiednika konstrukcje w stronie biernej (Jetzt wird es geschlafen! ≈ "Pora spać!") oraz użycie przedrostka czasownika rozdzielnie złożonego (Herein! od Hereintreten! (≈ "Proszę (wejść)! - porównaj Naprzód!).

Właściwy tryb rozkazujący (Imperativ) jest w języku niemieckim budowany następująco:

• w trybie rozkazującym dla drugiej osoby liczby pojedynczej forma trybu rozkazującego powstaje przez odrzucenie zaimka osobowego i końcówki -st od formy trybu oznajmującego oraz dodanie (w języku potocznym często opuszczanej) końcówki -e. Tak więc du gehst przechodzi w geh(e)!, du arbeitest w arbeite!, du machst w mach(e)!. Dla czasowników o koniugacji mocnej z przegłosem a w ä w drugiej osobie liczby pojedynczej w trybie oznajmującym, w trybie rozkazującym przegłos nie następuje: du schläfst, ale schlaf(e)!, du läufst ale: lauf(e)!. Przegłos nie następuje także w formach trybu rozkazującego czasownika stossen (jedynego z przegłosem o w ö): du stösst, ale: stoss(e)!.

Uwagi:

Końcówka -e jest fakultatywna w większości czasowników, przy czym formy bez końcówki są odczuwane jako bardziej potoczne, formy z -e preferowane są natomiast w stylu podniosłym lub książkowym. Jedynie dla czasowników, których rdzeń kończy się na -t lub -d uznaje się formę z końcówką -e jako stylistycznie preferowaną także w języku potocznym (warte!, rede!, finde! zamiast wart!, red! czy find!). Z drugiej strony istnieje też grupa czasowników, który formy bezkońcówkowe są na tyle utarte, że stosowane są również w stylu podniosłym i książkowym, np. komm zamiast komme. Czasowniki zakończone na -ieren (np. produzieren, amüsieren), z końcówką bezokolicznika -n zamiast -en (np. erinnern, wandern, verwandeln) oraz z tematem kończącym się na grupę spółgoskową zakończoną -n lub -m (np. rechnen, atmen) tworzą ze względów fonetycznych formy trybu rozkazującego tylko z końcówką -e. Dodatkowo czasowniki zakończone w bezokoliczniku -eln mają oboczne formy trybu rozkazującego dla drugiej osoby liczby pojedynczej (z zachowanym lub utraconym -e- tematycznym, przy czym preferowane są formy bez -e-, por. odmiana w czasie teraźniejszym). Przykłady: produziere!, amüsiere!, erinnere!, wandere!, verwandle! (lub verwandele!), rechne!, atme!. Wyjątkowo czasowniki sein i tun mają formę Imperativu odpowiednio tylko bez końcówki (sei!) oraz z końcówką fakultatywną (tu! albo tue!).

Czasowniki o koniugacji mocnej z przegłosem w drugiej osobie liczby pojedynczej e/ä -> i/ie (werfen : du wirfst; sehen : du siehst; gebären : du gebierst itp.) w Imperativie zachowują przegłos i występują tylko w formie bez końcówki -e: wirf!, sieh!, gebier!. Wyjątek stanowi czasownik werden, który w trybie rozkazującym ma formę werde!. Dodatkowo czasownik sehen posiada oboczną formę siehe (z końcówką -e mimo przegłosu), stosowaną w piśmie w wyrażeniach typu siehe unten (="zobacz niżej") oraz - obok regularnej formy Imperativu sieh! - jako wykrzyknienie. Podobnie ponieważ czasownik gebären bywa często koniugowany według paradygmatu odmiany słabej, posiada on też formę trybu rozkazującego gebär(e)!.

• W drugiej osobie liczby mnogiej formę trybu rozkazującego buduje się przez odrzucenie zaimka osobowego (-t pozostaje). Tak więc z ihr schaut powstaje schaut!. Czasownik sein ma w trybie rozkazującym 2 osoby liczby mnogiej formę seit!.

