Litwa

Z Wikipedii

Lietuvos Respublika
Flaga Litwy Godło Litwy
Dewiza: (lit.) Vienybė težydi (Jedność niech kwitnie)
Język urzędowy	litewski
Język używany	litewski, polski, rosyjski
Stolica	Wilno
Ustrój polityczny	republika
Głowa państwa	prezydent Valdas Adamkus
Szef rządu	premier Gediminas Kirkilas
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	120. na świecie 65 200[1] km² 1,35%
Liczba ludności  • całkowita (I 2007)  • gęstość zaludnienia  • narodowości	127. na świecie 3 385 000[2] 52 osób/km² Litwini: 83,45%[3] Polacy: 6,74%[3] Rosjanie: 6,31%[3]
Niepodległość - ogłoszona - uznana	od ZSRR 11 marca 1990 6 września 1991
Jednostka monetarna	lit (LTL)
Strefa czasowa	UTC +2 - zima UTC +3 - lato
Hymn państwowy	Tautiška Giesmė (Pieśń narodowa)
Kod ISO 3166	LT
Domena internetowa	.lt
Kod samochodowy	LT
Kod telefoniczny	+370

Litwa (lit. Lietuva, Republika Litewska, Lietuvos Respublika) – państwo w Europie Północnej, jedno z państw nadbałtyckich. Graniczy od zachodu z Rosją (obwodem kaliningradzkim), od południa z Polską, od wschodu z Białorusią i od północy z Łotwą. Jest członkiem Unii Europejskiej oraz NATO.

Spis treści 1 Ustrój polityczny 1.1 Parlament 1.2 Prezydent 1.3 Rząd 1.4 Współczesna scena polityczna 1.5 Przestrzeganie praw i swobód 1.6 Podział administracyjny 2 Geografia 2.1 Położenie 2.1.1 Granice 2.1.2 Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Litwy:[5] 2.2 Warunki naturalne 2.2.1 Klimat 2.2.2 Rzeki i jeziora 2.2.2.1 Najdłuższe rzeki na Litwie: 2.2.2.2 Największe jeziora na Litwie: 2.2.3 Obszary chronione 2.3 Krainy geograficzne 3 Demografia 3.1 Narodowości i grupy etniczne 3.2 Miasta Litwy 4 Historia 4.1 Prehistoria 4.2 Średniowiecze 4.3 Rzeczpospolita Obojga Narodów 4.4 XX wiek 4.4.1 I wojna światowa 4.4.1.1 Zobacz też 4.4.2 II wojna światowa 4.5 Czasy współczesne 5 Gospodarka 5.1 Litwa w rankingach 6 Kultura i święta 6.1 Regiony etnograficzne 6.2 Święta na Litwie 6.2.1 Święta państwowe 6.2.2 Narodowe i religijne święta 6.2.3 Inne (nie tradycyjne) święta obchodzone na Litwie 7 Galeria fotografii 8 Zobacz też 9 Linki zewnętrzne 10 Przypisy

[edytuj] Ustrój polityczny

Zobacz więcej w osobnym artykule: ustrój polityczny Litwy.

Oficjalna nazwa Litwy to Republika Litewska (RL) (lit. Lietuvos Respublika (LR)).

Obowiązuje Konstytucja Republiki Litewskiej która weszła w życie 6 listopada 1992 roku. Zaaprobowana w referendum z 25 października 1992 roku. Litwa jest demokracją parlamentarno - gabinetową, w której konstytucja gwarantuje trójpodział władz. Władza ustawodawcza spoczywa w rękach jednoizbowego parlamentu (Seimas), władza wykonawcza - prezydenta i rządu, a władzę sądowniczą sprawują niezawisłe sądy (Sąd Najwyzszy, Sąd Konstytucyjny oraz Sąd Apelacyjny).

[edytuj] Parlament

Tak jak w pozostałych krajach nadbałtyckich parlament, jest jednoizbowy. Zasiada w nim 141 posłów wybieranych na 4-letnią kadencję. Wybory do parlamentu odbywają się systemem mieszanym, gdzie każdy obywatel ma 2 głosy: jeden oddaje na kandydata ze swojego okręgu (obowiązuje system większościowy), drugi na kandydata z ogólnokrajowej listy (system proporcjonalny).

• w wyborach parlamentarnych obowiązuje 5-procentowy próg wyborczy oraz frekwencja 25%
• czynne prawo wyborcze od 18 lat
• bierne prawo wyborcze od 25 lat

Litewski Seimas ma dominującą pozycję w systemie politycznym kraju:

• zarządza wybory prezydenta, ale może zdjąć go także z urzędu, niezależnie od opinii Sądu Konstytucyjnego, większością kwalifikowaną 3/5 – taki impeachment miał miejsce w 2004 roku wobec prezydenta Paksasa, którego zastąpił poprzedni prezydent Adamkus (wybrany oczywiście w wyborach)
• ma zapisaną w konstytucji wyłączność ustawodawczą (w przeciwieństwie do Rosji, sąsiada Litwy, gdzie prezydent ma prawo do wydawania dyrektyw z mocą ustaw)
• zatwierdza nowy rząd i przez całą kadencję sprawuje nad nim kontrolę (także nad poszczególnymi ministrami) przez tajne, podwójnie głosowane votum nieufności, votum zaufania przy powołaniu nowego gabinetu lub gdy zmieniła się połowa składu obecnego, stworzenie stanowiska lidera opozycji i powszechną praktykę zapytań poselskich
• powołuje Kontrolerów Państwowych, którzy sprawdzają prawidłowość zarządzania majątkiem państwowym i prawidłowość wykonywania założeń budżetu uwaga brak przedstawienia ustawy budżetowej przez rząd nie jest równoznaczne z jego dymisją jak w Polsce
• głosuje wniosek o zmianę konstytucji (oprócz art.1 i 14 które mogą być zmienione tylko drogą referendum) dwukrotnym głosowaniem 2/3 większości bezwzględnej
• większością 3/5 może pozbawić mandatu deputowanego (w Polsce zniesienie mandatu jest niemożliwe, można jedynie uchylić immunitet)

