Iloczas
Z Wikipedii
Iloczas to opozycja fonologiczna samogłosek długich i krótkich. Z iloczasem mamy do czynienia wówczas, gdy w jakimś języku dwa wyrazy lub formy różnią się między sobą tylko długością samogłosek, co z kolei powoduje różnicę znaczenia.
W języku polskim iloczas zanikł w początkach XVI w., w wyniku czego dawne samogłoski długie uległy pochyleniu, co zaznaczano w piśmie zwykle za pomocą kreseczki (wiém, ów).
Spis treści |
[edytuj] W łacinie
[edytuj] Iloczas samogłosek
W łacinie obowiązuje iloczas - łac. quantitas.
Samogłoski łacińskie różnią się, podobnie jak w języku polskim, barwą oraz, odmiennie niż w języku polskim, długością. Istnieje pięć samogłosek długich, pięć samogłosek krótkich oraz sześć dwugłosek, stanowiących dla metryki samogłoski długie.
Alfabet łaciński pozwala jedynie na odróżnienie samogłosek pod względem barwy, ale nie długości. Z tego względu do celów naukowych i dydaktycznych stosuje się następujący zapis:
- Samogłoskę długą oznacza się poziomą kreską nad literą, np. "ā" to "a długie";
- Samogłoskę krótką oznacza się przez umieszczenie nad literą łuczku o wygiętych w górę końcach, np. "ă" oznacza "a krótkie";
Podział samogłosek:
- Samogłoski długie (łac. vocales productae): ā, ē, ī, ō, ū
- Samogłoski krókie (łac. vocales correptae): ă, ĕ, ĭ, ŏ, ŭ
Długości samogłosek mają wartość dystynktywną dla znaczenia wyrazów. Np.:
| Wyraz | Znaczenie |
|---|---|
| cecīdi | uciąłem |
| cecĭdi | padłem |
| invenīmus | znajdujemy |
| invenĭmus | znaleźliśmy |
| lēvis | gładki |
| lĕvis | lekki |
| mālum | jabłko |
| mălum | zło |
Trzeba zaznaczyć, że dla epoki klasycznej np. ā różni się od ă tylko długością, ma natomiast taką samą barwę. Tak samo jest w wypadku innych par samogłosek długa/krótka. Tak zwane pochylenie samogłosek długich charakterystyczne jest dla schyłkowej starożytności oraz średniowiecza i wiąże się ze zjawiskiem zaniku iloczasu.
[edytuj] Iloczas sylab
W zależności od iloczasu tworzącej sylabę samogłoski oraz paru innych warunków odróżniamy w łacinie sylaby długie (łac. syllabae longae) oraz sylaby krótkie (łac. syllabae breves). Iloczas sylab - a nie samogłosek - jest podstawą istnienia łacińskiej metryki iloczasowej.
Rozróżnia się następujące rodzaje sylab:
- sylaba długa z natury (łac. syllaba natura longa albo syllaba naturaliter longa): jest to sylaba zawierająca samogłoskę długą lub dyftong.
- sylaba długa z pozycji (łac. syllaba positione longa): jest to sylaba zawierająca samogłoskę krótką, po której następuje tzw. pozycja, czyli grupa spółgłoskowa.
- sylaba krótka (łac. syllaba brevis): jest to każda inna sylaba.
Za grupę spółgłoskową uważa się dźwięki oznaczone literami X /KS/ oraz Z /DZ/, natomiast nie są nimi zbitki CH, PH, TH oraz QU.
Dla iloczasu grupą spółgłoskową nie jest też w zasadzie połączenie tzw. muta cum liquida, czyli połączenie spółgłoski zwartej (łac. muta, czyli b, p, d, t, g, c, f) z następującą płynną (łac. liquida, czyli m, n, l, r). Następująca przed grupą muta cum liquida sylaba krótka może być uznana za długą, ale nie musi.
Np.
- nom. păter, gen. pătris albo pātris (tr to muta cum liquida)
- nom. ăger, gen. ăgri albo āgri (gr to muta cum liquida)
Trzeba podkreślić, że zamknięcie sylaby grupą spółgłoskową NIE powoduje fizycznego wzdłużenia tworzącej tę sylabę samogłoski (jakkolwiek może powstać takie wrażenie z powodu stosowania podobnych oznaczeń dla sylab długich i samogłosek długich).
[edytuj] W innych językach
Iloczas występuje między innymi w:
- języku akadyjskim
- języku angielskim
- języku arabskim
- języku czeskim
- języku estońskim - trzy stopnie długości
- języku fińskim
- grece klasycznej
- języku japońskim
- języku litewskim
- języku łotewskim
- języku niemieckim
- sanskrycie
- języku słowackim
- języku walijskim
- języku węgierskim
Znane z łaciny zasady odróżniania długich i krótkich sylab obowiązują również w języku arabskim, choć w języku tym nie obowiązuje zasada muta cum liquida, nie istnieją bowiem typowe dla języków europejskich nagłosowe zbitki spółgłosek.