• Zastępcze formy dla trzeciej osoby liczby pojedynczej to gramatycznie rzecz biorąc forma trybu Konjunktiv Präsens, np. man nehme. W codziennym użyciu najczęściej występuje jednak forma opisowa z czasownikiem lassen, np. Lass (lub Lasst) ihn das machen! (="Niech on to zrobi") lub z czasownikiem modalnym sollen, np. Er soll das machen. Znacznie częściej używa się form liczby mnogiej, zwłaszcza w 3. osobie w znaczeniu grzecznościowego zwrotu (np.: Setzen Sie sich bitte!). Formy trybu rozkazującego osoby pierwszej i grzecznościowej trzeciej liczby mnogiej stosowane są w szyku przestawnym (Gehen wir!, Seien Sie vorsichtig!). W języku potocznym możliwa jest też konstrukcja opisowa z lassen, np. Lass uns gehen! (lub Lasst uns gehen!), Lass sie gehen! (lub Lasst sie gehen!) (="Chodźmy!", "Niech idą!"), nie stosuje się jej jednak w znaczeniu formy grzecznościowej. Formy Konjunktiv Präsens z rzeczownikami w 3 osobie liczby pojedynczej i mnogiej (często ze słówkiem es na początku zdania lub w szyku przestawnym) są nacechowane stylistycznie (styl podniosły lub archaiczny), np.: Es lebe die Freiheit! (="Niech żyje wolność!"), Dein Reich komme, dein Wille geschehe (="Niech przyjdzie Twoje królestwo, niech się dzieje Twoja wola" czy w ustalonym polskim tłumaczeniu "Przyjdź królestwo Twoje, bądź wola Twoja"), Helfe euch Gott! (="Niech Bóg wam dopomoże!"), Es werde Licht! (="Niech się stanie światłość!") itp.

• Rzadkie wyrażenia o znaczeniu rozkazu lub życzenia dla pierwszej osoby liczby pojedynczej oddaje się z czasownikiem modalnym sollen lub konstrukcją z czasownikiem lassen, np. Ich soll sterben, wenn ich es nicht schaffe! (="Niech zginę, jeśli mi się nie uda!"), Lass mich sehen. (="Niech zobaczę").

• Sporadycznie w tekstach literackich spotyka się w funkcji zastępczej do trybu rozkazującego również Konjunktiv Präsens lub Konjunktiv Futur, jednak ze względu na częstą zbieżność jego form z trybem orzekającym, wymaga to szerszego kontekstu. Na przykład: Sollte dir etwas Böses unter meinem Schutz widerfahren, so erblicke ich das Tageslicht nie wieder. (="Gdyby przydarzyło ci się coś złego pod moją opieką, niechaj nigdy więcej nie ujrzę światła dnia." - jako składana przysięga). Analogiczne konstrukcje mogą wystąpić we wszystkich pozostałych osobach i liczbach, mają one zawsze jednak znaczenie bardziej życzenia czy zaklęcia, niż rozkazu skierowanego bezpośrednio do podmiotu: Solltest du versagen, so werdest du im Turme schmachten. (="Gdybyś zawiódł, niechaj sczeźniesz w wieży.") Styl takich konstrukcji jest jednak mocno archaiczny.

Użycie wykrzyknika jest w interpunkcji niemieckiej szersze niż w polskiej. Wykrzyknikem kończone są wszystkie zdania czy równoważniki mające formę polecenia lub zalecenia.

[edytuj] Składnia

[edytuj] Szyk zdania

Język niemiecki pozwala na tworzenie zdań o bardzo zróżnicowanej budowie. W najprostszych zdaniach obowiązuje szyk SVO (jak w większości języków europejskich), ale ogólne zasady w zdaniach oznajmujących mówią tylko, że koniugowana część czasownika zajmuje drugie miejsce (tak zwany Szyk V2), niekoniugowana część - ostatnie, a podmiot jest obok koniugowanej części orzeczenia (na pierwszej lub trzeciej pozycji).

Przykładowo:

1) Ich lade dich ein.

Klasyczne zdanie proste, w którym mamy do czynienia z rozdzielnie złożonym czasownikiem "einladen". Jak w regule: szyk to SVO (podmiot, orzeczenie, dopełnienie), ale niekoniugowana część (a więc "ein") przesuwa się na koniec zdania.

2)Ich würde dich einladen.

Tym razem orzeczenie jest dwuczasownikowe ("einladen würden"). Znów na koniec zdania przenosimy część niekoniugowaną: "einladen". Pozostała część trzyma się szyku SVO.

3) Gestern trank er Bier.

Na pierwszym miejscu tym razem stoi okolicznik ("gestern"). Koniugowana część czasownika (a więc cały czasownik: "trank") zajmuje drugie miejsce, a podmiot zajmuje trzecie miejsce. Szyk SVO przestaje obowiązywać.