[edytuj] Prezydent

• Wybierany w wyborach powszechnych, 4-przymiotnikowych na 5 letnią kadencję, którą powtórzyć może tylko raz.
• By zostać prezydentem Litwy trzeba mieć ukończone 40 lat i co najmniej od 3 lat mieszkać na terytorium państwa, będąc jego pełnoprawnym obywatelem. Ten zapis konstytucyjny, podobnie jak kilka innych, ma chronić przed wpływami rosyjskiej mniejszości na politykę.
• Prezydent oprócz wspomnianej wcześniej odpowiedzialności przed Seimas, ma także obowiązek składania corocznego orędzia o stanie państwa
• Zarządza nowe wybory do parlamentu z powodu braku votum zaufania dla rządu, samorozwiązania Sejmas
• ma prawo veta wobec ustaw Sejmas
• jest arbitrem
• nadaje odznaczenia
• może wystąpić z wnioskiem o odebranie mandatu posłowi
• kształtuje wizerunek państwa, jest jego reprezentantem
• mianuje premiera, dowódcę wojska, sędziów SK, dyplomatów itd.
• ma prawo łaski
• posiada inicjatywę ustawodawczą

[edytuj] Rząd

Rząd kształtowany jest przez kandydata na premiera wskazanego przez Prezydenta i musi uzyskać votum zaufania Seimas Składa się z premiera i ministrów (nie ma wiceministrów ani wicepremiera)i obraduje na posiedzeniach rządu

• głównym zadaniem rządu jest opracowanie i realizowanie budżetu państwa (co sprawdzają specjalni kontrolerzy)

• ma inicjatywę ustawodawczą

• odpowiada kolegialnie i indywidualnie (ministrowie) przed Seimas

[edytuj] Współczesna scena polityczna

10 października 2004 roku odbyła się pierwsza tura kolejnych wyborów do parlamentu litewskiego (Seimas). Według nieoficjalnych danych w wyborach parlamentarnych w okręgu wielomandatowym (70 miejsc w parlamencie) głosy rozłożyły się następująco:

• Partia Pracy 28,6% (22 miejsca)
• Koalicja A. Brazauskasa i A. Paulauskasa 20,7% (16 miejsc)
• Związek Ojczyzny 14,6% (11 miejsc)
• Koalicja R. Paksasa 11,4% (9 miejsc)
• Związek Liberałów i Centrystów 9,1% (7 miejsc)
• Związek Rolników i Nowej Demokracji 6,6% (5 miejsc)

Akcja Wyborcza Polaków na Litwie uzyskała 3,79% i nie przekroczyła pięcioprocentowego progu wyborczego.

W okręgach jednomandatowych (71 miejsc w parlamencie) w pierwszej turze zostało wyłonionych 5 parlamentarzystów (3 miejsca – Koalicja A. Brazauskasa i A. Paulauskasa, 1 miejsce – Partia Pracy, 1 miejsce – Akcja Wyborcza Polaków na Litwie).

Frekwencja wyborcza wyniosła 46%.

Druga tura, która ostatecznie uformowała parlament litewski (Seimas), odbyła się 24 października 2004 roku.

Zobacz też:

• prezydenci Litwy
• premierzy Litwy

[edytuj] Przestrzeganie praw i swobód

W raporcie „Freedom in the World 2005”, ogłoszonym przez Freedom House, Litwa znalazła się w kategorii państw „Wolne” ze wskaźnikiem 2,0 w 7-stopniowej skali. raport (s. 21)

Wolność prasy i mediów: w raporcie "Freedom of the Press 2004" Litwa znalazła się w kategorii państw „Wolne” na 33 miejscu na 193 (razem z Cyprem i Japonią, tuż przed Francją i Polską) ze wskaźnikiem 18 w 100-stopniowej skali. raport (od s. 18)

[edytuj] Podział administracyjny

Zobacz więcej w osobnym artykule: Podział administracyjny Litwy.

Terytorium Litwy dzieli się na 10 obwodów (apskritis l.mn. apskritys) podzielonych na 60 gmin (savivaldybė l.mn. savivaldybės).

	obwód (apskritis)	stolica	powierzchnia (w km²)	populacja
1	kłajpedzki	Kłajpeda	5209	386 100
2	kowieński	Kowno	8060	702 100
3	mariampolski	Mariampol	4463	188 800
4	olicki	Olita	5425	188 000
5	poniewieski	Poniewież	7881	300 300
6	szawelski	Szawle	8540	370 400
7	tauroski	Taurogi	4411	134 300
8	telszycki	Telsze	4350	180 000
9	uciański	Uciana	7201	186 400
10	wileński	Wilno	9760	850 700

[edytuj] Geografia

[edytuj] Położenie

Litwa jest krajem położonym pod względem geograficznym w Europie Środkowej (natomiast przez ONZ jest zaliczana do państw Europy Północnej^[4]), na południowo-wschodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Na terenie Litwy znajduje się geometryczny środek Europy, umiejscowiony 26 kilometrów na północ od Wilna. Ustalili to naukowcy z Francuskiego Instytutu Geograficznego w 1989 roku. Posiadaniem geograficznego środka Europy na własnym terenie chwalą się też inne państwa europejskie, m.in. Polska.

