Stutthof
Z Wikipedii
Zivilgefangenenlager Stutthof, Konzentrationslager Stutthof, Durchgangslager Stutthof, Sonderlager Stutthof, Arbeitserziehungslager Stutthof – niemiecki obóz koncentracyjny zbudowany 2 września 1939 roku, w obrębie anektowanych terytoriów Wolnego Miasta Gdańsk, w miejscowości Sztutowo, 34 km od Gdańska.
Spis treści |
Tłumaczenie nazw:
- Zivilgefangenenlager Stutthof - Obóz Jeńców Cywilnych
- Stutthof-Waldlager - Obóz Leśny
- Altes Lager - Stary Obóz
- Neues Lager - Nowy Obóz
- Germanenlager - Obóz germański
- Sonderlager - Obóz specjalny
[edytuj] Położenie obozu
Obóz usytuowany był u nasady Mierzei Wiślanej (54°19" N,19°09" E), na zachód od wsi Sztutowo (Stutthof), przy szosie Gdańsk - Sztutowo. Kolej wąskotorowa (obecnie ŻKD) łączyła obóz z najbliższym miastem - Nowym Dworem Gdańskim (Tiegenhof), z drugiej strony przez prom na Wiśle - połączenie z Gdańskiem.
Teren otoczony był ze wszystkich stron zbiornikami wodnymi: od zachodu Wisłą, od południa i wschodu: Zalewem Wiślanym wraz z siecią kanałów, od północy: Bałtykiem.
[edytuj] Historia obozu
[edytuj] Stutthof
Założenie obozu jest wynikiem dziejów Wolnego Miasta Gdańsk, ustanowionego traktatem wersalskim. Nazistowskie władze Wolnego Miasta Gdańska, prowadząc politykę zgodną z tendencjami panującymi w III Rzeszy, zbierały już od 1936 roku informacje o Żydach, polskiej inteligencji i potencjalnym członkom ruchu oporu i szukały dogodnych miejsc do wybudowania na swoim terenie obozów koncentracyjnych. KL Stutthof był pierwszym obozem założonym poza terytorium Rzeszy, jego pierwsze zręby powstały jeszcze przed wybuchem wojny. Wcześniejsze przygotowania pozwoliły nazistom zaaresztować już 31 sierpnia 1939 roku ok. 1500 osób, spośród których grupa 150-200 została skierowana do powstającego KL Stutthof.
1 października 1940 obóz stał się głównym obozem przejmując dotychczasowe nadrzędne funkcje obozu w Nowym Porcie; podporządkowano go nadokręgowi SS "Wisła" (SS-Oberabschnitt Weichsel).
Pierwotny obóz - tzw. Altes Lager - liczył 8 baraków i spełniał funkcje koncentracyjne. Po wizycie Himmlera 23 listopada 1941, Stutthof został włączony do polityki eksterminacji Żydów prowadzonej przez nazistowskie Niemcy. Obóz został powiększony do 120 ha i 30 baraków. Specjalna część została wydzielona dla transportów żydowskich, które pochodziły w większości z północnej Europy zajętej przez Niemcy. Transporty przybywały ciężarówkami, kolejką wąskotorową oraz drogą morską - niewielkimi barkami.
W styczniu 1942 roku w Stutthofie nastąpiła wewnętrzna reorganizacja administracji obozu. Dostosowano ją do typowego schematu organizacyjnego obowiązującego od 1936 roku w innych obozach koncentracyjnych, biorąc pod uwagę miejscowe warunki i potrzeby. Przyjęty i obowiązujący od stycznia 1942 do 4 kwietnia 1945 roku schemat organizacyjny KL Stutthof przedstawiał się następująco:
- Komendant obozu (Lagerkommandant)
- Wydział I - komendantura (Kommandantur)
- Wydział II - polityczny (Politische Abteilung)
- Wydział III - obóz (Schutzhaftlager)
- Wydział IV - administracja (Verwaltung)
- Wydział V - lekarz obozowy (Lagerarzt)
- Wydział VI - szkolenie (Schulung)
- Załoga wartownicza (SS-Totenkopfsturmbann)
- Zakłady gospodarcze (SS-Wirtschaftsbetriebe).
Cała załoga dzieliła się na trzy grupy: w skład Kommandanturstab wchodził komendant obozu oraz personel wydziałów I-VI, drugą grupę stanowiła załoga wartownicza, trzecią zaś osoby z kierownictwa zakładów gospodarczych SS znajdujących się w Stutthofie. Załogę stanowili oficerowie, podoficerowie i szeregowcy SS.
We wrześniu 1942 powstało krematorium, a wiosną 1943 wybudowano komorę gazową, w której począwszy od 1944 roku przeprowadzano regularne mordy cyklonem B na więźniach, w szczególności Żydach. Wydajność komory wynosiła jednorazowo 150 osób. Zwiększała się również obsługa SS, której liczebność osiągnęła 1100 osób w 1944 roku.
Komendantami obozu byli:
- SS-Hauptsturmführer Max Pauly (2 września 1939 – 31 sierpnia 1942)
- SS-Sturmbannführer Paul Werner Hoppe (wrzesień 1942 – maj 1945)
Ewakuacja "marszem śmierci" nastąpiła w nocy z 25 na 26 stycznia 1945. Niemcy wyprowadzili z obozu przynajmniej kilkanaście tysięcy wycieńczonych więźniów. W temperaturze przekraczającej –20 stopni C, prowadzili ich kilkoma kolumnami ok. 20 km dziennie w kierunku zachodnim. W tym samym czasie ewakuowano również tysiące więźniów z podobozów. Ewakuacja skończyła się śmiercią dla minimum 12.000 osób, z czego 4.000 zostało rozstrzelanych w lodowatym morzu. Część została wysłana statkami do Niemiec, do KL Neuengamme i do innych mniejszych obozów. 9 maja 1945 roku Armia Czerwona wyzwoliła kilkuset więźniów, którzy ukryli się podczas ewakuacji.