4) Vor 3 Tagen bin ich nach Berlin gefahren.

Zdanie przypomina schemat ze zdania 3. Pojawiają się jednak 2 okoliczniki ("vor 3 Tagen" i "nach Berlin"). Znów koniugowana część czasownika "gefahren sein" ("bin") umieszczana jest na drugim miejscu w zdaniu: tym razem po okoliczniku "vor 3 Tagen". Część nieodmienna pozostaje na końcu.

Wyjątki:

a) zdania pytające zaczynają się od czasownika (Trank er gestern Bier? Wird er mit uns gehen?);

b) zdanie podrzędne liczy się jako okolicznik, więc jeżeli są przed zdaniem nadrzędnym, orzeczenie zdania nadrzędnego znajduje się bezpośrednio po nich (Als sie hinausging, bemerkte sie sofort die glühende Hitze);

c) spójniki w szyku przestawnym (patrz niżej) zachowują się jak okolicznik. Zdania będą więc miały schemat zdań 4, 5 (patrz wyżej) (Ich bin krank, deshalb bleibe ich zu Hause).

Istnieje też alternatywna interpretacja, zgodnie z którą w języku niemieckim obowiązuje szyk SOV, przy czym koniugowana część czasownika zajmuje w zdaniu drugie miejsce z wyjątkiem większości zdań podrzędnych.

[edytuj] Zdania złożone

Są trzy rodzaje szyku używane w zdaniach składowych:

• szyk prosty
• szyk przestawny
• szyk zdania podrzędnego

Różne rodzaje spójników wymagają różnych szyków, jednak klasy spójników dla każdego z szyków są dość dobrze określone, i nie powinno sprawić większej trudności określenie do której grupy należy nowo poznany spójnik.

[edytuj] Szyk prosty

Takiego samego szyku jak w zdaniach prostych używa się po "spójnikach współrzędnych" takich jak:

• aber (ale)
• denn (ponieważ)
• doch (jednak)
• oder (albo)
• sondern (ale, lecz, tylko)
• und (i, a)

Np.: Ich trinke Bier und du trinkst Wein.

[edytuj] Szyk przestawny

Tzw. "spójniki wtórne" zachowują się gramatycznie jak przysłówki, i są częścią zdania składowego zajmując w nim pierwszą pozycję. Drugą musi więc zająć czasownik, a dopiero na trzecim miejscu znajduje się podmiot.

Należą do nich:

• dann (potem, wówczas)
• danach (następnie, potem)
• deshalb, deswegen (dlatego)
• sonst (w przeciwnym razie)
• später (później)
• trotzdem (pomimo to)
• zuerst (najpierw)

Np.: Ich habe Durst, deshalb trinke ich Bier.

[edytuj] Szyk zdania podrzędnego

(inaczej szyk końcowy)

"Spójniki zdania podrzędnego" wymuszają przesunięcie całego orzeczenia na koniec zdania.

Należą do nich:

• als (gdy)
• da (ponieważ)
• dass (że)
• ob (czy)
• obwohl (chociaż)
• weil (ponieważ)
• wenn (gdy)

Np.: Ich trinke Bier, weil ich Durst habe.

Reguła ta zachowana jest również wtedy, gdy w zdaniu występują dwa czasowniki (np. główny i posiłkowy albo główny i modalny w czasie prostym). Np. Er sagt, dass ich ihm helfen muss. (=Mówi, że muszę mu pomóc.)

Jeśli jednak czasownik modalny występuje w czasie złożonym, czasownik posiłkowy stoi bezpośrednio przed czasownikiem głównym. Np. Er sagt, dass ich ihm werde helfen müssen (Mówi, że będę musiał mu pomóc). Er sagt, dass ich ihm hätte helfen sollen (Mówi, że powinienem był mu pomóc). Konstrukcje takie są jednak w języku niemieckim dość rzadkie.