• Najwyższy punkt: Aukštojo kalnas (Wysoka Góra) 293,84 m n.p.m.
• Najniższy punkt: Morze Bałtyckie 0 m

[edytuj] Granice

• Całkowita granica
  • nie wliczając wód terytorialnych: 1732 km^[5]
  • wliczając wody terytorialne: 1761 km^[5]
• Długość wybrzeża: 90 km^[6]
• Całkowita granica lądowa:^[7] 1642 km^[8]
  • Długość granic z sąsiadującymi państwami:^[9]
    • Białoruś: 677 km
    • Łotwa: 576 km
    • Polska: 104 km
    • Rosja: 273 km

[edytuj] Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Litwy:^[5]

• Na północy 56° 27' szerokości geograficznej N
• Na południu 53° 54' szerokości geograficznej N
• Na zachodzie 20° 56' długości geograficznej E
• Na wschodzie 26° 51' długości geograficznej E

[edytuj] Warunki naturalne

Ukształtowanie powierzchni nizinne, o rzeźbie polodowcowej, średnia wysokość 99 m n.p.m., najwyższe wzniesienie Juozapine 294 m, na Wyżynie Miednickiej. Wybrzeże morskie jest przeważnie niskie i wyrównane, wnętrze kraju zaś nizinne z licznymi formami polodowcowymi. Większa część powierzchni Litwy znalazła się w zasięgu zlodowacenia wałdajskiego. Przeważają równiny moreny dennej, pojeziorno-lodowcowe i sandrowe z wydmami śródlądowymi. W zachodniej części Wysoczyzna Żmudzka (wysokość do 234 m), na południowym-wschodzie (na pograniczu z Białorusią) Pojezierze Litewskie (Wileńskie) rozdzielone dolinami Niemna i jego dopływu Wilii na 3 oddzielne wzniesienia, Sudawskie, Dżukijskie i Auksztockie. Wąski pas pobrzeża nad Zalewem Kurońskim, odgrodzony od Morza Bałtyckiego Mierzeją Kurońską z wielkimi wałami wydm, na południu delta Niemna.

Litwa posiada niewiele własnych bogactw naturalnych – jest zasobna głównie w złoża torfu, żwiru, dolomitu, anhydrytu i bursztynu. Przeważają gleby ubogie darniowo-bielicowe (ok. 1/2 pow. kraju), darniowo-glejowe i bielicowo-bagienne (rędziny 7% i mady 1%). Litwa leży w strefie lasów mieszanych, na ubogich glebach piaszczystych rosną bory sosnowe z sosną zwyczajną, a na glebach żyźniejszych lasy świerkowe ze świerkiem pospolitym z udziałem drzew liściastych lub dąbrowy z dębem szypułkowym, a na południu lasy dębowo-grabowe. Lesistość kraju wynosi 26%, pastwiska zajmują 17% powierzchni. Liczne torfowiska (ponad 6 tys.) zajmują ok. 5% powierzchni kraju, szczególnie rozległe na Wysoczyźnie Żmudzkiej.

[edytuj] Klimat

Klimat umiarkowany ciepły, przejściowy między morskim nad wybrzeżem bałtyckim i o wzrastających ku wschodowi cechach kontynentalnych, występują charakterystyczne silne wiatry i szybkie zmiany pogody. Średnia temperatura w styczniu od –7°C na wschodzie do 0°C na wybrzeżu, w lipcu ok. 17-18°C. Najniższa odnotowana temperatura –43°C, najwyższa 37°C. Opady głównie latem, średnio roczne wynoszą ok. 600–800 mm i więcej, szczególnie w zachodniej części Wysoczyzny Żmudzkiej.

[edytuj] Rzeki i jeziora

Rozwinięta gęsta sieć rzek (na 1 km² przypada 0,4 km rzeki) typu równinnego, wolno płynące, meandrujące o szerokich dolinach. Zasilane są przede wszystkim wodami ze stopionych śniegów, co jest przyczyną gwałtownego wzbierania stanów wód na wiosnę i występowaniem licznych powodzi. Największe rzeki to: Niemen - o długości całkowitej 937 km, natomiast w granicach Litwy 469 km, którego dorzecze zajmuje prawie 70% powierzchni terytorium Litwy - wraz z dopływani: Wilią, Niewiażą, Dubisą oraz górny bieg Windawy. Najdłuższą rzeką płynącą w całości na terytorium Litwy jest rzeka Święta. Na Litwie znajduje się ponad 4 tys. jezior, które zajmują prawie 1,5% powierzchni kraju, najwięcej jezior znajduje się na Nizinie Wilejsko-Żejmiańskiej, głównie pochodzenia polodowcowego. Największe jezioro to Drukšiai (przy granicy z Białorusią), najgłębsze Tauroginie (maksymalna głębokość 60,5 m), najdłuższe (typu rynnowego) to Asveja o długości 30 km.

[edytuj] Najdłuższe rzeki na Litwie:

Według FAO^[10] na Litwie są 733 rzeki liczące ponad 10 km długości, które zajmują łącznie 32 601 ha (326,01 km²)^[11].

nazwa polska	nazwa litewska	długość całkowita, w km[5]	na obszarze Litwy, w km[5]	powierzchnia dorzecza, w km²
Niemen	Nemunas	937	475	98 200
Wilia	Neris	510	234	25 100
Windawa	Venta	346	161	11 800
Szeszupa	Šešupė	298	209	6 100
Musza (Lielupe)	Mūša (Lielupė)	284	146	5 300[12]
Święta	Šventoji	246	246	6 900
Niewiaża	Nevėžis	209	209	6 100
Mereczanka	Merkys	203	190	4 400
Minia	Minija	202	202	3 000

[edytuj] Największe jeziora na Litwie:

Według Statistikas Departamentos na Litwie jest 2830 jezior o powierzchni większej niż 0,5 ha, jeziora w sumie zajmują powierzchnię 880 km²^[5]. Według FAO^[10] na Litwie jest 2827 jezior o łącznej powierzchni 87 359 ha (873,59 km²) z czego 1589 jest większych od 0,5 ha, które zajmują łącznie 24 434 ha (244,34 km²)^[11].

nazwa polska	nazwa litewska	powierzchnia, w hektarach[5]	głębokość, w metrach[5]
Druksiai	Druksiai	4479,0	33,3
Dysnai	Dysnai	2439,4	6,0
Dusia	Dusia	2334,2	31.7
Sartai	Sartai	1331,6	22,0
Luodis	Luodis	1320,0	16,5
Metelys	Metelys	1292,0	15,0
Platelių	Platelių	1209,6	46,6
Avilys	Avilys	1209,0	13,5
Rekyvos	Rekyvos	1150,9	7,0
Alausas	Alausas	1054,0	42,0

[edytuj] Obszary chronione

Zobacz więcej w osobnym artykule: Parki narodowe na Litwie.

