Tomasz Zan (żołnierz)
Z Wikipedii
Tomasz Zan, pseud. Tomasz, Oleś, Sęk, Michał, Gajowy, Borek (ur. 21 września 1902 w Duksztach (obecnie Republika Litewska), zm. 11 maja 1989 w Warszawie), żołnierz AK.
Prawnuk Tomasza Zana – "Promienistego". Syn Tomasza Zana (1876-1950) i Teresy Dowgiałło (1884-1945), brat Heleny Stankiewicz (1904-1996). Ostatni potomek w linii męskiej rodu Zanów.
W 1913 roku wstąpił do drużyny skautów założonej przez Andrzeja Małkowskiego w szkole księdza J. Gralewskiego w Starej Wsi koło Warszawy.
Był ochotnikiem w III Dywizji pod dowództwem gen. Wacława Iwaszkiewicza w korpusie gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. Walczył w obronie Wilna w 1918 r. W Suwałkach w 1919 r. wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej. Brał udział w walkach dywersyjnych w rejonie Sejn. Po zdaniu matury w 1920 r. został przydzielony do I baterii 8 Pułku Artylerii w brygadzie gen. Stefana Pasławskiego. Następnie został internowany przez Litwinów po przekroczeniu Niemna. Uciekł z obozu internowania w Kozłowej Rudzie i przez Kłajpedę, Gdańsk dostał się do Warszawy. W lipcu 1920 r. wstąpił jako ochotnik do 211. Pułku Ułanów pod dowództwem rotmistrza Jerzego Dąbrowskiego. Dowodził plutonem w szwadronie por. A. Sztejnige. Dwukrotnie ranny w czasie wojny polsko-bolszewickiej.
Zwolniony z wojska w 1922 r., studiował na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie i na Uniwersytecie w Poznaniu, gdzie w 1926 r. otrzymał dyplom inżyniera rolnika. Od 1925 r. oficer rezerwy w 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich.
23 marca 1939 r. powołany do wojska jako porucznik rezerwy w DOK-III w Grodnie, od sierpnia 1939 r. — rotmistrz. Kampanię wrześniową odbył na froncie Osowiec-Wizna. Po wkroczeniu Armii Czerwonej w Kownie, gdzie pozostał jako oficer dyspozycyjny wywiadu wojskowego na kraje bałtyckie. Współorganizował siatkę wywiadu pod kryptonimem "Wierzba". Od grudnia 1939 r. należał do Związku Walki Zbrojnej. Aresztowany przez policję litewską trafił do obozu koncentracyjnego w Drymitriawie, skąd zwolniono go przed aneksją Litwy przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. W lipcu 1941 r. przedostaje się do Warszawy gdzie powołano go przez Komendę Główną ZWZ-AK na szefa Ośrodka II północno-wschodniego wywiadu ofensywnego. Od sierpnia 1942 r. był szefem oddziału dyspozycyjnego KG AK w Kedywie], pod kryptonimem "Sęk-Motor". Od lipca 1943 r. został szefem STARTU — III (zaopatrzenie oddziałów AK w Okręgu ,,Nów" i 19 Dywizji AK w Nowogródzkiem). 3 września 1943 r. awansował do stopnia majora. W okresie Akcji "Burza" był szefem sztabu 30 Poleskiej Dywizji Piechoty AK. Internowany przez Armię Czerwoną 18 sierpnia 1944 r., został wywieziony do Riazania. W lutym 1946 roku powrócił do Polski.
W 1951 r. aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa, więziony m.in. przez trzy lata śledztwa w areszcie przy ul. Rakowieckiej w Warszawie.
[edytuj] Otrzymane odznaczenia
- Kawaler Krzyża Virtuti Militari — V klasy,
- Krzyż Niepodległości z Mieczami za POW 1918/1919,
- Krzyż Złoty Zasługi z Mieczami za Okręg "Nów" 1944,
- Krzyż Srebrny Zasługi z Mieczami za START-III - 1944,
- Krzyż Walecznych (trzykrotnie) za POW-Suwałki, POW-Kowno, 211 Pułk Ułanów,
- Krzyż Walecznych (czterokrotnie) za ZWZ-AK 1940-1944,
- ponadto inne odznaczenia polskie i zagraniczne.
Tuż po jego śmierci ukazała się książka, stanowiąca zapis rozmów Wojciecha Wiśniewskiego z Tomaszem Zanem (Ostatni z rodu. Rozmowy z Tomaszem Zanem, Editions Spotkania, Paryż 1989, ISBN 2-86914-048-7; Nagroda im. Stanisława Konarskiego za najlepszą książkę 1989 roku, przyznana przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich). Dwa lata później ukazała się część II – "wywiad-rzeka" z jego siostrą, Heleną z Zanów Stankiewiczową (Pani na Berżenikach. Rozmowy z Heleną z Zanów Stankiewiczową, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1991, ISBN 0-85065-222-7; wydanie 2: Wydawnictwo LTW 2003, ISBN 83-88-73630-2).