[edytuj] Wyrażenia przyimkowe i rekcja

Przypadek gramatyczny rzeczownika w wyrażeniu przyimkowym zależy przede wszystkim od przyimka:

• Przyimki wymagające rzeczownika w dopełniaczu: wegen, während, angesichts, trotz

• Przyimki wymagające rzeczownika w celowniku: zu, nach, bei, mit, aus

• Przyimki wymagające rzeczownika w bierniku: um, für, gegen, durch, ohne

• Przyimki wymagające rzeczownika w celowniku lub biernku: auf, an, unter, über, hinter, vor, in, neben, zwischen

W wypadku przyimków ostatniej grupy dla rozstrzygnięcia w jakim przypadku wystąpi w zdaniu rzeczownik istotna jest opozycja funkcji okolicznikowej wyrażenia:

• wyrażenie jest okolicznikiem lokatywnym miejsca, odpowiadającym na pytanie "gdzie?" - rzeczownik użyty jest w celowniku
• wyrażenie jest okolicznikiem allatywnym miejsca, odpowiadającym na pytanie "dokąd?" - rzeczownik użyty jest w bierniku.

Na przykład: Ich lege das Buch auf den Tisch. ("Kładę książkę na stół"). Wyrażenie przyimkowe odpowiada tu na pytanie "dokąd" (jest okolicznikiem allatywnym miejsca), więc w zdaniu użyto biernika.

Uwaga: w języku polskim pytanie gdzie używane bywa tak w znaczeniu statycznym, jak i dynamicznym. Zadaje się więc pytanie (gdzie jesteś ?) oraz bardzo często używa się również pytania (gdzie idziesz ? = dokąd idziesz ?). W niemieckim wo (gdzie) jest używane wyłącznie w znaczeniu statycznym; wohin (dokąd) i woher (skąd) mają natomiast znaczenie tylko dynamiczne (analogicznie do polszczyzny). Jest to podobne do rosyjskiego где, куда, откуда. Właściwe zrozumienie tej różnicy ułatwia obcokrajowcom poprawną klasyfikację danego okolicznika miejsca jako allatywnego lub lokatywnego i co za tym idzie - wybór właściwego przypadka.

Jest to istotne również ze względu na fakt, że niewielka grupa czasowników może wystąpować w dwu różnych znaczeniach, z których każde konotuje inny okolicznik miejsca, a więc wymaga przyimka z innym przypadkiem. Np. Er hängt das Bild an die Wand (="On wiesza obraz na ścianie" - użyto biernika, ponieważ wyrażenie przyimkowe jest okolicznikiem allatywnym miejsca), ale: Das Bild hängt an der Wand. (="Obraz wisi na ścianie" - użyto celownika, ponieważ wyrażenie przyimkowe jest okolicznikiem lokatywnym miejsca). O przypadku rzeczownika nie rozstrzyga więc sam czasownik, ale rodzaj okolicznika miejsca.

W wypadku pozostałych rodzajów okoliczników o przypadku rzeczownika w wyrażeniu przyimkowym decyduje często rekcja (składnia rządu). Np.: Ich warte auf meinen Bruder (="Czekam na mojego brata"). Wystąpił tu biernik, ponieważ warten auf (="czekać na") to wypadek rekcji i akurat ten czasownik rządzi w tym wypadku biernikiem.

W wypadku rekcji nie sposób przewidzieć przypadka, którym rządzi dany czasownik i trzeba się tego uczyć na pamięć. Jeśli jednak dany przyimek łączy się w języku niemieckim tylko z jednym przypadkiem (należy do trzech pierwszych grup wymienionych wyżej), to rzeczownik wystąpi właśnie w tym przypadku. Dlatego przypadek rzeczownika w wyrażeniach Ich schreibe mit dem Kuli (=Piszę długopisem), Ich bitte um das Buch (=Proszę o książkę) jest łatwy do przewidzenia - odnośne przyimki mogą się łączyć tylko z jednym przypadkiem.

Podobnie jak w języku polskim składnia rządu może też występować bez użycia przyimka. Przykład: Ich bediene mich des Telefons (=Posługuję się telefonem). W języku niemieckim czasownik sich bedienen wymaga użycia dopełniacza. Tego typu bezprzyimkowe konstrukcje są w języku niemieckim rzadsze niż w polskim ze względu na mniejszą liczbę przypadków gramatycznych.

[edytuj] Bibliografia

• Duden. Die Zweifelsfälle der deutschen Sprache, Bibliographisches Institut AG, Mannheim, 1972
• Ludewig, Walter, Dr., Lexikon der deutschen Sprachlehre, [w:] Wahrig, Gerhard, Deutsches Wörterbuch, Bertelsmann Lexikon-Verlag, Berlin - München - Wien, 1968, 1972, str. 49-248