Na Litwie jest 5 parków narodowych - Aukštaitijski, Dzukijski, Žemaitijski, Trocki oraz Mierzeja Kurońska, a także 30 rezerwatów przyrody (parków regionalnych, m.in. łabędzie pod ochroną na jeziorze Žuvintas).

Litewski Park Narodowy Aukštaitija, założony został w 1974 roku, jego powierzchnia wynosi ok. 30 tys. ha, ponad 60% obszaru parku zajmują lasy.

Obszary chronione na Litwie zajmują 11,5% powierzchni kraju. Działalność rekreacyjna i gospodarcza na obszarach chronionych jest regulowana. Na Litwie pod ochroną jest 386 zabytków przyrody (drzewa, źródła, kamienie itp.)

[edytuj] Krainy geograficzne

• Nizina Środkowolitewska
• Nizina Nadmorska
• Pojezierze Żmudzkie
• Pojezierze Wileńskie

[edytuj] Demografia

Zmiana liczby ludności Litwy w latach 1961-2003 (w tysiącach)
1996	3601,6	2002	3469,1
1997	3575.1	2003	3454,2
1998	3549,3	2004	3435,6
1999	3524,2	2005	3414.3
2000	3499,5	2006	3394,1
2001	3481,3	2007	3384,8
Liczba ludności Litwy w latach 1996-2006 (w tysiącach)[13]
Statystyki demograficzne (2006)[14] Liczba ludności 3 585 906 Ludność według wieku 0 - 14 lat 15,5% mężczyźni: 297 271 kobiety: 282 269 15 - 64 lat 69,1% mężczyźni: 1 206 731 kobiety: 1 264 359 ponad 64 lata 15,5% mężczyźni: 186 979 kobiety: 359 008 Średnia wieku całej populacji 38,2 lat mężczyźni 35,7 lat kobiety 40,8 lat Przyrost naturalny -0,3% Współczynnik urodzeń 8,75 urodzeń/1000 mieszkańców Współczynnik zgonów 10,98 zgonów/1000 mieszkańców Współczynnik migracji -0,71 migrantów/1000 mieszkańców Ludność według płci przy narodzeniu 1,06 mężczyzn/kobiet poniżej 15 lat 1,05 mężczyzn/kobiet 15 - 64 lat 0,96 mężczyzn/kobiet powyżej 64 lat 0,52 mężczyzn/kobiet w całej populacji 0,89 mężczyzn/kobiet Umieralność noworodków w całej populacji 6,78 śmiertelnych/1000 żywych płci męskiej 8,12 śmiertelnych/1000 żywych płci żeńskiej 5,37 śmiertelnych/1000 żywych Oczekiwana długość życia w całej populacji 74,2 lat mężczyzn 69,2 lat kobiet 79,49 lat Rozrodczość 1,2 urodzeń/kobietę Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS 0,1% (2001) Liczba osób żyjących z HIV/AIDS 1300 (2003) Liczba zmarłych na HIV/AIDS poniżej 200 (2003)

Według ostatniego spisu powszechnego, przeprowadzonego w 2001 roku, Litwa liczyła 3 483 972 mieszkańców, z czego mężczyzn 1 629 148 (46,76%) a kobiet 1 854 824 (53,24%), stopień urbanizacji społeczeństwa wynosił 66,94%. W czasie wcześniejszego spisu powszechnego, przeprowadzonego w 1989 roku, liczbę mieszkańców oszacowano na 3 674 800. Litewski Departament Statystyki (Departamentas Statistikos) szacuje liczbę mieszkańców w pierwszym kwartale 2007 roku na 3 384 800. Odnotowywany ujemny przyrost naturalny. i w związku z tym systematyczny spadek liczby ludności począwszy od 1991 roku, jest spowodowany przede wszystkim zmniejszaniem się liczby urodzeń, a w ostatnim czasie - po przystąpieniu Litwy do Unii Europejskiej w 2004 roku - także masową emigracją zarobkową. I tak w 1990 roku odnotowano 56 868 żywych urodzeń i 39 760 zgonów, natomiast w 2001 roku już tylko 31 546 żywych urodzeń i 40 399 zgonów.

[edytuj] Narodowości i grupy etniczne

Litwa jest najbardziej jednolitym narodowościowo państwem spośród wszystkich państw bałtyckich, największą grupą etniczną są Litwini, którzy stanowią ponad 83% ogółu mieszkańców. Znaczące mniejszości narodowe stanowią Polacy (6,7%) i Rosjanie (6,3%).

Polacy są największą mniejszością narodową, skupioną na Wileńszczyźnie, w południowo-wschodniej Litwie (Polacy na Litwie). Rosjanie są skoncentrowani głównie w dwóch miastach, gdzie stanowią znaczące mniejszości, w Wilnie (14%) i w Kłajpedzie (28%).

Według spisu powszechnego z 2001 roku społeczeństwo państwa litewskiego składało się z następujących narodowości i grup etnicznych:

Litwini: 2 907 293 (83,45%)
Polacy: 234 989 (6,74%)
Rosjanie: 219 789 (6,31%)
Białorusini: 42 866 (1,23%)
Ukraińcy: 22 488 (0,65%)
Żydzi: 4007 (0,12%)
Niemcy: 3243 (0,09%)
Tatarzy: 3235 (0,09%)
Łotysze: 2955 (0,08%)
Cyganie: 2571 (0,07%)
Ormianie: 1477 (0,04%)
Inni: 6138 (0,18%)
Nie zidentyfikowani: 32 921 (0,94%)

[edytuj] Miasta Litwy

Zobacz więcej w osobnym artykule: Miasta na Litwie.