[edytuj] Podobozy
Stutthof stał na czele silnie rozbudowanego systemu podobozów i komand zewnętrznych, których liczba – w zależności od przyjętych kryteriów – waha się od około czterdziestu do ok. stu dziesięciu. Więźniowie pracowali niewolniczo na rzecz niemieckich firm (m.in. Deutsche Ausrüstungs Werke (DAW), Focke-Wulff, Gerhard Eppe). Najważniejsze z nich mieściły się w Toruniu i w Elblągu. Mniejsze m.in. w Przebrnie.
[edytuj] Więźniowie i ofiary
Liczbę więźniów ocenia się na ok. 110-127 tys. osób pochodzących z 26 krajów, w tym 49 tys. kobiet i dzieci. Specjalny obóz kobiecy był miejscem wyjątkowej martyrologii kobiet i małych dzieci, których procent w Stutthofie był wyższy niż w wielu innych obozach niemieckich.
Wśród więźniów najliczniejsi byli Żydzi (ok. 50 tys.) oraz Polacy, ale także osoby z wielu innych krajów – głównie północnej Europy. Przybywały też transporty Romów. Do Stutthofu w specjalnych transportach trafiali także katoliccy księża z Gdańska i innych okolicznych miast. W KL Stutthof osadzono też rodziny zamachowców z nieudanego zamachu z lipca 1944 roku na Adolfa Hitlera (m.in. rodzinę von Stauffenberga).
Część więźniów pracowała w samym Stutthofie, część byłą kierowana do licznych podobozów. Od 1944 roku Żydzi - w szczególności kobiety i dzieci - byli kierowani bezpośrednio do komór gazowych.
Liczbę ofiar ocenia się na około 65 tys. osób.
Zdarzały się zwolnienia ludzi z obozu, a kilkudziesięciu więźniom udało się z niego uciec.
[edytuj] Dzieje powojenne
Stutthof nie znalazł się w akcie oskarżenia w czasie procesów norymberskich. W okresie od 25 kwietnia do 31 maja 1946 w Gdańsku odbyła się jednak seria czterech procesów prowadzonych przez władze polskie i radzieckie, w których sądzono 85 członków załogi obozu, łącznie z komendantem i obozowymi kapo. Zapadło kilkanaście wyroków śmierci i kary od kilku miesięcy więzienia do dożywocia.
Pierwszy proces odbył się przed Specjalnym Sądem Karnym w Gdańsku w dniach od 25 kwietnia do 1 czerwca 1946 roku. Na ławie oskarżonych zasiedli:
- jeden SS-man,
- sześć nadzorczyń
- oraz ośmiu więźniów funkcyjnych.
Sąd wydał następujące wyroki:
- SS-Oberscharführer Johann Paulus oraz nadzorczynie Wanda Klaff, Gerda Steinhoff, Elżbieta Becker, Ewa Paradies i Jenny Barkmann zostali skazani na karę śmierci.
- więźniowie funkcyjni, posłuszni SS-manom w dziele mordu: Józef Reiter, Wacław Kozłowski, Franciszek Szopiński, Tadeusz Kopczyński i Jan Breit również otrzymali wyroki śmierci. Wyroki te wykonano publicznie w Gdańsku 4 lipca 1946 roku. Ponadto w procesie tym zostali skazani: nadzorczyni Erna Beilhardt na 5 lat i sztubowy Kazimierz Kowalski na 3 lata więzienia.
Kolejny proces odbył się w Gdańsku przed Sądem Okręgowym w dniach od 8 do 31 października 1947 roku. Sądzono 24 SS-manów i jednego więźnia funkcyjnego. W jego wyniku kierownika III Wydziału SS-Hauptsturmführera Teodora Meyera, komendanta obozu żydowskiego SS-Oberscharführera Ewalda Fotha, SS-Oberscharführera Alberta Paulitza, SS-Unterscharführera Fritza Petersa, SS-Oberscharführera Hansa Racha, SS-Rottenführera Karla Zurella, SS-Unterscharführera Kurta Dietricha, SS-Rottenführera, Karla Eggerta, SS-Rottenführera Paula Wellnitza i kapo Alfreda Nickolaysena skazano na karę śmierci. Wyroki te zostały wykonane.
W procesach zbrodniarzy obozowych sądzonych było łącznie 72 SS-manów i 6 nadzorczyń - to tylko część z około 2000 liczącej załogi SS, która powinna była stanąć przed sądem.
Obecnie na terenie obozu w miejscowości Sztutowo znajduje się muzeum powstałe w 1962 roku. Muzeum obejmuje zachowaną częścią budynków i wyposażenia oraz pomnik ku czci ofiar.
[edytuj] Bibliografia
- "Przewodnik. Informator historyczny", Janina Grabowska-Chałka, Muzeum Stutthof, Gdańsk-Sztutowo 2004.
Pełny wykaz bibliografii dla serii artykułów o niemieckich obozach w latach 1933-1045 został umieszczony na osobnej stronie.
[edytuj] Zobacz też:
- Obozy niemieckie 1933-1945, Obóz koncentracyjny
- Holocaust
- Stutthof hitlerowski obóz koncentracyjny Warszawa 1988