Na Litwie są 103 miasta (po litewsku - l.poj. miestas; l.mn. miestai). Miasto zostało zdefiniowane przez litewski parlament jako obszar o zwartej zabudowie liczący powyżej 3000 mieszkańców, gdzie dwie trzecie ludności znajduje zatrudnienie poza rolnictwem. Miejscowości które liczą poniżej 3000 mieszkańców ale posiadają historyczne prawa miejskie, również posiadają status miasta. Najstarszym litewskim miastem jest Kłajpeda, która otrzymała prawa miejskie w 1257 roku. Większość litewskich miast to miasta małe, tylko 6 liczy więcej niż 50 tys. mieszkańców a tylko 2 więcej niż 200 tys., z kolei aż 65 ma mniej niż 10 tys. mieszkańców. Największym miastem i stolicą zarazem jest Wilno, liczące ponad 500 tys. mieszkańców. Według spisu ludności z 2001 roku w miastach żyło ok. 66,7% mieszkańców Litwy.

Poniższa tabela przedstawia 10 największych miast Litwy:

	miasto	położenie	liczba mieszkańców (2005)	powierzchnia (km²)
1	Wilno		540 300	401
2	Kowno		361 300	157
3	Kłajpeda		187 400	98
4	Szawle		129 000	81
5	Poniewież		115 600	52
6	Olita		69 500	40
7	Mariampol		47 700	21
8	Możejki		41 400	14
9	Janów nad Wilią		34 800	40
10	Uciana		33 000	15

[edytuj] Historia

[edytuj] Prehistoria

Najstarsze znaleziska archeologiczne na Litwie pochodzą z XI tysiąclecia p.n.e. i reprezentują tzw. kulturę Madlen, Briome, Liungbiu, Arensburg...Swidry (IX grupa genetyczna). Z IV-III tysiąclecia p.n.e. występowała kultura Kunda-Narewka na obszarze od jeziora Ładoga po północną Białoruś, obejmującym tereny dzisiejszej Łotwy i Estonii, sięgającym od zbiegu Wilii i Niemna poza rzekę Pregołę na zachodzie.

W III tysiącleciu p.n.e. na tereny współczesnej Litwy napłynęły ludy mówiące językami ugrofińskimi (VIII grupa genetyczna) (jak współcześni Estończycy, Węgrzy i in.). Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. ze wschodu przybyli Indoeuropejczycy. Niektórzy badacze przyjmują, że właśnie wśród nich należy doszukiwać się przodków Bałtów, a więc także Litwinów. Wiele wskazuje również na to, że Bałtowie mogli przybyć na te tereny w czasie drugiej wielkiej migracji Indoeuropejczyków (ok. XII wiek p.n.e.).

[edytuj] Średniowiecze

Pochodzenie nazwy Litwy (Lietuva) nie zostało jednoznacznie wyjaśnione. Przyjmuje się, że pochodzi ona od nazwy rzeki Leita, co oznaczałoby „ludzi znad rzeki”, bądź „kraj nad rzeką”.

Do końca XIII wieku tereny Litwy zamieszkiwały liczne plemiona, które nie tworzyły zwartego organizmu państwowego. Dopiero od XIII wieku związkom plemiennym zaczęli przewodzić książęta – kunigasi – spośród których największe znaczenie mieli Ryngoldowiczowie, których najlepszym przedstawicielem był Mendog (Mindaugas). Ok. 1235 roku, pod wpływem zagrożenia najpierw ze strony zakonu kawalerów mieczowych (od 1202), a następnie zakonu krzyżackiego (od 1237 roku), Mendog zjednoczył litewskie plemiona i skupił władze w jednym ręku. W 1251 roku pod naciskiem zakonów, Mendog przyjął chrzest, a w 1253 otrzymał od papieża koronę i koronował się w Nowogródku jako jeden z dwóch w historii królów Litwy^[15]. Jednak, mimo koronacji, Litwa nie została uznana za królestwo. Mendog z powodzeniem walczył z sąsiadami tj. z Krzyżakami, Tatarami, Polską i Rusią. W 1261 porzucił chrześcijaństwo. Panowanie Mendoga zakończyło się gwałtownie w 1263 roku, po zabójstwie władcy. Po śmierci Mendoga państwo litewskie rozpadło się.

Mendoga godnie zastąpił w 1315 r. Giedymin (Gediminas), który rządził przez ponad 20 lat. Skuteczne rządy doprowadziły do umocnienia się państwa i dobrych stosunków z Królestwem Polskim (np. żoną Kazimierza Wielkiego była córka Giedymina, Aldona, która na chrzcie przyjęła imię Anna).

Olgierd i Kiejstut: synowie Giedymina, sprawowali rządy od 1344. W 1377 śmierć Olgierda, jednego z największych średniowiecznych polityków. Litwa znalazła się w trudnej sytuacji, ze względu na częste najazdy Krzyżaków.

Po śmierci Kiejstuta władzę obejmuje syn Olgierda, Jagiełło (Jogaila). Wchodząc w sojusz z Polską, Jagiełło godzi się pojąć za żonę Jadwigę Andegaweńską i zostać królem Polski. Podpisuje w 1385 roku akt w Krewie, na mocy którego zobowiązuje się przyjąć chrzest od Polski, objąć chrystianizacją Litwę, a także według niektórych źródeł włączyć Litwę do Polski.

Witold książę litewski, syn Kiejstuta, odzyskuje ojcowiznę i od 1392 r. obejmuje panowaniem Wilno i całe Wielkie Księstwo Litewskie. Mądre reformy umacniają Litwę. Rozumie potrzebę utrzymywania dobrych stosunków z Polską, zawiera z Jagiełłą umowę wileńsko-radomską (1400-1401), na mocy której zostaje dożywotnim władcą Wielkiego Księstwa Litewskiego, a także uznaje się za wasala Polski.

15 lipca 1410 roku pod Grunwaldem (Žalgiris) ma miejsce największa bitwa europejskiego średniowiecza, w wyniku której rozgromiona zostaje doszczętnie cała armia krzyżacka, wspierana przez znamienitych rycerzy z całej Europy. Jest to jedno z największych zwycięstw militarnych w historii Polski i Litwy.

2 października 1413 została zawarta Unia horodelska która wprowadziła instytucję odrębnego wielkiego księcia na Litwie, wspólne sejmy i zjazdy polsko-litewskie, urzędy wojewodów i kasztelanów na Litwie, a litewską szlachtę zrównała z polskimi rodami. Po tej unii Litwa staje się niezależnym politycznie państwem, na czele którego zasiada wielki książę. Pierwszym wielkim księciem był Witold. Litwa zobowiązała się też do niezawierania sojuszów z wrogami Polski.

Wielki książę Witold (Vytautas) zmarł w Trokach w 1430 roku, pochowano go w katedrze wileńskiej, a okres jego panowania uznano za najświetniejszy w dziejach Litwy. Pozostawił potężne, samodzielne państwo, rozciągające się od Bałtyku po Morze Czarne, na wschodzie graniczące z Moskwą.

[edytuj] Rzeczpospolita Obojga Narodów

W 1569 r. podpisano dokument (Unia lubelska) powołujący do życia Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Powstałe państwo miało charakter federalny, ale Litwa była w nim krajem drugorzędnym.

Na początku XVI wieku na Litwie, podobnie jak w całej Europie, pojawiła się idea reformacji. Pierwszymi protestantami na Litwie byli luteranie. W roku 1569 sprowadzono na Litwę jezuitów, by walczyli z reformacją. Już w następnym roku założyli oni w Wilnie kolegium, które w 1579 r. Stefan Batory przekształca w akademię – pierwszy uniwersytet w Europie Wschodniej.

XVII i XVIII wiek upłynęły Litwie pod znakiem wojen, w wyniku których Litwa stopniowo traciła swoje terytoria. Wojna z Moskwą, powstanie Chmielnickiego, najazd Szwedów, podpisanie przez hetmana Janusza Radziwiłła w Kiejdanach unii ze Szwedami, zerwanie traktatów z Polską i uznanie w niej Karola X Gustawa za władcę zwierzchniego Litwy (Janusz Radziwiłł liczył, że sam zostanie władcą litewskim).

Kolejne wieki nie przyniosły Litwie dobrych czasów. Klęski żywiołowe, głód, zarazy, wojny domowe, wojna północna między Szwecją i Rosją, pustoszyły terytorium Litwy. Po ziemie osłabionej Rzeczypospolitej Obojga Narodów sięgnęli wreszcie sąsiedzi. W 1772 r. miał miejsce pierwszy rozbiór, w 1793 i 1795 kolejne dwa, po upadku powstania kościuszkowskiego, Litwa zostaje ostatecznie podzielona pomiędzy Rosję (Auksztota i Żmudź) i Prusy (Suwalszczyzna).

W 1812 roku – wkroczenie wojsk napoleońskich, reaktywowano Wielkie Księstwo Litewskie. Po klęsce Napoleona, Żmudź i Wileńszczyzna przydzielona zostaje na kongresie wiedeńskim do Rosji. Suwalszczyzna (przydzielona przez Napoleona do Księstwa Warszawskiego jest częścią Królestwa Polskiego.

Po wojnie rosyjsko-napoleońskiej powstaje: Towarzystwo Filomatów, Towarzystwo Filaretów i Towarzystwo Szubrawców – organizacje stawiające sobie za cel poprawę sytuacji społecznej. Nie działają jednak one długo, bo do 1823 roku.

Do powstania listopadowego Litwa przyłącza się dopiero w marcu 1831 r. Po upadku powstania, na Litwę spadają srogie kary, m.in. zlikwidowano Uniwersytet Wileński, zamknięto klasztory i szkoły, nastąpiły zsyłki ludności w głąb Rosji. Powstanie styczniowe (1863) przyczyniło się do nasilenia represji wobec mieszkańców, zaczęto rusyfikować wsie i miasta na niebywałą skalę. Litwini jednak pod wpływem patriotycznych głosów dawali odpór rusyfikacyjnym zabiegom urzędników carskich. W 1883 r. zaczęto wydawać pierwsze litewskie czasopismo „Aušra” (jutrzenka), potem kolejne: „Šviesa” (światło), „Varpas” (dzwon) i „Ūkininkas” (rolnik).

[edytuj] XX wiek

[edytuj] I wojna światowa

Z wybuchem I wojny światowej wiązano nadzieje, na odzyskanie niepodległości, jednak od 1915 Litwa znalazła się pod okupacją niemiecką. We wrześniu 1917 roku w Wilnie wybrano Radę Litewską tzw. Tarybę. 16 lutego 1918 r. Taryba ogłasza niepodległość i powstanie niepodległej Litwy, w rzeczywistości częściowo uzależnionej od Niemiec, dzień ten jest obchodzony, jako Dzień Odzyskania Niepodległości.

Taryba powołała rząd, przeciw któremu wystąpiła Komunistyczna Partia Litwy, która stworzyła Tymczasowy Rząd Robotniczo-Włościański, a po wkroczeniu na Litwę Armii Czerwonej w następnym roku ogłosiła powstanie Litewsko-Białoruskiej Republiki Socjalistycznej. Już następnego miesiąca wojska Taryby, wspierane przez armię niemiecką, przystąpiły do kontrofensywy, a Wilno zajęło Wojsko Polskie. Ostatecznie władzę nad Litwą przejęła Taryba. Po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej Rosjanie zwrócili Litwie Wilno.

W 1920 roku gen. Lucjan Żeligowski, z polecenia naczelnego wodza, Józefa Piłsudskiego, wraz z dywizją litewsko-białoruską złożoną z Polaków pochodzących z Wileńszczyzny, wkracza na Litwę i zajmuje Wilno. Gen. Żeligowski tworzy wówczas Litwę Środkową. Dnia 20 lutego 1922 r. Sejm Wileński wydaje deklaracje o połączeniu Litwy Środkowej z Polską.

[edytuj] Zobacz też

• międzymorze

[edytuj] II wojna światowa

23 sierpnia 1939 r. III Rzesza i Związek Radziecki zawarły tajny układ (pakt Ribbentrop-Mołotow), który umieszczał Litwę w niemieckiej strefie wpływów. Po pokonaniu Polski przez Niemcy i Rosję w kampanii wrześniowej, Sowieci oddali zajęte Wilno Litwinom. Ostatecznie ponieważ armie niemieckie znacznie przekroczyły na wschodzie ustaloną linię podziału Polski na Wiśle i Sanie, w ramach rekompensaty Hitler oddał Litwę w rosyjską strefę wpływów Związkowi Radzieckiemu. Dokonując licznych prowokacji granicznych 1940 ZSRR wysunął wobec Litwinów ultimatum, żądając utworzenia baz sowieckich na terytorium republiki. 15 czerwca 1940 150 tysięczna armia radziecka rozpoczęła okupację Litwy. Kilkanaście dni przed wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej, rozpoczęto deportacje 35 tysięcy ludności na Syberię.

Okupacja niemiecka, dawała Litwie stosunkowo dużo wolności i praw. Latem 1944 r. Armia Czerwona wypiera Niemców i przywraca władzę radziecką, z którą do 1952 r. walczą litewskie oddziały partyzanckie. Rządy Stalina przyczyniły się do kolejnych represji i wysiedleń na masową skalę.

[edytuj] Czasy współczesne

Pod koniec lat 80 rozpoczął się nowy okres odrodzenia narodowego na Litwie. Organizowano masowe demonstracje pod hasłem przywrócenia niepodległości, m.in. tzw. bałtycki łańcuch, żywy łańcuch, który połączył trzy kraje bałtyckie. 11 marca 1990 r. Litwa ogłosiła deklarację niepodległości, na co stanowczo zareagował Związek Radziecki wprowadzając na ulice Wilna czołgi. 13 stycznia 1991 nastąpił szturm rosyjski na wieżę telewizyjną. Sowieci zabili 15 bezbronnych cywilów a 700 zostało rannych. Jednak Litwini dopięli swego i 17 września 1991 roku zostali przyjęci w poczet członków ONZ, a rok później odbyły się pierwsze wolne wybory do sejmu.

W wyborach parlamentarnych w 1993 roku zwycięstwo wyborcze odnieśli przedstawiciele postkomunistycznej Litewskiej Demokratycznej Partii Pracy z Algirdasem Brazauskasem na czele, która dążyła do nawiązania dobrych stosunków gospodarczych z Rosją i Ukrainą. W tym samym roku Brazauskas zostaje prezydentem. W 1994 roku Litwa, podczas wizyty Lecha Wałęsy w Wilnie, podpisała z Polską układ o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy. W 1998 prezydentem Litwy został Valdas Adamkus. W tym samym roku wileński parlament powierzył stanowisko premiera Gediminasowi Vagnoriusowi, w maju 1999 premierem został konserwatysta Rolandas Paksas, który został zastąpiony na stanowisku w listopadzie 1999 roku przez Andriusa Kubiliusa. W 2000 roku premierem został A. Brazauskas. W wyborach prezydenckich w styczniu 2003 zwyciężył R. Paksas, który jednak w 2004 został usunięty ze stanowiska ze względu na ujawnione powiązania z rosyjskimi strukturami gospodarczymi i przestępczymi, które uczestniczyły w finansowaniu jego kampanii wyborczej. W wyniku rozpisanych ponownie wyborów, na fotel prezydenta powrócił w czerwcu 2004 Adamkus.

W marcu 2004 Litwa stała się członkiem NATO. 1 maja 2004 Litwa wraz z 9 innymi krajami przyjęła członkostwo Unii Europejskiej. W przeprowadzonych w tym samym roku wyborach parlamentarnych zwycięstwo odniosła populistyczna Partia Pracy, kierowana przez rosyjskiego biznesmena Wiktora Uspaskicha, który przyjął litewskie obywatelstwo. W czerwcu 2005 został oskarżony o kłamstwo odnośnie wyższego wykształcenia, co stało się bezpośrednią przyczyną jego dymisji z funkcji ministra gospodarki i rezygnacji z mandatu posła. W grudniu 2005 Sąd Najwyższy uniewinnił R. Paksasa, nie uchylił jednak impeachmentu. W czerwcu 2006 wybuchł kolejny skandal – władze ujawniły, że prowadzą śledztwo w sprawie podejrzeń, iż Partia Pracy powstała za pieniądze rosyjskich służb specjalnych. Premier Algirdas Brazauskas i jego rząd podali się do dymisji.

[edytuj] Gospodarka

[edytuj] Litwa w rankingach

1) Wskaźnik Rozwoju Społecznego 2004 Human Development Index), stosowany przez Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych: Litwa zajęła 41 miejsce (na 177) w grupie krajów wysoko rozwiniętych. Sąsiedzi Litwy zajęli lokaty: Rosja 57., Polska 37., Białoruś 62., Łotwa 50.

2) Wskaźnik Jakości Życia 2004 (Quality of Life Index, The Economist): 63 miejsce na 111 (Rosja 105., Polska 48., Białoruś 100., Łotwa 66.). Ranking

3) Wskaźnik Wolności Gospodarczej 2005 (Index of Economic Freedom, Heritage Foundation i The Wall Street Journal): podobnie jak większość "starej" UE, Litwa została zakwalifikowana do grupy państw o "w zasadzie wolnej gospodarce" i zajęła 23 miejsce. Rosja 124., Polska 41., Białoruś 143., Łotwa 28, Estonia 4. Ranking (od s. 9), mapa wolności gospodarczej.

4) Wskaźnik Konkurencyjności Gospodarki: 36 miejsce w rankingu 104 państw (Rosja 70., Polska 60., Estonia 20). Światowe Forum Ekonomiczne: Światowy Raport Konkurencyjności 2004-2005

5) Wskaźnik Percepcji Korupcji 2004 (Corruption Perceptions Index 2004, Transparency International): 44. miejsce na 146, razem z Kuwejtem i RPA (Rosja 90., Polska 67., Białoruś 74., Łotwa 57., Estonia 31.) Ranking.

6) Produkt krajowy brutto (World Factbook, 2004)

• PKB: 45,23 mld USD
• PKB na jednego mieszkańca: 15 500 USD (wg parytetu siły nabywczej)
• Wzrost PKB: 6,6%.
• Struktura PKB: udział rolnictwa wynosi 6,1%, przemysłu 33,4%, usług 60,5%.

7) Wzrost produkcji przemysłowej w 2004: 12%

8) Inflacja (2004): 1,1%

9) Stopa bezrobocia (2004): 8%.

[edytuj] Kultura i święta

[edytuj] Regiony etnograficzne

Litwa to nieduży kraj, dlatego regiony etnograficzne są dosyć podobne, mimo tego łatwo można odróżnić pięć:

• Auksztota (Aukštaitija)
• Dzukija (Dzūkija)
• Kraj Kłajpedzki (Klaipėdos kraštas)
• Suwalszczyzna (Suvalkija)
• Żmudź (Žemaitija)

[edytuj] Święta na Litwie

[edytuj] Święta państwowe

Źródło: Ustawa Republiki Litewskiej o dniach świątecznych ("Lietuvos Respublikos Švenčių dienų įstatymas")

• 1 stycznia: Nowy Rok („Naujieji metai”)
• 16 lutego: Dzień odbudowania Państwa Litewskiego („Lietuvos valstybės atkūrimo diena”)
• 11 marca: Dzień odzyskania niepodległości Litwy („Lietuvos nepriklausomybės atkūrimo diena”)
• niedziela i poniedziałek: Wielkanoc chrześcijańska ("Velykos”)
• 1 maja: Międzynarodowy Dzień Pracy („Tarptautinė darbo diena”)
• 3 maja: Rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja (poczynając od 2007)
• pierwsza niedziela maja: Dzień Matki („Motinos diena”)
• 24 czerwca: Noc Świętojańska („Rasos” lub inaczej „Joninės”), Narodzenie Jana Chrzciciela
• 6 lipca: Dzień Państwowy – Dzień Koronacji Króla Litwy Mendoga („Valstybės (Lietuvos karaliaus Mindaugo karūnavimo) diena”)
• 15 sierpnia: Zielna („Žolinės”), Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny („Švč. Mergelės Marijos ėmimo į dangų diena”)
• 1 listopada: Dzień Wszystkich Świętych („Visų Šventųjų diena”)
• 25-26 grudnia: Boże Narodzenie („Kalėdos”)

[edytuj] Narodowe i religijne święta

Litwa jest jedynym krajem katolickim spośród byłych republik ZSRR.

• 6 stycznia: Trzech Króli („Trys karaliai”)
• 25 stycznia: Środek zimy („Pusiaužiemis”)
• 2 lutego: Gromnice („Grabnyčios”), Dzień Perkuna („Perkūno diena”), Ofiarowanie Pańskie („Kristaus Paaukojimo šventė”)
• pomiędzy 5 lutego i 6 marca: Zapusty („Užgavėnės”)
• następny dzień po Zapustach: Popielec („Pelenų diena”)
• 1 kwietnia: Dzień kłamcy czyli Prima Aprilis („Melagio diena”)
• od Zapustów do Wielkanocy: Wielki Post („Gavėnia”)
• tydzień przed Wielkanocą: Niedziela palmowa („Verbų sekmadienis”)
• 23 kwietnia: Jurginės, Dzień pastucha („Ganiklio diena”)
• 8 maja: Św. Stanisława („Šv. Stanislovas”), Cybulinis („Cibulinis”)
• 13 maja: Dzień Miłości („Meilės diena”), Święto bogini Miłdy („deivės Mildos verte”)
• 6 tygodni po Wielkanocy: Szesztines („Šeštinės”) czyli Wniebowstąpienie Pańskie („Kristaus dangun įžengimo šventė")
• 7 tygodni po Wielkanocy: Zielone Świątki („Sekminės”)
• 8 września: Szilines („Šilinės”) czyli Narodzenie Najświętszej Marii Panny („Švč. Mergelės Marijos gimimo diena")
• od końca listopada do Wigilii: Adwent („Adventas”)
• 24 grudnia: Wigilia Bożego Narodzenia („Kūčios”)

[edytuj] Inne (nie tradycyjne) święta obchodzone na Litwie

• 14 lutego: Walentynki
• 31 października: Halloween

[edytuj] Galeria fotografii

Wilno	Kowno	Kłajpeda	Troki
	Wilno Ostra Brama	Zamek w Trokach	Krajobraz Litwy
Wilno

[edytuj] Zobacz też

• kuchnia litewska
• szlacheckie rody Litwy
• władcy Litwy
• wojna litewska
• stosunki polsko-litewskie

[edytuj] Linki zewnętrzne

• http://www.Lietuva.lt/
• Kalendarz roczny (po litewsku)
• Strona o Litwie prowadzona przez lituanistę
• http://www.musupaveldas.lt/ Pomniki kultury na Litwie

[edytuj] Przypisy